Deel 3: Vrede
De oorlog is voorbij en terwijl Lotte feestviert, wordt Anna samen met collega-verpleegsters en patiënten een tijdje gevangen gehouden door bevrijders. Wanneer ze eenmaal vrijkomt, besluit ze maatschappelijk werkster te worden en gaat ze op zoek naar Martins graf. Ze vindt het en ontmoet bovendien een meisje dat in de laatste dagen van zijn leven bevriend met hem was. Tijdens haar studie sociaal werk komt ze onverwachts weer in contact met haar tante Martha, die een berucht zwarthandelaarster is geworden en doet alsof ze Anna’s studie betaalt. Anna maakt hier eigenhandig een eind aan en zoekt kort daarna haar oom op wanneer deze is teruggekeerd van het Russische front. Ze wil hem vragen waarom hij haar als kind niet naar school liet gaan en haar steriliseerde, maar hij is geestelijk zo verzwakt dat ze besluit het te laten zitten en slechts met hulp van de rechter boeken van haar vader weet te bemachtigen uit het huis van haar oom.                                                                                                       Anna zoekt Lotte op, die inmiddels een kind heeft, maar het botert absoluut niet tussen de twee en dus legt Anna zich uiteindelijk volledig toe op het onderhouden van Martins graf en haar werk bij de kinderbescherming, terwijl Lotte haar geluk vindt in het gezinsleven.          Na twee weken van gesprekken, uitstapjes, conflicten en grote verschillen tussen de twee oude zusters krijgt Anna op een dag een hartaanval en overlijdt. Voor Lotte zal het voorgoed te laat zijn om haar de waarheid te vertellen: dat ze Anna na al die jaren toch weer als een zus is gaan zien

1.4 Uitgewerkte persoonlijke reactie

      1.4.1 Onderwerp

De belangrijkste onderwerpen zijn de Tweede Wereldoorlog en de relatie tussen zussen. Vooral de relatie tussen de zussen staat centraal, omdat deze in het begin van het boek nog heel goed is, maar uiteindelijk alleen maar slechter wordt. Een belangrijke oorzaak voor het verslechteren van deze relatie is de Tweede Wereldoorlog. Omdat Lotte en Anna deze allebei op verschillende plekken doorbrengen hebben ze hier ook allebei verschillende opvattingen over. Vooral Lotte is erg sceptisch tegenover de Duitsers, en dus ook tegenover Anna.

      1.4.2 Gebeurtenissen

Ik vond de gebeurtenissen in het boek erg interessant. Verhalen over de Tweede Wereldoorlog interesseren me sowieso wel, en in dit verhaal vooral omdat er ook wordt verteld hoe het er in Duitsland aan toe ging in de oorlog. Daarnaast zijn de verhalen van Lotte en Anna erg persoonlijk, en dat maakt het ook indrukwekkend. Tegelijkertijd krijg je een beter beeld van het dagelijks leven in de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Duitsland.

      1.4.3 Personages

De twee belangrijkste personages zijn Anna en Lotte Bamberg.

Lotte is het ene deel van de tweeling. Ze heeft een rustig en behulpzaam karakter. Omdat ze als kind ziek is gaat ze naar Nederland wanneer allebei haar ouders zijn overleden. Daar belandt ze in een socialistisch gezin en helpt ze Joden onderduiken tijdens de oorlog. Ze trouwt met een Joodse vioolbouwer. Wanneer ze Anna na zeventig jaar weer ontmoet stelt ze zich erg vijandig tegen haar op. Ze is wantrouwend tegenover de Duitsers en kan niet geloven dat ze niet wisten waar de nazi’s mee bezig waren. Haar personage verandert niet veel gedurende het verhaal, ook wanneer Anna hele pleidooien heeft gehouden om Lotte duidelijk te maken dat ze écht niet wist waar de nazi’s mee bezig waren, gelooft Lotte haar alsnog niet.

Anna is het andere deel van de tweeling. Zij is juist erg aanwezig en standvastig. Wanneer allebei haar ouders zijn overleden gaat zij met haar grootvader mee naar zijn boerderij. Daar wordt ze mishandeld, maar via een klooster wordt ze huishoudster bij verschillende families. Ze heeft een bewogen jeugd gehad en stelt zich niet snel open tegenover de buitenwereld. Maar uiteindelijk wordt ze verliefd op Martin, een Weense soldaat. Ze wordt verliefd op hem en ze hebben zelfs trouwplannen, maar een paar maanden voor de oorlog eindigt sterft hij. Anna komt er achter dat ze onvruchtbaar is door de mishandelingen uit haar jeugd. De rest van haar leven brengt ze dan ook in eenzaamheid door. Wanneer ze Lotte weer ontmoet probeert ze haar duidelijk te maken dat ze niet zoals de nazi’s was, met weinig effect. Haar personage maakt sterke veranderingen door. Van vrolijke en uitgesproken kleuter, tot norse volwassen, maar toch weer ontdooit door haar liefde voor Martin. Door zijn dood is ze juist weer nors geworden, maar als ze Lotte ontmoet ebt dat ook weer weg.

      1.4.4 Opbouw

Het verhaal is opgebouwd uit drie delen. Het verhaal van het weerzien in Spa, het verhaal van Anna en het verhaal van Lotte. Het verhaal in Spa wordt steeds onderbroken door flashbacks over het verleden van Lotte en Anna. In het begin van het verhaal wordt echter eerst verteld over de gezamenlijke jeugd van Lotte en Anna, waardoor de latere kloof tussen de twee wordt benadrukt. Lotte en Anna verhouden zich allebei heel verschillend tot hun gezamenlijke jeugd. Voor Anna was deze jeugd het meest idyllische van haar leven, omdat haar leven heel hard en moeilijk werd toen ze van Lotte werd gescheiden. Voor Lotte was haar latere leven juist heel fijn, ook al is ze getraumatiseerd geraakt door de oorlog. Door dat trauma heeft ze haar Duitse afkomst willen negeren, en daarmee ook haar jeugd en het bestaan van Anna.

      1.4.5 Taalgebruik

Het taalgebruik past goed bij de doelgroep waar het boek op is gericht. Het is duidelijk voor volwassenen geschreven, maar het is ook weer niet zo cryptisch dat je echt heel veel verstand van literatuur moet hebben om goed door het boek heen te komen. Er wordt wel veel spreekwoordelijk en metaforisch taalgebruik gebruikt. Sommige van deze uitspraken zijn al wat ouder en moest ik opzoeken omdat ik niet wist wat er mee bedoeld werd.

2Wisselwerking tussen lezer en tekst

2.1 Verwachtingen

Omdat ik al eens in dit boek begonnen was had ik al wel wat verwachtingen. Zo herinnerde ik me nog een paar gebeurtenissen uit het boek. Toen ik het boek voor het eerst las heb ik het echter niet helemaal gelezen, en ik las het toen ook niet zo kritisch als nu. Daarom had ik ook niet zoveel diepgang verwacht, maar die was er wel.

2.3 Open plekken

In het boek zijn geen belangrijke open plekken, aan het einde van het boek zijn alle vragen beantwoord. Er zijn wel veel kleinere open plekken. Zo eindigt een flashback van Lotte of Anna meestal in een open plek, die dan aan het begin van de volgende flashback weer beantwoord werd.

2.4. Spanning

Door de open plekken aan het einde van de flashbacks zijn er veel spanningsbogen. Ik kon het boek niet wegleggen, omdat ik verder wilde lezen zodat ik de open plek in kon vullen.

2.5. Open of gesloten einde

Het verhaal heeft een gesloten einde. Er zijn geen belangrijke open plekken meer aan het einde van het boek. Je kan jezelf altijd afvragen wat er verder met Lotte gebeurt na de dood van Anna, maar dat is voor het verhaal niet echt nodig.

2.6. Fictie of non-fictie

Het verhaal is fictief. De gebeurtenissen in het boek zijn niet echt door de personages beleefd. De gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog zijn echter wel herkenbaar voor mensen die in die periode geleefd hebben.

3 Analyse

      3.1.    Tijd

1. 1. 1. Fabel en sujet

Fabel en sujet lopen niet gelijk in dit verhaal. Het sujet is niet chronologisch.

1. 1. 1. Chronologie

Het verhaal is niet chronologisch. Als het verhaal begint zit je in feite al aan het einde van de tijdlijn. Wat er eerder heeft plaatsgevonden wordt aan de hand van flashbacks verteld. De flashbacks zijn wel grotendeels chronologisch. Of ze helemaal chronologisch zijn is niet zeker te zeggen, omdat de flashbacks van Anna en Lotte achter elkaar door verteld worden, dus je weet niet zeker of de flashback van Lotte voor die van Anna heeft plaatsgevonden.

1. 1. 1. Continuïteit

De continuïteit is kloppend in dit boek. Er zijn geen zaken die elkaar tegenspreken.

1. 1. 1. Flashbacks

In dit boek zitten veel flashbacks. Ze zijn zelfs de belangrijkste bouwstenen in het boek. Aan de hand van deze flashbacks wordt namelijk het verleden van Lotte en Anna verteld, en daarmee het hele verhaal.

1. 1. 1. Verteltijd en vertelde tijd

De verteltijd is 435 bladzijdes. De vertelde tijd loop van 1916 tot 1993, dat is 77 jaar.

1. 1. 1. Historische tijd

De historische tijd van het verhaal is vooral de Tweede Wereldoorlog. Ook de jaren ’90 zijn een belangrijke historische tijd in het boek, omdat in deze tijd de ontmoeting tussen Lotte en Anna plaatsvindt.

1. 1. 1. Historiciteit

De historiciteit van dit boek is betrouwbaar. Wat Anna en Lotte doen in de Tweede Wereldoorlog wordt als normaal beschouwd in die tijd, er gebeuren geen dingen die merkwaardig of ongeloofwaardig zijn.

1. 1. Personages
      1. Karakterisering en relaties

De karakterisering van Anna en Lotte gebeurt zowel direct als indirect. De uiterlijke kenmerken worden vooral direct verteld, terwijl de innerlijke kenmerken meer indirect naar voren komen.

1. 1. 1. Rollen

Anna en Lotte vervullen allebei de rol van hoofdpersoon. De meeste bijpersonen in het verhaal vervullen de rol van helper. De stieftante van Anna is echter een tegenstander, net als de nazi’s.

1. 1. 1. Doelen van de personages

Het doel van Anna is om na haar slechte jeugd eindelijk gelukkig te worden, ook wil ze zich graag verzoenen met Lotte. Lotte heeft geen expliciet doel, maar in de oorlogstijd wil ze veel mensen helpen. Zo neemt ze onderduikers in huis.

1. 1. 1. Karakters en typen

Er zijn in dit boek veel typen, zoals de stieftante van Anna, en de werkgevers van Anna.

1. 1. 1. Wereldbeeld van de personages

Anna heeft een heel ander wereldbeeld dan Lotte. Omdat Anna zoveel erge dingen heeft meegemaakt vertrouwt ze mensen minder snel en is ze sceptisch. Naarmate ze ouder wordt verandert dit wel, en heeft ze geaccepteerd dat het nou eenmaal zo is gegaan. Lotte is veel onschuldiger. Ze heeft in haar jeugd niet zo’n erge dingen meegemaakt als Anna. Door de oorlog is ze echter wel heel sceptisch tegenover de Duitsers. Lotte ziet ze nog altijd als vijanden.

1. 1. 1. Identificatie met personages

Aan de ene kant was het moeilijk om me met de personages te identificeren, maar aan de andere kant ook niet. Het verhaal speelt natuurlijk in een heel andere tijd, en  het is heel moeilijk om te bedenken wat ik gedaan zou hebben als er oorlog was. Maar ik kan begrijpen waarom Anna en Lotte zich zo gedragen hebben, en daardoor kan ik me ook wel met ze identificeren.

      3.3     Structuur en samenhang

1. 1. 1. Geleding

Het boek heeft 435 bladzijdes. Het bestaat uit drie delen. Deel 1 heet ‘interbellum’ en bestaat uit tien genummerde hoofdstukken. Deel 2 heet ‘oorlog’ en bestaat ook uit tien genummerde hoofdstukken. Deel 3 heet ‘vrede’ en bestaat uit vier genummerde hoofdstukken.

1. 1. 1. Samenhang

De samenhang in dit boek bestaat uit het verleden van de beide vrouwen. Ze hebben hetzelfde verleden en dat is een grote overeenkomt. Er is echter ook sprake van contrast, omdat ze qua principes en vooroordelen tegenover elkaar staan.

1. 1. 1. Verhaallijnen

Er zijn twee verhaallijnen in het boek. Die van Anna en die van Lotte. Door de flashbacks lopen ze door elkaar, maar ze komen samen bij de ontmoeting in Spa.

1. 1. 1. Begin

Het verhaal begint in het Thermisch Instituut in Spa. Anna komt een zaal binnen waar Lotte zit, en vraagt of ze het water dat in een fles zit kan drinken. Lotte antwoordt in het Duits, en Anna is erg blij om te horen dat ze niet de enige Duitse is daar. Anna staat er op om samen iets te gaan drinken. Wanneer ze samen in het café zitten komen ze erachter dat ze tweeling zijn, en vertellen ze over hun verleden.

1. 1. 1. (Cyclische) bouw

Het verhaal begint met Anna die in het Frans aan Lotte vraagt of ze het water dat in een fles zit kan drinken. Lotte antwoordt in het Duits. Aan het einde van het boek ziet Lotte een fles water met wat bekertjes en spookt weer Anna’s stem door haar hoofd gaan die dit vraagt. Zo eindigt het verhaal net zoals het begon.

1. 1. Ruimte
      1. Beschrijving van de ruimte

Het verhaal speelt zich af in Spa, België. De flashbacks spelen zich echter op verschillende plaatsen in onder andere Nederland en Duitsland af.

1. 1. 1. Functie(s) van de ruimtebeschrijving(en)

De ruimtebeschrijvingen zorgen er vooral voor dat je een beter beeld krijgt van de oorlogstijd. In de flashbacks wordt uitgebreid de ruimte beschreven, hierdoor kan je je een betere voorstelling maken van het verhaal.

1. 1. 1. Weersomstandigheden

De weersomstandigheden spelen geen bijzondere rol in het verhaal. Behalve wanneer Lotte op jonge leeftijd in een wak valt, waarna ze begint te stotteren. Ze stottert alleen niet als ze zingt. Het zingen speelt een belangrijke rol in Lottes leven.

1. 1. Perspectief
      1. Vertelsituatie

Er is sprake van een alwetende verteller, die de directe dialoog tussen de zusters overneemt om de draad van hun leven te vervolgen. Hoewel het levensverhaal van Anna aanzienlijk meer aandacht krijgt dan dat van Lotte, blijft zij door het gehanteerd perspectief meer een vreemdeling dan Lotte. Anna fungeert als hoofdpersoon, maar het centrale conflict van de roman wordt gedragen door Lotte. Zij wordt ook vaker van binnenuit beschreven dan Anna.

1. 1. 1. Betrouwbaarheid vertelinstantie

Omdat de verteller anoniem is, is deze erg betrouwbaar. Het innerlijk van de karakters wordt beschreven op een manier die erg betrouwbaar overkomt. Het is niet zo dat Anna als heldin wordt beschreven, en Lotte als vijand. Al schemert dit soms wel door, zo expliciet wordt het niet verteld.*

1. 1. 1. Functie en effect van het perspectief

Het perspectief heeft geen bijzondere functie of effect.

     4.        Secundaire literatuur

4.1 Complete titelbeschrijving van gebruikte secundaire literatuur

1. Michielsen, P. Schümer, D. (1994, 16 september). Een provocatie van de slachtoffers; De Tweeling ontneemt Nederlanders hun valse zekerheden over het verleden. Beschikbaar: https://www.nrc.nl/nieuws/1994/09/16/een-provocatie-van-de-slachtoffers-de-tweeling-ontneemt-7238841-a877292

2. Kunkeler, J. (1994, 11 november). Tessa de Loo: ‘Ik heb nog nooit zoveel post gehad als na dit boek’. Beschikbaar: http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/2698071/1994/11/11/Tessa-de-Loo-Ik-heb-nog-nooit-zoveel-post-gehad-als-na-dit-boek.dhtml

4.2 Vergelijking beide besprekingen

1. Het is geen verrassing als een succesvolle Nederlandse roman over de nazitijd gaat. Met enige overdrijving kun je zelfs beweren dat er nauwelijks Nederlandse schrijvers zijn die zich niet met die tijd hebben beziggehouden. Dat Tessa de Loo's De Tweeling mij als Duitse lezer toch verrast, komt door de ongebruikelijke verschuiving van het morele perspectief. Anna, het Duitse tweelingzusje, heeft geleefd onder het nazisme, heeft geen actief verzet gepleegd, en ze was zelfs getrouwd met een officier van de Waffen-SS - en toch wekt ze geen afschuw op. Integendeel, ze krijgt onze oprechte sympathie.
Hoe is dat mogelijk? Is niet elke onderdaan van Hitler en iedereen die betrokken was bij zijn oorlogs- en moordeconomie, schuldig? De opdeling in goed en kwaad, waarbij op enkele uitzonderingen na alle Duitsers als daders en alle objecten van hun fascistische agressie als slachtoffers zijn te beschouwen, wordt door Tessa de Loo in haar boek op twee manieren doorbroken. Allereerst door de compactheid en de rijkdom aan details in haar beschrijving van het alledaagse leven onder het nationaal-socialisme, en door de karakters van haar twee hoofdfiguren.
Voor de passages waarin het Duitse zusje vertelt over haar jeugd in een dorp in Westfalen, heeft Tessa de Loo zich verbazingwekkend goed gedocumenteerd. Uit de geografische verwijzingen en de naam van de kerk is het dorp waar dat deel zich afspeelt goed te herleiden: Hörste, bij Lippstadt. Toevallig kom ik uit deze streek. De Loo's beschrijvingen van de machtige katholieke kerk en haar aarzelende verzet tegen de concurrerende wereldbeschouwing van het nationaal-socialisme komen verbazend genoeg precies overeen met de verhalen van mijn grootouders en met bewaard gebleven documenten uit die tijd.
Ook uit bronnen, zoals Walter Kempowski's boek Das Echolot, komt een ingewikkelder beeld van het gewone leven onder het nationaal-socialisme naar voren dan de eerste generaties slachtoffers en daders waarschijnlijk konden verdragen. Tegelijkertijd geeft de schrijfster een indruk van de sociale achtergronden wanneer ze de armoede en de hebzucht binnen de gezinnen laat zien. De Duitse Anna wordt door haar pleegouders meedogenloos uitgebuit en misbruikt. Dit soort 'kleine' misdaden worden in de roman uitvergroot, zonder dat de misdaden van die tijd worden gebagatelliseerd. De mensen, zo leert ons het boek, ondergaan geen reeks chronologisch en moreel geordende gebeurtenissen, maar uitsluitend subjectieve lotgevallen. Het lijdt geen twijfel dat Anna's lot harder is dan dat van haar Nederlandse tweelingzuster. Op dit persoonlijk niveau speelt de historische schuld van volkeren - die op een abstract niveau wel degelijk bestaat - geen rol meer.
Als Anna zich na de oorlog in een Haagse tram moet laten uitschelden omdat ze Dankeschön zegt, beschrijft De Loo heel treffend de gevoelsgesteldheid van de naoorlogse Duitse generatie. Zij “voelde voor het eerst wat het voortaan zou betekenen een Duitse te zijn. Schuldig bevonden worden door mensen die niets van je wisten. Niet als individu te worden gezien maar als specimen van een soort.”
Dit complexe geheel, waarover achteraf niet zo makkelijk geoordeeld kan worden, heeft Tessa de Loo zo knap weergegeven dat ik bijna niet kan geloven, dat ze geen Duitse familie heeft, uit wier oral history ze heeft kunnen putten. Het boek geeft veel informatie over duister gebleven aspecten van het nationaal-socialisme. Anna is niet uit op vergiffenis (“Ik heb niets misdaan”), maar op begrip. Je zou mogen concluderen dat de Duitsers geen vergiffenis verwachten (hoewel zij veel hebben misdaan), maar een beter begrip voor de omstandigheden en de gevolgen van hun misdaden voor velen van hen.
In de Griekse tragedie wordt het thema van De Loo's boek - twee zusters die aan verschillende kanten van het front terecht komen - als blind noodlot beschreven. Misschien laat veel persoonlijke ellende in de jongste geschiedenis zich op die manier beter begrijpen dan met een opgeheven wijsvinger.
Een aantal kritische opmerkingen wil ik niet achterwege laten. De pathetische stijl bijvoorbeeld, die soms in de buurt komt van het triviale en bij het 'magische realisme' van Zuidamerikaanse snit zoals Isabel Allende dat bedrijft, zal niet iedereen bevallen. Maar Schindler's List heeft laten zien dat een emotionalisering en een toespitsing op een reeks persoonlijke lotgevallen niet per se een verlies aan authenticiteit hoeven te betekenen. Als De Loo een Amsterdamse waarzegger beschrijft, die bij een foto van een concentratiekampgevangene de gruwelen van de Holocaust vermoedt en daarop schreeuwend instort, is dat een acceptabele beschrijving van wat niet te beschrijven is. De Loo's fantasie draait pas een beetje door bij haar schildering van de helse ineenstorting van nazi-Duitsland met al die bloedige soldaten en hongerlijders. Zouden verpleegsters indertijd echt naar bed zijn gegaan met stervende kreupelen? De werkelijkheid was vast en zeker prozaïscher en toch niet minder gruwelijk.
Ook zijn er enkele vakmatige tekortkomingen. De grijsgeworden zusters verbazen zich bij hun weerzien in Spa dat ze elkaars brieven nooit hebben ontvangen. Tweehonderd bladzijden later wordt echter verteld dat ze al bij hun eerste korte ontmoeting in de jaren dertig ontdekten dat de pleegouders hun post onderschepten. Ook valt te betwijfelen of al direct bij het begin van de oorlog in Duitsland levensmiddelenbonnen werden uitgegeven, of dat direct opdracht tot verduistering werd gegeven, zoals De Loo het dramatisch beschrijft. Voor zover ik weet ontstond de schaarste-economie heel geleidelijk. Tot 1942 ging het de Duitsers - het is pervers maar waar - economisch niet zo slecht. Verder zijn er nogal wat onnodige slordigheden, die des te meer opvallen omdat alles wat verder met Duitsland te maken heeft zo precies is gedocumenteerd: Bad Neuheim moet zijn Bad Nauheim, en von Zitsewitz is Zitzewitz.
De Loo's grootste troef ligt op het formele vertelniveau. De beide heldinnen worden eerst zo beschreven dat ze passen in een vertrouwde morele indeling. Daarna raken ze daar op bijna diabolische wijze mee in strijd. Lotte ondergaat in Nederland een voorbeeldig lot, door terecht te komen in een familie van verzetsstrijders. In de beschrijving van de ondergedoken joden, de dwangarbeiders op de vlucht en de hongerwinter houdt De Loo zich - voor zover ik het kan beoordelen - in hoge mate aan de gebruikelijke normen zoals men die ook in Duitsland gewend is van bijvoorbeeld Marga Minco, Harry Mulisch en Andreas Burnier.
Ongemerkt wordt dit beeld echter omgekeerd, als men Lotte's karakter bekijkt. Terwijl haar zuster uit alle persoonlijke ellende, haar weduwschap, haar dakloosheid en haar armoede overeind komt en - ook intellectueel - op eigen benen komt te staan, heeft het feit dat zij aan de goed kant staat Lotte niet geholpen. Haar vader ontpopt zich als een halsstarrige stalinist die de levensmiddelenbonnen van haar moeder steelt. Joden, wier bezittingen Lotte's familie tijdens de bezetting heeft verborgen, willen haar na de oorlog voor de rechter dagen. En Lotte's huwelijk met een gevoelige vioolbouwer uit het verzet lijkt volstrekt ongelukkig te zijn verlopen. Ze wordt een anemische, aanmatigende oma, die slechts teert op haar kinderen en kleinkinderen. Terwijl Anna probeert in het reine te komen met haar lot en met zichzelf, heeft Lotte haar Duitse wortels simpelweg verdrongen en kan ze nog slechts in clichés spreken, als een geschiedenisboek op de basisschool: waarom hebben jullie dit toegelaten, jullie moeten toch verantwoording afleggen voor het leed dat je hebt toegebracht?
Misschien is het wel niet het nazi-verleden waardoor Lotte niets meer te maken wil hebben met haar stevige, zelfstandige, levenslustiger zuster. Het lijkt eerder Anna's vitaliteit - al haar lijden ten spijt - die de fijne Lotte afschrikt. Als deze beide karakterbeelden metaforen zijn voor de Duitse en Nederlandse cultuur, heeft De Loo haar landgenoten flink geprovoceerd. De Nederlanders kunnen niet langer berusten in het slachtofferschap uit de bezettingstijd. Ze hebben zelfs niet meer het voorrecht alle Duitsers van de oorlogsgeneratie collectief te veroordelen. Ik durf wel te zeggen dat de Nederlandse Lotte, ondanks haar lot, de onsympathiekste van de 'Tweeling' is. Misschien is dat - naast de esthetische bedenkingen - de reden waarom het boek het bij de literaire critici niet redde. Ik kan me niet herinneren dat er in Duitsland tegen romans met een 'correcte' morele schuldverdeling eenzelfde kritiek op kitsch en overdrevenheid is geuit.
De Tweeling is voor mij een opmerkelijke historische roman, zij het geen grote hedendaagse literatuur. Waarom het dan in Nederland zo goed is verkocht, kan ik alleen maar verklaren met het argument dat er intussen een generatie van lezers is ontstaan die bereid is na te denken over de vooroordelen over de collectieve schuld van de Duitsers aan het nationaal-socialisme. In vraaggesprekken over haar roman heeft De Loo zelf al aangegeven dat het opgeven van de collectieve schuld zou moeten samengaan met kritiek op de modieuze en gemakkelijke Deutschfeindlichkeit in Nederland.
De Tweeling is in elk geval te gecompliceerd en te vol met feiten om te kunnen zeggen dat de misdaden van de nazi's erin gebagatelliseerd worden. Het is met geen woord revisionistisch. Als het boek iets rechtzet, is het niet het verschrikkelijke verleden, maar de valse zekerheden van het heden over dat verleden. Zo kleurt De Tweeling een historisch panorama in dat de Nederlanders, maar ook veel Duitsers tot dusverre gewend waren slechts in zwart-wit te zien.

2. Tessa de Loo (1946), auteur van de bekroonde roman 'De tweeling': “Je schrijft een boek in een volstrekte stilte, in een isolement, je bent er zelf helemaal vol van, je bent ervan bezeten. En dan gaat het de wereld in. Het wordt gelezen. Maar daar ben je niet bij. Je ziet niet wat er met jouw boek gebeurt, in treinen, op stations, op het strand, in een kamer waar iemand op zijn gemak in een luie stoel zit, een kopje warme chocolademelk onder handbereik. Hij geniet of hij ergert zich, verveelt zich misschien. Overal wordt dat boek geconsumeerd en jij weet er niets van. Een acteur krijgt meteen respons, applaus of rotte tomaten, maar in ieder geval komt er onmiddellijk een reactie. De schrijver moet dat ontberen. Daarom zie ik deze prijs als een soort applaus. De lezers hebben zich nu eens uitgesproken.”
De ene dag kreeg ze de Publieksprijs voor het Nederlandse Boek 1994 - de achtste keer dat deze CPNB-prijs is uitgereikt - een dag eerder werd De tweeling onderscheiden met de Otto von der Gablentz-prijs, van het Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael; deze prijs, naar de vroegere Duitse ambassadeur in Nederland, is voor auteurs die hebben bijgedragen aan de verbetering van de verstandhouding tussen Nederland en Duitsland.

De tweeling, verschenen in 1993, is het verhaal van twee zusjes die op zesjarige leeftijd, na de dood van hun ouders, van elkaar gescheiden worden. De een, Lotte, groeit op in Nederland, de ander, Anna, in Duitsland. Als bejaarde vrouwen komen ze elkaar bij toeval tegen in de Belgische badplaats Spa. Daar vertellen ze elkaar hun levensverhaal, dat vooral het verhaal van de oorlog is, die van Lotte in Nederland, die van Anna in Duitsland.

Anna's verhaal berust grotendeels op het leven van een Duitse vrouw, Maria, die Tessa de Loo tijdens een vakantie in Frankrijk leerde kennen. “Totdat ik deze vrouw ontmoette overheersten bij mij anti-Duitse sentimenten, zoals, denk ik, bij mijn hele generatie. Die gevoelens hadden bij mij ook te maken met de familieverhalen waarmee ik ben opgegroeid. Verhalen over onderduikers, over razzia's, over angst. Verhalen die met Duitsers te maken hadden.”

“Met deze vrouw voerde ik hooglopende discussies over de oorlog. Zij riep heftige gevoelens bij mij op, ik bij haar. Onze meningen stonden soms lijnrecht tegenover elkaar. Maar de vriendschap die was gegroeid, kon dat wel hebben. Het was een mentaal heel sterke, krachtige vrouw, met gevoel voor humor. Wat zij mij vertelde over haar oorlogstijd, over haar visie op de rol van het Duitse volk in de oorlog, bracht mij in conflict met wat ik altijd, uit gemakzucht, of doordat ik slecht geïnformeerd was, had geloofd. De tweeling is de weerslag van dat conflict in mijzelf; ik heb dat opgesplitst in de figuren van Lotte en Anna, die voortdurend met elkaar in de clinch liggen. Hun gesprekken lijken sterk op die tussen Maria en mij.

“Lotte is voor een deel gebaseerd op mijn moeder, op mezelf en op fantasie. De figuur van Lottes moeder is ontleend aan mijn grootmoeder, die een gezin van acht kinderen had, maar het toch heeft aangedurfd joodse onderduikers op te nemen. Dat sprak voor haar vanzelf.”

Heeft het boek naar jouw oordeel inderdaad bijgedragen aan een betere verstandhouding tussen Nederlanders en Duitsers, doelstelling van de Otto von der Gablentz-prijs?

“Ik maak dat op uit de brieven die ik gekregen heb. Ik heb nog nooit zoveel post gekregen als naar aanleiding van dit boek. De teneur van die reacties is vaak: 'het boek heeft me aan het denken gebracht', 'ik heb mezelf nog eens onder de loep genomen'. Er wordt veel over wordt gediscussieerd, niet alleen in literaire kringen. Het wordt op scholen gelezen. Ik heb van leraren gehoord dat ze hun leerlingen bijna dwingen het te lezen om de jongere generatie beter te informeren.”

Zijn er ook mensen die er boos over zijn geworden, omdat het verhaal van Anna duidelijk maakt wat de oorlog voor doodgewone Duitsers betekende?

“Een enkele criticus, zoals Hans Warren, die me een soort landverraadster noemde. Eigenlijk heb ik maar één ervaring van iemand die heel verbolgen was over het boek en dat was een Duitser die al heel lang in Nederland woont, zich helemaal met het Nederlandse standpunt heeft geïdentificeerd en die, denk ik, de Duitse schuldvraag niet heeft verwerkt. Hij vond dat ik me veel te veel in de Duitse kant heb ingeleefd. Het Lotte-syndroom, noem ik dat. Lotte is zeer onverzoenlijk. Deels om wat zij in de oorlog heeft meegemaakt, het gevoel dat zij degenen die in de oorlog gestorven zijn zou verraden als ze te veel begrip voor Anna zou tonen. Deels ook omdat zij haar Duitse afkomst al die jaren heeft weggedrukt, onderdrukt. Daardoor stelt zij zich zo hard op tegenover haar zuster, en in dat opzicht is haar houding vergelijkbaar met de reactie van deze man.”

Er is onlangs een discussie gevoerd over de vraag of het goed is om de vierde en de vijfde mei straks, in 1995, samen met de Duitsers te herdenken. Daarop zijn nogal wat negatieve reacties gekomen. Zou jij er vóór zijn?

Aarzelend: “Ik vind eigenlijk ook dat dat niet kan. Laat de Duitsers hun eigen bevrijdingsfeest vieren. Zij zijn destijds immers ook bevrijd. Verzoening? Ik vind dat die op andere terreinen moet plaatsvinden, niet bij deze gelegenheid. Ik vind dat ongevoelig tegenover de slachtoffers die nog leven.”

De tweeling, waarvan binnen een jaar meer dan 130 000 exemplaren werden verkocht, zal binnenkort in het Duits worden vertaald; ook uitgevers in andere landen hebben belangstelling getoond, Portugal bijvoorbeeld, waar Tessa de Loo tegenwoordig woont. Maria, die het boek in feite heeft veroorzaakt, zal het niet meer kunnen lezen. Ze stierf een maand nadat Tessa de Loo het manuscript had ingeleverd.

De tweeling, waarvan binnen een jaar meer dan 130 000 exemplaren werden verkocht, zal binnenkort in het Duits worden vertaald; ook uitgevers in andere landen hebben belangstelling getoond, Portugal bijvoorbeeld, waar Tessa de Loo tegenwoordig woont. Maria, die het boek in feite heeft veroorzaakt, zal het niet meer kunnen lezen. Ze stierf een maand nadat Tessa de Loo het manuscript had ingeleverd.

Haar volgende (zesde) boek wordt een reisboek, een 'nostalgisch boek', gebaseerd op brieven en dagboekfragmenten van Lord Byron. “De tweeling was een heel zware onderneming die ik niet graag nog eens zou overdoen. Ik wilde nu eens een leuk boek schrijven.”