Feitelijke gegevens

• 2e druk, 2014
• 328 pagina's
• Uitgeverij: Atlas Contact

Flaptekst

Eerste zin

Een ouverture, en dan: Fel licht valt naar buiten vanuit een vroegtwintigste-eeuwse American Craftsmanwoning in een rustige wijk, op een late voorjaarsavons, in het tiende jaar van de veranderde wereld.

Samenvatting

Peter Clement Els is een zeventigjarige man, woonachtig in de Verenigde Staten. Zijn hond Fidelio is overleden en in paniek belt hij de hulpdienst. Tijdens het telefoongesprek beseft hij dat het een vergissing was om te bellen, maar dan zijn de hulpdiensten al onderweg. Niet veel later bellen twee agenten aan die de situatie komen peilen. De agenten stellen een aantal vragen en merken zijn amateurlaboratorium op. Ze vragen of ze even binnen mogen komen kijken, maar dit weigert Els.

De volgende dag begraaft hij Fidelio in zijn tuin, ondanks dat de agenten hem die avond ervoor hebben opgedragen dit niet te doen. Niet veel later komen er twee mannen van de Samenwerkende Veiligheidsdiensten aan de deur. Ze dringen de woning van Els binnen en ondervragen Els over zijn lab. Els weet hen niet gerust te stellen en de twee mannen nemen zijn gemanipuleerde DNA van de serratia marcescens bacterie mee.

Al op zeer jonge leeftijd voelt Els veel liefde voor klassieke muziek. Hij mag van zijn ouders op muziekles en leert klarinet spelen. Hij blijkt hier een talent voor te hebben, maar wanneer hij op het podium staat, slaat hij dicht. Wanneer hij dertien jaar is, sterft zijn vader plotseling aan een hartaanval. Op zijn vijftiende ontdekt hij zijn liefde voor scheikunde.

Op de middelbare school wordt hij verliefd op Clara, het meisje dat hem op een andere manier naar klassieke muziek leert luisteren. Ze brengen veel tijd met elkaar door en schrijven zich allebei in op de universiteit van Indiana, hij voor een studie scheikunde en zij om cello te studeren. Clara vindt echter dat Els zijn talent als componist verspilt en haalt hem over te stoppen met zijn studie. In plaats daarvan richt hij zich op het stuk dat het studentenorkest, waar zij beiden aan deelnemen. Achttien maanden later bevindt Clara zich in Engeland en dumpt hem via de telefoon.

De zeventigjarige Els maakt zijn gebruikelijke ochtendwandeling en wanneer hij weer in zijn eigen straat belandt, ziet hij dat zijn huis is afgezet en er allemaal busjes op zijn oprit staan. In paniek slaat hij af en slaat op de vlucht. Uiteindelijk besluit hij gewoon maar naar het verzorgingscentrum te gaan, waar hij college in klassieke muziek behoort te geven. Hij heeft zijn cd’s en tekst niet bij zich, dus hij improviseert een college over het ontstaan van Quartet for the End of Time en is bang dat er op elk moment iemand binnen kan komen om hem in de boeien te slaan. Na het college knoopt Klaudia Kohlmann een gesprek met hem aan en vraagt wat er aan de hand is. Hij legt de situatie uit en Klaudia leent hem haar telefoon en stuurt hem naar de blokhut van haar zoon.

Nadat Clara hem heeft verlaten gaat Els in de leer bij Karol Kopacz en Matthew Mattison. Els belandt in avant-gardistische kringen, waar hij onder andere John Cage ontmoet. Via een briefje in de supermarkt doet hij een oproep voor een hoge sopraan om zijn muziek in te zingen. Madolyn Corr reageert hierop en snel hierna hebben ze een relatie. Enkele weken later bezoeken ze een muzikale happening van John Cage. Maddy heeft het al snel gezien maar Els is geboeid door de vernieuwende muziek. Hij ontmoet Richard Bonner, een extravagante choreograaf. In hem treft hij een goede muzikale partner en samen met Maddy voltooien ze verschillende projecten, totdat Maddy zwanger raakt en hun dochter Sara wordt geboren.

Els verblijft een nacht in de blokhut. Dan concludeert hij dat hij Klaudia niet langer medeplichtig kan maken en vertrekt hij weer. Hij rijdt richting het oosten, naar Illinois. Hier overnacht hij in een motel. De volgende dag reist hij weer verder. Hij is op zoek naar het huis waar hij en Maddy voor het eerst met elkaar naar bed zijn gegaan maar hij kan het niet vinden en belandt in een koffiehuis.

De relatie van Els en Maddy komt onder spanning te staan met de komst van Sara. Maddy neemt verschillende baantjes aan om rond te komen. Els heeft echter geen vast inkomen als componist zijnde. In zijn vrije tijd componeert hij samen met Sara. De situatie wordt verergerd doordat Els door Bonner wordt gevraagd weer voor zijn projecten te componeren. Hiervoor moet hij vaak naar New York en door de hoge reiskosten levert dit eigenlijk vrij weinig op. Wanneer Els voorstelt naar New York te verhuizen, is de maat vol voor Maddy. Ze scheiden en Els vertrekt naar New York. Hij probeert op afstand contact te houden met Sara maar hij merkt dat hun contact afstandelijker wordt. Bonner en Els krijgen ruzie en Els gaat een aantal jaar een boshut bewonen waar hij in alle rust kan componeren en lezen. Dan belt zijn broer Paul plotseling op: hun moeder is overleden. Ze ontmoeten elkaar in Engeland en cremeren daar samen hun moeder. In Engeland loopt hij toevallig tegen een affiche van een concert aan waar Clara in zal spelen. Hij gaat naar het concert en belandt na het concert bij haar thuis. Zij wil graag dat hij blijft, maar dat kan hij niet en hij vertrekt.

Els luistert naar de radio; er zijn veel mensen ziek geworden door dezelfde bacterie als waarmee hij heeft geëxperimenteerd, en er zijn zelfs negen mensen overleden. Er is veel media-aandacht voor de zaak en iedereen is naar hem op zoek. Els heeft het gevoel dat zijn onschuld niet meer bewezen kan worden en dat het zijn enige optie is om nog verder te vluchten. Hij beseft ook dat het een kwestie van tijd is voor hij wordt aangehouden, onder andere door de smartphone die hij in zijn auto heeft liggen en die een signaal uitzendt. Hij rijdt door naar St. Louis en luister ondertussen naar De Vijfde van Sjostakovitsj – een veroordeelde gevangene die de muziek voor zijn eigen executie componeert.

Na zeven jaar staat Bonner opeens voor de deur van de boshut van Els. Hij vraagt hem wederom samen te werken. Els vergeeft hem en samen schrijven ze een opera. De opera gaat over de beleg van Münster in 1535, maar een aantal weken voor de première belegert de FBI een gebouw in Texas waarbij tientallen doden vallen. Els voelt zich niet goed bij het door laten gaan van de opera, maar door de plotseling actualiteit van het stuk gaat de kaartverkoop erg hard en Bonner wil dat het gewoon doorgaat. De opvoeringen die in de planning staan kan Els niet tegenhouden, maar verdere opvoeringen maakt hij onmogelijk. Els en Bonner hebben vervolgens alleen nog contact via hun advocaat. Hierna gaat Els lesgeven aan een universiteit tot hij met pensioen gaat. In deze tijd raakt hij geïnteresseerd in hoe je muziek kan vastleggen in DNA zodat hij een stuk kan componeren dat voor altijd bewaard zal blijven.

Els komt aan bij Maddy en belt bij haar aan.  Ze vraagt waar hij in godsnaam mee bezig is en hij legt de hele situatie weer uit. Daarna vraagt hij haar hem te vergeven. Dat hij haar en Sara heeft verlaten, is de grootste fout die hij ooit heeft gemaakt. Ze gaan op goede voet weer uit elkaar, Els vlucht verder. Hij zoekt Bonner op in een verzorgingstehuis. Hij doet hier mee aan een medicatie-experiment om zijn Alzheimer te onderdrukken. De FBI zit hem om de hielen en Ronner leent Els zijn auto zodat hij naar zijn eindpunt kan rijden: zijn dochter. Ronner laat hem inzien dat hij gebruik moet maken van het feit dat alle ogen nu op hem zijn gericht. Dit doet Els door via twitterberichten uit te leggen wat hij heeft gedaan en wat zijn doelstelling was. Hij bereikt het huis van zijn dochter en heeft dan nog een laatste gesprek met haar. Niet snel daarna bereikt de politie het huis. Els pakt een vaas, haalt de bloemen eruit, en rent met de vaas boven zijn hoofd naar buiten.

Personages

Peter Clement Els

Wordt meestal afgekort tot Els. Els is het hoofdpersonage. Hij heeft een voorliefde voor muziek en scheikunde en probeert dit te combineren in het experimenteren met het DNA van bacteriën. Op zeventigjarige leeftijd wordt zijn uiterlijk als volgt omschreven: ‘In de wig van licht stond een magere, monnikachtige man. Hij droeg een randloze bril en een geruit werkhemd met een pluizige kraag. Zijn grijze kapsel zag eruit alsof een pioniersvrouw het met behulp van een omgekeerde bloempot had geknipt. Een archipel van etensresten bespikkelde zijn corduroy broek. Zijn blik was mijlenver weg.’ (p.10) Doordat het zijn leven is dat wordt verteld, is er een duidelijke ontwikkeling van zijn personage zichtbaar. Als jonge man is hij ambitieus, wil de wereld veranderen met zijn muziek. Naarmate hij ouder wordt, wordt hij ingetogener en meer op zichzelf. Uiteindelijk beseft hij dat hij een fout heeft gemaakt door voor de muziek te kiezen en zijn gezin achter te laten.

Clara Reston

Clara is de eerste geliefde van Els. Els omschrijft haar als: ‘Slank, kaarsrecht als een boekensteun, het één meter lange haar dat tot beneden haar knieën kwam: ze zag eruit als een elf uit Tolkien. En ze kon het onnozelste arrangement van het staatslied spelen alsof het de allereerste melodie was die aan Apollo’s lier was ontsproten.’ (p.34) Clara is bepalend voor de rest van zijn leven omdat zij hem op een andere manier naar muziek laat kijken. Jaren nadat zij hem heeft gedumpt, ontmoeten ze elkaar weer. Clara wil dan graag meer van hem, maar voor Els is het gevoel tussen hen weg.

Madylon Corr

In de roman afgekort tot Maddy. Maddy en Els ontmoeten elkaar doordat Els een oproep doet voor een sopraan die zijn muziek kan inzingen. Els omschrijft haar als pienter, zelfverzekerd en enthousiast. Later trouwen ze en krijgen hun dochter Sara. Hierna verandert Maddy en hierdoor ook de relatie. Ze wordt serieuzer, neuriet minder en stelt het welzijn van hun dochter boven het maken van muziek. Ondanks dat ze uit elkaar groeien, blijkt aan het eind van de roman dat ze nog steeds sterke gevoelens voor elkaar hebben.

Richard Bonner

Bonner heeft een theateropleiding gevolgd en is choreograaf. Hij is een impulsief en extravagant figuur. Hij is zeer gedreven in zijn werk en is continu op zoek naar vernieuwing, hij zegt zelf niet van tevredenheid te houden. Door zijn uitgesproken mening en karakter heeft hij vaak conflicten met zijn omgeving, zo ook met Els. Els zegt over hem: ‘Bonner is pure energie, een neiging tot kwajongensachtige noviteiten, en een gevoel van bodemloze wanhoop wanneer hij niet, zoals hij het nadrukkelijk blijft noemen, wérkt.’ (p.178)

Sara Els

Sara is de dochter van Els en Maddy. Met haar komst verandert het leven van Els compleet. Het is het grootste wonder dat hij ooit heeft meegemaakt en hij noemt haar meerdere malen het mooiste dat hij ooit heeft gecomponeerd. Al snel schrijven ze samen liedjes. Wanneer haar ouders scheiden, ziet ze haar vader minder en het contact wordt afstandelijker. Wanneer ze volwassen is herstelt dit zich enigszins; ze hebben veel telefonisch contact.

Quotes

"Maestro. We werken best goed samen, vind je niet? Volgens mij zou de helft van alle levensproblemen opgelost zijn als een van ons een vagina had. " Bladzijde 140

"Al gauw kwamen er andere crisissituaties waarbij vergeleken de piano kinderspel leek. Het meisje slikte een handvol aspirine – Om te kijken hoe het zou zijn – en belandde op de eerste hulp. Ze goot nagellak op de nieuwe plateauschoenen van een vriendinnetje en schold een ander meisje dat ze kende uit voor slappe dildo. " Bladzijde 192

Thematiek

Desillusie

Als Els jong is, heeft hij veel ambitie. Hij wil scheikunde studeren maar wil zich ook met muziek bezighouden. Uiteindelijk kiest hij er voor, onder invloed van Clara, om zich op de muziek te richten. Ook hierin heeft hij veel ambitie, hij wil 'muziek componeren die luisteraars zal veranderen.' (p.120) Hij geeft uiteindelijk alles op voor de muziek: zijn studie scheikunde, maar ook zijn vrouw en dochter laat hij achter. Aan het eind van zijn leven blijft hij alleen en gedesillusioneerd over. Hij zegt hier zelf over: 'Hij had zijn roeping gemist. Wetenschap had de carrière moeten zijn, muziek een hobby. Hij had de geboorte de geboorte van biotechnologie meegemaakt, een totaal nieuwe kunstvorm. Zijn leven had nut kunnen hebben, hij had een bijdrage kunnen leveren aan de echte creatieve onderneming van deze tijd.' (p.132) Ook van het feit dat hij zijn vrouw en dochter heeft verlaten lijkt hij spijt te hebben want aan het laatste dat hij nog wil doen in zijn leven is zijn vrouw en dochter om vergiffenis vragen. En ook het hobby-project in zijn amateur-laboratorium, dat met goede intenties begint, loopt uit op een fiasco.

Motieven

Muziek

Muziek is een overduidelijk motief in deze roman. Els heeft een voorliefde voor muziek en ervaart zijn omgeving in termen van muziek, hij denkt als het ware in muziek. Het motief muziek komt ook aan bod in de vorm van de vele (uit de werkelijkheid afkomstige) favoriete componisten van Els die hij uitvoerig bespreekt. Zowel muziek maken als muziek luisteren komen dus meerdere malen aan bod in deze roman.

Orpheusmotief

Orpheus gaat volgens de Griekse mythologie naar de onderwereld om zijn vrouw Eurydice op te halen. De voorwaarde hiervoor is dat hij niet zal omkijken. Dit doet hij echter wel dus Eurydice verdwijnt voorgoed naar de onderwereld. Het motief staat voor de man die zijn gestorven geliefde tracht te hervinden, en misschien zie je niet direct het verband met het verhaal van Els, maar gezien de titel is het toch interessant dit motief nader te bekijken. De geliefde van Els is dan wel niet overleden, maar Els is haar wel degelijk verloren. Aan het eind van de roman beseft hij dat hij er verkeerd aan heeft gedaan haar te verlaten en wil haar nog een laatste keer zien om haar om vergiffenis te vragen.

Technologie

Vanuit zijn tweede liefde, namelijk scheikunde, houdt Els zich bezig met het manipuleren van DNA. Hierdoor komt de actuele angst voor bioterrorisme die heerst sinds 9/11 ook aan de orde. Daarnaast speelt technologie een rol tijdens de vlucht van Els. Hij weet dat hij vanuit alle kanten in de gaten wordt gehouden: camera’s op tankstations, registratie van zijn creditcard, het GPS-signaal van zijn smartphone.

Historische gebeurtenis

Naast de actuele thema’s die Powers aan de orde stelt, betrekt hij ook veel historische gebeurtenissen in zijn verhaal. Vooral op het gebied van de kunst (bijvoorbeeld de happening van Cage), maar ook algemene gebeurtenissen (bijvoorbeeld de dood van Kennedy). Al deze gebeurtenissen maken het voor de lezer makkelijk het verhaal in zijn context te plaatsen.

Opdracht

Verantwoording: voor mijn verslag van de totstandkoming en première van Olivier Messiaens Quator pour la fin du temps ben ik veel verschuldigd aan Rebecca Rischins uitstekende boek For the End of Time.

Trivia

Orfeo stond op de Man Booker longlist van 2014.

Titelverklaring

De titel verwijst naar de opera L’Orfeo van Monteverdi. De opera L’Orfeo is de oudste belangrijk geachte opera en wordt gezien als beginpunt van de klassieke westerse operaliteratuur. De opera is gebaseerd op de mythe van Orpheus en Eurydice. Deze mythe vertelt de liefdesgeschiedenis van Orpheus en Eurydice en wordt zowel door Ovidius in zijn Metamorfosen behandeld als door Vergilius in zijn Georgica. In de Griekse mythologie wordt Orpheus geprezen om zijn zangkwaliteiten en is als het ware een symbool voor muziek geworden. Dit beeld werkt door in literatuur, toneel, film en schilderkunst in de eeuwen daarna. Zo ook als titel van deze roman, die geheel om muziek draait. 

Structuur & perspectief

Het boek is opgebouwd uit korte stukjes tekst (variërend van ongeveer één tot zes pagina’s) waartussen steeds blokjes van 1 à 2 zinnen staan. Deze blokjes zijn in hoofdletters weergegeven. Tegen het eind van de roman blijkt dat dit de tweets zijn die Els de wereld in stuurt. De overige tekst is op te delen in twee verhaallijnen, namelijk de verhaallijn die het leven van Els vanaf zijn jeugd tot aan zijn zeventigste vertelt, en de verhaal die begint op het moment dat Fidelio net is overleden en vervolgens vertelt over de vlucht van Els. Er wordt constant geschakeld tussen deze twee verhaallijnen en het verhaal is dan dus ook niet chronologisch.

Het verhaal wordt vanuit een alwetende verteller verteld. Er wordt vooral ingezoomd op Els’ gedachten en gevoelens, maar de verteller is ook op de hoogte van dingen die Els niet kan weten.

Decor

In de roman worden veel jaartallen genoemd, hierdoor is het makkelijk om Els’ leven te reconstrueren. Hij is geboren in 1941 en het verhaal eindigt wanneer hij zeventig is, in 2011 dus. Naast dat het verhaal het leven van Peter Els vertelt, komt ook een deel van de wereldgeschiedenis aan bod. Het verhaal speelt zich dus niet af in een fictieve wereld maar is heel goed in de realiteit te plaatsen. Een voorbeeld daarvan: ‘Bonner regisseert een krankzinnige hogesnelheidsversie van Man and Superman, met aanvullende muziek van Els. Maar zijn waanzin is een bagatelle vergeleken bij het avondjournaal: King vermoord. Rellen in elke stad. De bezetting van Columbia University. De slag om Parijs. Resurrection City op de Mall in Washington. Warhol neergeschoten. Kennedy vermoord.’ (p.150)

Het verhaal speelt zich af in de Verenigde Staten en dit is niet alleen op te merken aan de plaatsnamen waar het verhaal zich afspeelt, maar ook aan de historische gebeurtenissen die bij het verhaal worden betrokken. Deze spelen zich bijna allemaal af in de Verenigde Staten, af en toe wordt Europa zijdelings genoemd maar het betreft dus vooral de Westerse wereld.  

Stijl

Orfeo bevat relatief veel beschrijvingen en weinig dialogen. De dialogen worden overigens cursief weergegeven, in plaats van tussen aanhalingstekens. De beschrijvingen behelzen vaak Els’ gedachten over muziek of zijn gevoelens terwijl hij naar bepaalde muziek luistert. Hierbij wordt jargon van de muziekwereld niet geschuwd – zoals het een componist betaamd. Maar niet alleen in de passages over muziek komen veel muzikale termen voor, Els beleeft eigenlijk de hele wereld om hem in termen van muziek: ‘De dreun van zijn zool op de rand en de korte bewegingen waarmee de schop de van steentjes vergeven aarde in gleed, zorgden voor een kalmerende twostep.’ Muziek en geluid in het algemeen is erg belangrijk voor deze roman en dat zie je duidelijk terug in het taalgebruik.

Slotzin

Eerste tel van een kleine oneindigheid. En eindelijk zal je horen hoe dit stuk klinkt.

Beoordeling

Orfeo is een fascinerende roman die een stukje wereldgeschiedenis, een levensgeschiedenis en veel muziek in zich draagt. Ik heb persoonlijk erg genoten van spitsvondigheden in de dialogen en muzikale beschrijvingen. Ik denk wel dat het essentieel is dat je affiniteit met muziek hebt om deze roman te kunnen waarderen, anders zijn de beschrijvingen wellicht wat zweverig. Ook is het handig als je wat algemene kennis over historische gebeurtenissen van de Verenigde Staten paraat hebt, al kan je de dingen die vraagtekens oproepen natuurlijk ook altijd opzoeken. Een mooie uitdaging dus!

Recensies

"De half-lyrische, half-technische manier waarop Powers Els' luisterervaringen (of moeten we zeggen luisteropenbaringen) neerzet is een van de grootste krachten van de roman." http://www.athenaeum.nl/r...wers-orfeo

"Orfeo neemt je mee naar een andere wereld. Een wereld van zuivere klanken, maar grimmige stemmingen." http://www.literairnederl...rd-powers/

"Wat mij betreft krijgt Orfeo een staande ovatie, want ondanks mijn bedenkingen heb ik ontzettend genoten van de bevlogenheid waarmee Richard Powers over muziek kan schrijven. Het was zeker niet allemaal even goed te bevatten, maar het schuurt er tegen aan, je voelt dat je het ergens wel weet. " http://curledupbook.blog...orfeo.html