Feitelijke gegevens

• 68e druk, 1993
• 351 pagina's
• Uitgeverij: De Arbeiderspers

Flaptekst

Eerste zin

'Meine Güte, wat is dit hier, een sterfhuis?'

Samenvatting

Deel 1: Interbellum
De op leeftijd zijnde Lotte ontmoet tijdens haar verblijf in een Frans kuuroord een vrouw van haar leeftijd. Ze raken aan de praat en ondanks dat Lotte liever geen contact wil met deze excentrieke dame, komen ze erachter dat ze allebei in dezelfde Keulse straat gewoond gewoond hebben als kinderen. De vrouw blijkt Lottes tweelingzus Anna te zijn.

Anna is compleet lyrisch over de hereniging, maar Lotte heeft het er moeilijk mee. Desondanks wijken ze niet meer van elkaars zijde en halen ze herinneringen op aan hun kindertijd en daarna aan hoe het hen in hun nieuwe levens verging. Het ene moment voelen ze zich echt zussen, maar ze zijn toch erg verschillend, vooral in hun opvattingen over de oorlog.

De twee meisjes groeiden op in Keulen, in een oud casino. Hun moeder overleed toen ze nog erg jong waren en hun vader werd ziek. Om ondanks zijn ziekte voor de tweeling te kunnen blijven zorgen, trouwde hij met tante Käthe, de zus van hun moeder. Maar als hij sterft, worden Lotte en Anna bij haar en bij elkaar weggehaald. Lotte wordt ziek – de ziekte van haar vader – en wordt geadopteerd door een liefdevol Hollands gezin dat al drie dochters heeft. Anna wordt meegenomen door oom Heinrich en tante Liesl, de broer van haar vader en zijn vrouw. Ook haar grootvader woont bij hen.

Terwijl Lotte na een bijna-doodervaring (ze zakte door het ijs en verdronk bijna) haar passie voor zingen ontdekt, begint Anna op de boerderij de ernst van de economische crisis te merken. Grote werkloosheid leidt ertoe dat boeren kinderen van gewone gezinnen in huis nemen om te werken, en Nettchen is zo’n kind, een zwakzinnig meisje. Samen met haar ontdekt Anna dat tante Liesl een affaire heeft met een jongen, maar wanneer hij het uitmaakt gaat ze het klooster in. Nettchen gaat terug naar huis en kort hierna sterft de grootvader.

Terwijl Lottes vader bevlogen raakt door muziek, hertrouwt oom Heinrich met de jonge, tirannieke Martha. Hij houdt er sterke communistische ideeën op na en wanneer Anna bevriend raakt met Bernd Möller, die een aanhanger van Hitler is, slaat oom Heimrich haar in elkaar en laat haar steriliseren, waar ze pas jaren later achter komt. Dankzij de pastoor wordt de inmiddels zestienjarige Anna door de kinderbescherming bij haar oom en stieftante weggehaald en opgevangen in een klooster. Het is begin 1933 en Hitler wint snel aan macht. Na een tijdje gaat Anna terug naar huis en wordt ze lid van Hitlers jeugdbeweging om de katholieke kerk op de hoogte te houden van zijn activiteiten.

Intussen heeft Lotte het moeilijk met haar overheersende vader die, na een depressieve periode van haar moeder, ernstig ziek wordt en bijna sterft.

Anna gaat in Keulen naar de huishoudschool en vindt al snel een baan als dienstmeisjes bij het gezin Stolz. De vrouw neemt Anna mee naar een arts als ze erachter komt dat Anna niet ongesteld wordt: zo komt Anna erachter dat ze gesteriliseerd is. Kort hierna blijkt dat haar oom altijd heeft gedaan alsof ze zwakzinnig was zodat hij haar thuis kon houden om haar te laten werken. Haar menstruatie blijft de rest van haar leven achter en ze kan nooit kinderen krijgen.

Terwijl de oorlog op het punt van uitbreken komt te staan, levert Lottes vader steeds meer kritiek op de Duitsers en daardoor, als vorm van verzet, groeit bij Lotte het verlangen om naar Duitsland terug te gaan. Anna neemt ontslag bij het gezin Stolz en wordt het kamermeisje van gravin Von Garlitz, wier vader Anna's vader had gekend.

Deel 2: Oorlog
De oorlog breekt uit en Lotte gaat naar Anna toe uit angst dat de grenzen dichtgegooid worden. De twee zussen hebben echter helemaal geen band meer, niets te bespreken en ook niets meer gemeen, waardoor het een kil verblijf wordt.  Anna krijgt verkering met de Weense soldaat Martin: hun liefde groeit vooral in een briefwisseling wanneer hij aan het front zit. Ook Lotte wordt verliefd, op de muzikale soldaat David die net als Lotte in zijn jeugd kampte met een erg veeleisende vader.  Wanneer Martin na een verlofperiode- waarin ze zich officieel verloven en de nacht samen doorbrengen -  terug moet naar het front, blijft Anna alleen achter op het landgoed omdat de familie Von Garlitz naar familie in het oosten is gegaan. Na een poosje moet Anna daar ook heen om de zieke zoon en erfgenaam te verzorgen.

 Lotte wordt door David ten huwelijk gevraagd, maar vraagt om bedenktijd. Korte tijd later krijgt se van zijn ouders te horen dat hij is gedeporteerd naar een werkkamp omdat hij aangaf joods te zijn: hij wilde zijn vrienden beschermen bij een plotselinge politie-inval.

Terwijl Lotte de liefde van haar leven kwijt is, komt Martin met verlof om met Anna te trouwen, wat op het laatste moment bijna niet doorgaat deels vanwege zijn tirannieke moeder en deels omdat het een illegaal huwelijk zou zijn. Ze trouwen echter toch. Wanneer hij is teruggekeerd naar het front, vertrekt Anna met het gezin Von Garlitz naar een ander landgoed. Ze krijgt de leiding over het huishouden en raakt, sterk tegen de regels in, bevriend met een Russische gevangene.

Intussen begeven ook Lotte en haar familie zich op glad ijs door joodse onderduikers in huis te nemen.

Na een verblijf in Wenen komt Anna op de terugweg terecht in een bombardement van Berlijn. Intussen is bij Lottes moeder een baarmoedertumor gevonden die operatief verwijderd wordt, wat haar erg verzwakt. Door haar ziekte krijgt ze extra voedselbonnen, die, zo ontdekt Lotte, gebruikt worden door haar vader – puur voor zijn eigen trek.

Heer Von Garlitz overlijdt bij een mysterieus vliegtuigongeluk en Anna komt erachter dat Frau von Garlitz samenzweert met een aantal militairen die een einde willen maken aan de oorlog, maar hun plannen hebben tot dusver geen succes. Kort hierna krijgt Anna bericht dat Martin is gesneuveld en neemt ze ontslag om als Rodekruiszuster te gaan werken. Lotte trouwt met onderduiker Ernst en overleeft de hongerwinter maar nauwelijks: diverse keren komt ze bijna om terwijl ze aardappelen of graan probeert te bemachtigen.

Deel 3: Vrede
De oorlog is voorbij en terwijl Lotte feestviert, wordt Anna samen met collega-verpleegsters en patiënten een tijdje gevangen gehouden door bevrijders. Wanneer ze eenmaal vrijkomt, besluit ze maatschappelijk werkster te worden en gaat ze op zoek naar Martins graf. Ze vindt het en ontmoet bovendien een meisje dat in de laatste dagen van zijn leven bevriend met hem was. Tijdens haar studie sociaal werk komt ze onverwachts weer in contact met haar tante Martha, die een berucht zwarthandelaarster is geworden en doet alsof ze Anna’s studie betaalt. Anna maakt hier eigenhandig een eind aan en zoekt kort daarna haar oom op wanneer deze is teruggekeerd van het Russische front. Ze wil hem vragen waarom hij haar als kind niet naar school liet gaan en haar steriliseerde, maar hij is geestelijk zo verzwakt dat ze besluit het te laten zitten en slechts met hulp van de rechter boeken van haar vader weet te bemachtigen uit het huis van haar oom.

Anna zoekt Lotte op, die inmiddels een kind heeft, maar het botert absoluut niet tussen de twee en dus legt Anna zich uiteindelijk volledig toe op het onderhouden van Martins graf en haar werk bij de kinderbescherming, terwijl Lotte haar geluk vindt in het gezinsleven.

Na twee weken van gesprekken, uitstapjes, conflicten en grote verschillen tussen de twee oude zusters krijgt Anna op een dag een hartaanval en overlijdt. Voor Lotte zal het voorgoed te laat zijn om haar de waarheid te vertellen: dat ze Anna na al die jaren toch weer als een zus is gaan zien.

Personages

Pastoor Jacobsmeyer

De man die Anna redt uit de klauwen van tante Martha. Jacobsmeyer is pastoor in het dorp waar Anna opgroeit en mag haar graag. Hij steunt haar en geloofd in haar, en is daardoor een belangrijk personage in haar leven, al is het op de achtergrond.

David

Leider van het koor waar Lotte bij zit. De twee worden verliefd en hij hint op een huwelijk, maar Lotte houdt de boot af omdat ze zichzelf nog wat jong vindt. David wordt tijdens een razzia opgepakt voor ze zich kunnen verloven en sterft.

Lotte Goudriaan-Bamberg

Ene helft van de tweeling. Opgegroeid in Nederland, getrouwd met een Joodse man (Ernst) en zeer wantrouwend tegenover Duitsers en hun excuses “dat ze het niet wisten”. Heeft tijdens de oorlog Joden helpen onderduiken, heeft een Joodse geliefde (David) verloren en wil geen sympathie voor ‘de andere kant’ voelen. Heeft een naar omstandigheden goed leven gehad, hoewel ze als kind nogal ziekelijk was. Lotte is een ‘flat character’ omdat ze zich niet erg ontwikkelt gedurende het verhaal. Ze weigert Anna’s realiteit te accepteren ten opzichte van haar eigen tot Anna onverwachts sterft.

Ernst Goudriaan

Joods vioolbouwer. Duikt tijdens de oorlog met zijn familie bij Lotte’s familie onder. Weet tijdens een inval door de nazi’s de commandant zo in te palmen dat de rest van de familie niet ontdekt wordt, en de nazi’s weer vertrekken. Trouwt met Lotte.

Oom Heinrich

Heinrich is een slap persoon. Hij houdt eigenlijk wel van Anna maar is zo stom geweest met Martha te trouwen en doet niets tegen diens gedrag tegenover Anna. Hij mishandelt Anna in een opwelling zo erg dat ze de rest van haar leven onvruchtbaar blijft.

Anna Grosalie-Bamberg

Andere helft van de tweeling. Opgegroeid in een boerendorp in Duitsland. Fysiek en geestelijk mishandeld, via een klooster en een opleiding tot huishoudster in dienst gekomen bij een adellijke familie. Weduwe van Martin, een nazi. Werkte na de dood van haar man als rode kruis zuster voor de nazi’s. Staat voor de diep droeve wanhoop en pijn van het Duitse volk. Probeert Lotte deze menselijke kant van het verhaal in te laten zien, maar stuit op een muur van wrok en onbegrip. Sterft aan hartfalen. Anna is een ‘round character’ omdat ze zich ontwikkelt gedurende het verhaal. Ze begint als hartwerkend maar wereldvreemd boerenmeisje en slaat zich door het leven tot een vrouw die zo goed als alle slechts van de wereld gezien heeft, verloren heeft wat ze liefhad en ontworteld is, maar de wereld duidelijk kent. Ze is een harde werkster en probeert redelijk te zijn ondanks alle onrecht waar ze getuige van is, maar alle ontberingen hebben haar toch verbitterd gemaakt. Ze komt er op zeker moment achter dat haar oom jarenlang heeft gedaan alsof ze achterlijk was om haar thuis te kunnen houden van school: daarom liet hij haar ook steriliseren, want achterlijken mochten geen kinderen krijgen - deden ze dat wel, dan zou dat het Arische ras verpesten.

Tante Martha

Martha is een geestelijk zieke vrouw die geniet van de geestelijke en fysieke mishandeling van Anna, en zich daar dan ook ten volle voor inzet. Schoolvoorbeeld van de slechte stiefmoeder.

Quotes

"Jij komt hier vol verwachting naartoe maar ik... ik zeg het je eerlijk... ik weet helemaal niet wat dat is... familie... of een speciaal familiegevoel. Entschuldigung, maar nu je opeens als een vrouwelijke Lazarus teruggekomen bent weet ik niet wat ik met je moet beginnen... Ik heb me er al zo lang geleden mee verzoend dat het mijn lot is alleen te zijn op deze aardbol... ik hoor bij niemand, niemand hoort bij mij, dat zijn de feiten... Ik heb je niets te bieden...’ ‘Maar we zijn toch... we hebben dezelfde ouders...’ wierp Lotte zwakjes tegen, ‘dat heeft toch iets te betekenen? Om te weten wie we zijn moeten we toch weten... hoe het allemaal begonnen is...?’ ‘Ik weet precies wie ik ben: niemand. Dat bevalt me heel goed!’" Bladzijde 139

"In de vorm van een onduidelijk verlangen werd haar eigen vader soms vaag zichtbaar, alsof ze door een beslagen ruit naar hem keek. Ze zou de condens van de ruit willen vegen om hem te zien zoals hij was geweest, de cocon van stilte stukslaan om zijn stem te horen zoals die had geklonken. Al die jaren had hij in haar gesluimerd – nu drong zijn absolute afwezigheid tot haar door, een negativum, een volstrekt niets. Met Anna was het anders. Lotte herinnerde zich haar voornamelijk in een drukke opeenvolging van bewegingen, snelle voeten op een stenen vloer, op- en neergespring, een krachtige stem, een mollig lichaam dat zich in het midden van een reusachtig matras precies naar haar eigen lichaam voegde. Anna. Een illegale gedachte, een heimelijk gevoel. Niet alleen een grens scheidde haar van Anna, niet alleen de afstand, maar vooral de tijd die intussen verstreken was en ondoorzichtige familieverhoudingen." Bladzijde 88

"Anna opende haar mond en sloot hem weer. Ze besefte dat ze het liefst zelf aan het woord was, dat ze alles, alles wilde uitleggen, eindeloos verantwoording afleggen. Wat de Hollanders tijdens de oorlog hadden meegemaakt wist ze wel, globaal. Over de lotgevallen van de bevolking in de door hen bezette gebieden waren de Duitsers inmiddels tot in den treure geïnformeerd. Maar over wat hunzelf was aangedaan gedurende twaalf jaar tirannie werden ze geacht te zwijgen: wat had de agressor voor reden om zich te beklagen, hij had het toch zelf gewild?" Bladzijde 84

"Zonder te vermoeden dat het een generale repetitie voor de werkelijkheid is, dat ze deze rol tien jaar lang, zonder publiek, zonder applaus, zal gaan vertolken, zet Anna zo’n geloofwaardig, meelijwekkend kind op de planken dat de stieftantes de tranen in de ogen springen. Nadat twee heren in jagerskostuum haar tussen zich in uit het denkbeeldige woud hebben weggevoerd, gluurt ze vanachter de coulissen nieuwsgierig de zaal in. Het publiek, niet meer dan een verzameling hoofden, interesseert haar niet. Ze ziet maar één gezicht in het halfduister, opgeheven naar het toneel – dat van de kleinste mens in de zaal, nietig en onbeduidend tussen de volwassenen. Anna staart naar haar, overvallen door een onbekende, angstaanjagende sensatie. Door het toneelstuk, en de rol die ze daarin speelt, zijn Lotte en zij voor het eerst twee individuen die los van elkaar bestaan. Ieder met een eigen optiek – Lotte vanuit de zaal, zijzelf vanaf het toneel. Dit besef van gescheidenheid, van ongewenste tweeheid, verontrust haar plotseling zo dat ze dwars door de herenigingsscène van twee geliefden heen over het toneel stormt – het losgeknoopte armeluisjasje fladdert om haar heen en de ceintuur met haarstrik sleept erachter aan over de grond." Bladzijde 12

Thematiek

Relatie tussen zussen

Een thema in het boek is onbereikbaarheid tussen zussen; hoe ze ook hun best doen, Anna en Lotte kunnen elkaar niet meer bereiken vanwege de kloof die de geschiedenis tussen hen heeft doen ontstaan. Anna en Lotte waren een hechte tweeling, doordat ze gescheiden worden hebben ze niet de ontwikkeling doorgemaakt die zussen met elkaar doormaken wanneer ze samen opgroeien. Hierdoor is de relatie verstoort en is er wantrouwen. Ze komen niet meer zo dicht bij elkaar als ze ooit waren. De relatie van Lotte en Anna speelt zich af tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog met alle problematiek van dien. Zoals dat Lotte een relatie heeft met een Joodse man en Anna met een nazi. Lotte krijgt een kind maar Anna is onvruchtbaar. Lotte krijgt een liefdevolle opvoeding en Anna totaal niet. Al deze contrasten leiden tot een enorme afstand tussen de twee zussen. Ze hebben beiden een totaal ander leven geleid en het enige wat hen bindt is de bloedband. Wanneer ze elkaar weer ontmoeten, hebben ze vrijwel niets om over te praten, behalve hun eigen verhalen - en het begrip voor die verhalen mist. Tussen de zussen in staat niet alleen de Tweede Wereldoorlog, maar ook een koude oorlog: in het Belgische kuuroord is het alsof de oorlog opnieuw wordt uitgevochten, alsof ze opnieuw proberen om in het gelijk te worden gesteld voor hun land. Ze proberen elkaar te overtuigen van de juistheid van hun daden in de oorlog en daarmee symboliseren ze misschien wel de vooroordelen die in de tijd van hun hereniging nog bestonden tussen Duitsland en Nederland, de twee landen die in de oorlog lijnrecht tegenover elkaar stonden en ook jaren daarna nog kampten met grote spanningen.

Motieven

Jodenvervolging

De vervolging van Joden is erg belangrijk voor het verhaal, voornamelijk voor dat van Lotte. Zij en haar ouders boden namelijk onderdak aan verschillende joden tijdens de oorlog, om hen veilig te houden. Lotte is ook getrouwd met een jood en voor Anna was dat ondenkbaar: zij geloofde het idee dat joden slecht waren voor de samenleving en dat ze er niet thuishoorden. Het is bij haar nooit opgekomen om joden te helpen, terwijl Lotte juist altijd sterk bevlogen is geweest met het onrecht dat joden werd aangedaan.

Coming of age

Coming of age is een belangrijk onderdeel van het verhaal voor zowel Lotte als Anna. Allebei de zussen beginnen hun leven in kinderlijke naïviteit: ze hebben geen idee van wat er gaande is en het enige belangrijke is dat ze samen zijn. Ook wanneer ze van elkaar gescheiden worden, blijven ze nog een tijdje die naïviteit houden: ze zijn te jong om al vraagtekens te zetten bij wat er gebeurt en gaan hun nieuwe leven al snel als vanzelfsprekend zien. Voor Lotte gaat dit zelfs zo ver dat ze haar Nederlandse ouders als haar enige echte ouders gaat beschouwen. Hoe ouder ze worden - en ze groeien op in de periode dat de Tweede Wereldoorlog steeds dreigender en daarna steeds heviger wordt - komen ze steeds meer te weten over de wreedheid van de mens en de gruwelen van de samenleving. Ze moeten vechten voor hun waarden en de persoon die ze worden, heeft alles te maken met de dingen die ze meemaken onder invloed van de oorlog. Ze maken lief en leed mee en zijn ook steeds meer in staat om vragen te stellen bij alles wat er gebeurt en bij wie ze zelf zijn. Doordat ze echter met een vervormd wereldbeeld - dat van hun ouders - opgroeien, ontstaan er al snel vooroordelen.

Wo ii: nasleep en verwerking

Belangrijk in het verhaal is de oorlog en hoe mensen daarmee omgaan. Beide zussen hebben een ander uiterste gekozen in hun gedrag tijdens de oorlog maar ook in hun verwerking van de oorlog. Lotte wil 50 jaar na dato nog een soort van wraak nemen voor haar verloren geliefden en lijkt het er eigenlijk niet over te willen hebben. Anna daarentegen kan er na veel denken nuchter en in zekere zin hard over zijn. Allebei hebben ze heel verschillende dingen meegemaakt die nog steeds een groot deel van hun persoonlijkheid in beslag nemen: het is iets wat ze nooit zullen vergeten en als ze elkaar eenmaal teruggevonden hebben, blijkt dat het een nog lang niet afgesloten hoofdstuk is voor hen allebei.

Vooroordelen

Vooroordelen spelen een heel grote rol in het verhaal: ze komen steeds weer terug en vormen grotendeels de basis van de relatie tussen personages. Al heel snel ontstaat in de oorlog het gevoel bij zowel Duitsers als Nederlanders dat alle leden van de tegenpartij slecht zijn, dus dat alle Duitsers joden dood willen hebben en dat alle Nederlanders verantwoordelijk zijn voor bombardementen. Ook in Nederland ontstaat al snel het idee dat iedereen die niet bij het verzet zit, op welke manier dan ook, bij de SS hoort of de Duitsers steunt. Deze vooroordelen steken bovendien ook weer de kop op bij Anna en Lotte wanneer ze elkaar terugvinden: het zinnetje Wir haben es nicht gewusst dat Anna steeds uitspreekt geeft aan dat er eigenlijk maar heel weinig besef van de waarheid was tijdens de oorlog. De vooroordelen over hoeveel Anna en Lotte eigenlijk te maken hadden met de oorlog zorgen ervoor dat ze steeds stuiten op onbegrip en rancune van de ander.

Geweld

Anna en Lotte zitten allebei midden in de oorlog en daar komt veel geweld bij kijken, in alle vormen. Zo is Anna tijdens haar werk bij de familie Von Garlitz getuige van de manier waarop vluchtelingen en gevangenen behandeld worden, maar is zij in haar jeugd ook zelf mishandeld door haar oom en geestelijk mishandeld door haar tante, waardoor ze een harde, onbevreesde vrouw is geworden. Ook militair geweld komt vaak terug: Lottes vriend David komt om nadat hij bij een razzia is gearresteerd en er wordt veel gesproken over bombardementen en strijd aan het front.

Motto

Die Welt ist weit, die
Welt ist schön, wer
weiss ob wir uns wiedersehen.

Dit motto (vrij vertaald: de wereld is groots en mooi, wie weet of wij elkaar ooit terugzien) verwijst aan de ene kant naar de scheiding van Lotte en Anna na de dood van hun ouders en de onzekerheid of de twee zusjes elkaar ooit terug zullen zien. Aan de andere kant denk ik dat het motto ook verwijst naar de Lotte en Anna die elkaar in het kuuroord tegenkomen. De kloof tussen hen is zo groot (de een trouwt bijvoorbeeld met een jood, de ander met een nazi) en hun optiek op de oorlog is ook zo verschillend dat het maar de vraag is of ze ooit nog ‘elkaar terugzien’ of ‘bij elkaar komen’. Dit terwijl ze vroeger onafscheidelijk waren, denk aan het stukje waarin in Anna haar arm breekt.

Opdracht

“Voor mijn moeder en Maria Hesse”

Maria Hesse is een Duitse waarmee Tessa de Loo vanaf 1985 bevriend is, en die haar ‘de andere kant’ heeft leren kennen. In de woorden van Tessa de Loo in haar dankwoord voor de Otto von der Gablentz-prijs: “niet alleen wat zich aan de andere kant van de grens afspeelden, maar ook een andere kant van mezelf: wat zou ik gedaan hebben wanneer ik [...] in de twintiger en dertiger jaren in Duitsland [was opgegroeid]?”. In dit dankwoord verteld ze dat Maria voor haar de persoon is geweest ‘die haar eenzijdige beeld van de oorlog verdiepte en verbreedde, met eindeloos geduld haar tegenwerpingen pareerde en haar gevoel voor humor zelfs behield bij de pijnlijke onderwerpen.’ Maria is qua houding ten opzichte van de oorlog en qua karakter de inspiratie geweest voor het personage van Anna. De reden dat het boek ook is opgedragen aan de moeder van de schrijfster, is omdat deze model heeft gestaan voor het personage Lotte, vooral qua opvattingen over Duitsland en Duitsers.

Trivia

Tessa de Loo haalde zulke slechte cijfers op school dat ze, hoewel ze op het gymnasium begon, uiteindelijk alleen haar MMS diploma haalde.

Het boek is in 2002 verfilmd met een deels Duitse cast en was in 2004 genomineerd voor een Oscar voor Beste Buitenlandse Film.

Titelverklaring

De titel De Tweeling verwijst eenvoudigweg naar de hoofdpersonen van het boek, de tweelingzussen Anna en Lotte. Zij waren in hun jeugd al een tweeling in hart en nieren, voelden zich onlosmakelijk met elkaar verbonden. Vooral voor Lotte was die band erg belangrijk, neem bijvoorbeeld haar jaloezie op Anna toen die haar arm gebroken had en zij niet. Ze wilde in alle opzichten met Anne verbonden zijn en het liefst ook haar arm breken. Gedurende de oorlogsjaren, de periode dat ze van elkaar gescheiden zijn, brokkelt die zusterband steeds meer af. Ze hebben maar op zeldzame momenten contact en op die momenten is er duidelijk niets meer tussen hen dan een wereld van verschil. Voor de oude Lotte voelt het daarom alsof Anna allang haar zus niet meer is, maar een heel ander persoon, wanneer ze haar weer tegenkomt. Voor Anna is dit het tegenovergestelde: zij beschouwt Lotte nog altijd als haar zus en zielsverwant. De titel gaat dus niet alleen over de feitelijke familierelatie van Lotte en Anna, maar ook over hun band als tweeling, die niet meer zo vanzelfsprekend is, wanneer ze door de oorlog uit elkaar zijn gedreven.

Structuur & perspectief

Het verhaal van De Tweeling wordt verteld in drie delen. Het eerste deel, Interbellum, heeft tien hoofdstukken en gaat vooral over de jeugd van Lotte en Anna, maar ook over de drastische veranderingen die ze doormaken wanneer ze bij elkaar worden weggehaald. Het tweede deel, Oorlog, speelt zich af tijdens de Tweede Wereldoorlog en vertelt ook in tien hoofdstukken hoe Anna en Lotte zich door de verschrikkingen en de ellende heen ploeteren: de een heeft er meer last van dan de ander, maar allebei worden ze erdoor getroffen. Ten slotte gaat het laatste deel, Vrede, over hoe ze hun leven verder hebben ingevuld en draait het ook vooral om de oude Lotte en Anna. In vier hoofdstukken wordt duidelijk wat het nu eigenlijk écht met hen heeft gedaan.

Het perspectief wisselt in alle drie de delen tussen Lotte en Anna: in de personale verteller (derde persoon) wordt één van hen gevolgd in haar leven. Ook wordt er regelmatig naar het heden gesprongen, waar de oude Lotte en Anna over alles met elkaar praten. Hier is vooral Lotte degene uit wier oogpunt het wordt bekeken. Het effect van de perspectiefwisseling op de lezer is best krachtig: het gaat namelijk niet zozeer om het oorlogsgeweld, maar veel meer om hoe de beide zussen in hun totaal verschillende situaties de oorlog zien. Hierdoor krijgt de lezer ook steeds een andere visie voorgespiegeld en dat zorgt er voor dat hij gaat twijfelen aan zijn eigen visie en zich gaat realiseren dat er nog veel meer aan de hand was.

'Jullie  wijzen maar, met je  beschuldigende vinger,’ zei Anna bits, ‘dat doen  jullie nu  al vijfenveertig jaar,  dat is maar makkelijk. Waarom  heeft het  Duitse volk  het laten gebeuren, roepen jullie. Maar ik draai het om en vraag: waarom  hebben jullie, in het  Westen,  het  laten gebeuren? Jullie hebben ons  rustig laten bewapenen – toen al hadden jullie met het Verdrag van Versailles  in  de  hand kunnen ingrijpen. Zonder slag of stoot lieten jullie ons  het  Rheinland binnenmarcheren, en Oostenrijk. En  toen hebben jullie  Tsjechoslowakije aan ons verkwanseld. De Duitse emigranten in Frankrijk, in Engeland, in  Amerika, hebben gewaarschuwd.  Niemand luisterde. Waarom  hebben  ze die  idioot niet gestopt  toen het nog kon? Waarom hebben ze  ons aan ons  lot overgelaten, overgeleverd aan een dictator?’

Decor

Het verhaal speelt zich af in twee landen: Duitsland en Nederland. Duitsland staat misschien wel centraal als het land waar de roots van de tweeling ligt: ze zijn er geboren en opgegroeid en Anna blijft er de rest van haar leven. Allebei de landen worden vooral geportretteerd zoals het eraan toeging tijdens de Tweede Wereldoorlog: er wordt veel gezegd over bombardementen, militaire posten en veilige en minder veilige plekken. In Nederland staan ook de hongerwinter en het onderduikcircuit centraal. Doordat  Nederland vooral als slachtofferland en Duitsland vooral als superieur land wordt voorgesteld (superieur omdat de oorlog de problemen moet oplossen en juist goed is voor Duitsland, omdat de Duitsers juist dapper zijn dat ze het heft in eigen handen nemen) krijgt de lezer twee verschillende visies op de oorlog. Er wordt ook veel sfeer toegevoegd door de beschrijving van couleur locale: de oorlog komt tot leven door de beschrijvingen van tradities en de manier waarop men leefde, bijvoorbeeld op grote landgoederen of in de hongerwinter.

Wat was  een soldaat te midden  van miljoenen  soldaten – allemaal  pluisjes  in de wind  boven de toendra, in de  weidsheid  van een  land waar de zon opkwam als hij aan  de andere kant onderging. Het was  een onwezenlijke oorlog, voornamelijk  uitgedrukt in  onmetelijke  getallen die het voorstellingsvermogen te boven gingen: ‘Ta ta ta ta... Das  Oberkommando der Wehrmacht gibt bekannt...’: dertigduizend  Russische krijgsgevangenen, veertigduizend, vijftigduizend. Wat gebeurde daarmee,  waar leefden die van? Vragen  die de  praktische  geest,  thuis, zich in alle onschuld stelde terwijl het overwinningsgekwetter  uit  de radio door de openstaande tuindeuren naar buiten zigzagde en  de rozen  opzweepte tot uitbundiger bloei. Wanneer er eindelijk een brief kwam was hij al veertien dagen oud. Misschien was  Martin in de tussentijd al gesneuveld. Ze  ging naar  de Wochenschau in een  nabijgelegen  stadje,  ze  las de krant, maar  hoe meer  ze zich inspande aan  de  hand van oprukkende legers een inschatting te maken van zijn overlevingskansen, hoe  meer ze zich een machteloze buitenstaander voelde.  Thuis zitten en niets kunnen  doen – een front waar niemand over sprak.

Qua tijd zit het verhaal vrij complex in elkaar. Er lopen twee tijdlijnen langs elkaar heen: de tijdlijn van Lotte en Anna vanaf hun kindertijd tot kort na de beëindiging van de Tweede Wereldoorlog: dit is ongeveer twintig jaar. De gebeurtenissen in deze lijn worden grotendeels chronologisch verteld, hoewel er ook af en toe herinneringen aan hun kindertijd in worden verwerkt. De tweede tijdlijn begint zo’n vijftig jaar na het einde van de oorlog, wanneer Lotte en Anna – inmiddels allebei oud – elkaar weer tegenkomen in een kuuroord. Deze tijdlijn duurt twee weken, tot het moment dat Anna overlijdt. Hier begint het boek ook mee en vanaf die eerste ontmoeting druppelen de flashbacks langzaam binnen en halen Lotte en Anna steeds meer herinneringen op, waarbij ze erachter komen hoe hun levens zijn geweest en steeds meer ontdekken over elkaars visie op de oorlog.

Stijl

De schrijfstijl van Tessa de Loo is er duidelijk op gericht een jong publiek te bereiken. het boek is gepubliceerd in een tijd dat dit jonge publiek absoluut niets goeds kon of wilde zeggen over Duitsland en het Duitse volk. Tessa de Loo heeft deze vooroordelen willen doorbreken door de oorlog ook eens van beide kanten te laten zien: uit het oogpunt van de zogenaamde daders én uit het oogpunt van de zogenaamde slachtoffers, maar zonder zelf partij te trekken. Ze heeft zelf de scherpe grenslijn tussen goed en fout willen doorbreken: haar ouders ontmoetten elkaar dankzij de oorlog (ze waren allebei onderduikers die elkaar in het onderduikhuis ontmoetten) en is kort na de oorlog geboren, waardoor ze nog werd opgevoed met het strikte idee van goede en foute figuren in de oorlog. Dat heeft ze willen doorbreken en dat is goed terug te zien in de stijl van het boek. Het is toegankelijk geschreven, in eenvoudig taalgebruik en met veel levendige beschrijvingen – die af en toe wel wat langdradig zijn – afgewisseld met net zo levendige dialogen en monologen. Er zitten veel Duitse woorden doorheen en de visie van de personages is erg goed uitgewerkt, waardoor het verhaal geloofwaardig wordt.

De  hemel nam niet  de kleur  van het  noodlot  aan, de kokkin onderbrak geen seconde het kneden van het brooddeeg, de chauffeur liet zijn krant  niet  zakken, de dienstbode  liep gewoon  door met een volgeladen dienblad, Anna’s stopnaald raakte  geen  moment uit de koers, niemand voorvoelde dat in de marge  van de  onschuldige, alledaagse werkelijkheid een scheurtje was  ontstaan, die  ochtend, toen een bekende  stem die ze  al zo vaak hadden  gehoord dat ze  allang niet meer luisterden uit de Volksempfänger de  keuken in schalde: ‘Im Morrrgengrrrauen des errrsten  Septembers  haben die deutsche  Trrruppen  die  polnische Grrrenze  überschrrritten... Ab heute  wird  Bombe  mit  Bombe verrrgolten..’

Haar poging om het taboe van goed en fout in de oorlog te doorbreken stuitte echter ook wel op wat kritiek. Vergelijkbaar met Cynthia McLeods Hoe duur was de suiker werd De tweeling aangewezen als een roman die de gehele oorlog bagatelliseert, juist doordat de Duitsers niet als daders worden geportretteerd maar als mensen die ook maar deden wat hen goed dunkte. Haar stijl zou te vlak zijn voor zo’n onderwerp en de personages te emotioneel instabiel en stuurloos. In de loop der jaren is het boek echter een bestseller geworden en staat het na Het Achterhuis van Anne Frank op de tweede plek in de lijst van bekendste Nederlandse oorlogsromans. Ook in het buitenland is het boek erg goed ontvangen naarmate de jaren vorderde, wat aangeeft dat men inmiddels, nu de oorlog steeds verder in het verleden raakt, ook begrip kan tonen voor hen die we destijds beschouwden als de vijand.

Slotzin

‘Nee...’ herhaalde ze, de vrouw uitdagend aankijkend, ‘ik ben ... ze is mijn zuster.’

Beoordeling

De Tweeling is één van de Nederlandse klassiekers waarvan ik vind dat je ze gelezen moet hebben. Het is een prachtig boek dat een heel bijzonder verhaal vertelt over de Tweede Wereldoorlog, een verhaal uit een perspectief waar weinig aandacht aan wordt besteed en dat er juist op die manier voor zorgt dat je als lezer aan het denken wordt gezet. Door de perspectiefwisseling blijft het boeiend en blijf je getriggerd worden om meer te willen weten over Anna en Lotte, en doordat ze zo goed uitgewerkt zijn is het ook heel gemakkelijk om je met ze te identificeren: vrijwel elke lezer zal wel iets van Anna én van Lotte in zichzelf herkennen. Toch is het soms wel wat langdradig, op het saaie af, doordat het tempo laag ligt en de personages af en toe geen raad weten met zichzelf, waardoor het lijkt alsof het verhaal nergens naartoe gaat. Dit neemt echter niet weg dat het boek vlot leest, een mooi beeld schetst van hoe het er echt aan toe ging tijdens de oorlog en je compleet meesleept en tegelijkertijd aan het denken zet over de moralisering van oorlogsthema’s. Het raakt, ontroert, maakt je op sommige momenten aan het glimlachen en zorgt ervoor dat je op een heel andere manier naar de dingen gaat kijken.

Recensies

"Ook beschrijft De Loo heel mooi hoe Anna haar best doet om haar visie aan Lotte duidelijk te maken, maar daar steeds in faalt, omdat die bij haar eigen standpunten blijft en ook wil blijven." http://kunst-en-cultuur.i...e-loo.html

"Uit het boek kun je concluderen dat de Nederlandse verontwaardiging een beetje hypocriet aandoet, in vergelijking met het veel zwaarder getroffen, zo men wil: \'gestrafte\' Duitse volk." http://vorige.nrc.nl/kuns...570460.ece

"De meeste recensenten – op die van NRC Handelsblad na – namen aanstoot aan de gewrongen vertelsituatie: twee bejaarde dames ontmoeten elkaar in een kuuroord, ontdekken dat ze elkaars tweelingzusters zijn en vertellen elkaar keurig chronologisch hoe hun levens vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog zijn verlopen." http://nrcboeken.vorige.n...dubbelleed