Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2016
• 310 pagina's
• Uitgeverij: Atlas Contact

Flaptekst

Eerste zin

Kindia, Frans-Guinee, 28 februari 1927 - een uur of tien 's avonds: Syvette valt met een plof op de grond.

Samenvatting

In het boek lopen verschillende tijden door elkaar: je hebt het verre verleden van Ivanov, het verleden van Felix in New York en het heden. Ik beschrijf Ivanovs verleden apart en Felix’ verhaal in chronologische volgorde.

In het eerste hoofdstuk is het februari 1927 en wordt in Frans Afrika de aap Syvette gevangen door Ivanov en zijn zoon Ilya. Het lukt Ivanov met veel moeite een buisje met sperma van een man in de aap leeg te spuiten. In het tweede cursieve hoofdstuk is het maart en is Ivanov in een ziekenhuis in Afrika: hij kiest een meisje uit en onderzoekt haar om te kijken of ze geschikt is. Dat is ze. Hoofdstuk 3 en 4 spelen in 1929 in de Sovjetunie. Ivanov laat samen met ene Olga een huis zien aan Georgieva: het meisje dat zich vrijwillig voor het experiment heeft opgegeven en na de bevruchting in dat huis zal wonen. Daarna onderzoekt hij Tarzan, de aap die hij uit Afrika heeft meegenomen. Tarzan lijkt ziek. Olga voelt dat Ivanov zich eigenlijk niet naast haar duldt; zij is daar dankzij haar vader.

In het derde hoofdstuk is het 1994 en Felix van der Elsken is in New York voor een minor Journalistiek aan de New York University. Als hij zich inschrijft voor de vakken die hij wil volgen, blijkt hij vrij laat te zijn en Debating zit al vol. Daarom kiest hij op het laatste moment voor het vak Gender, Race and Sexuality: an introduction to Social and Cultural Analysis. Tijdens zijn eerste maand in New York is hij vrij eenzaam maar tijdens het volgen van dit vak valt hem Lois op. Hij zorgt ervoor dat ze elkaar tegenkomen op de gang en met elkaar oplopen. Lois blijkt flyers op te halen voor professor Helena Frank, een onderzoeker aan de faculteit Medische Wetenschappen die onlangs is geschorst.

Voor het vak Investigating Journalism moet Felix een artikel schrijven. Hij oppert het idee om een artikel over de schorsing van docent Frank te schrijven. Hij vraagt Lois hem te helpen en via haar kan hij naar Helena toe om haar te interviewen. Hij is vrij trots op het resultaat maar zijn docent is ontevreden: hij heeft zich laten meeslepen door zijn eigen achtergrond en het artikel leest alsof Frank ervoor betaald heeft. Boos interviewt Felix daarna de faculteitsmanager Medische Wetenschappen en hij hoort van haar dat Frank geschorst is vanwege oneigenlijk gebruik van universiteitsmateriaal. Hij onderzoekt ook haar kamer op de faculteit en vindt een brief van ene Denzel die haar afraadt op deze manier verder te gaan met haar onderzoek omdat dat haar haar carrière kan kosten en schrijft dat ‘intracytoplasmatische sperma-injectie’ hem wel mogelijk lijkt. Felix wil Helena om uitleg vragen, vindt haar appartement open, luistert een gesprek af tussen haar en een andere vrouw en ziet dan Lois het gebouw uitlopen.

Vervolgens zoekt Helena hem thuis op, omdat ze ontdekt heeft dat er iemand bij haar thuis geweest is en Lois hem heeft zien staan. Felix vertelt haar dat hij vermoedt waar ze mee bezig is: het overdoen van Ivanovs onderzoek. Felix mag Helena dan opnieuw interviewen over haar onderzoek en beweegredenen: het vinden van een manier om hiv te genezen, onder andere door nieuwe medicijnen op deze kruising uit te proberen. Helena vraagt hem een pakketje op te halen uit haar kamer op de faculteit en als hij dat de volgende dag doet, komt hij Lois tegen die gewend is Helena’s post op te halen. Lois ziet er slecht uit en schrikt als Felix haar vertelt dat hij overal van op de hoogte is. ’s Avonds eet hij bij Helena en Lois komt de post brengen. Ze heeft zich opgetut en ziet er veel beter uit maar blijft niet en Helena vertelt dat ze Lois kent van een studentenbijeenkomst over hiv. Felix vertelt haar – maar de lezer niet – wat hij zelf met hiv heeft.

Het wordt voor Felix een gewoonte om bij Helena aan artikelen te werken of te studeren. Soms komt hij Lois daar tegen en zij vertrekt dan meteen. Na enkele weken krijgt hij de uitslag van de hiv-test: negatief en ook de lezer komt er nu achter wat er gebeurd is. In het volgende hoofdstuk halen Felix en Lois samen apensperma op bij een jongen die stage loopt in de dierentuin. Lois wil hem daar niet hebben maar Helena kon niet mee vanwege een afspraak met een mogelijke geldschieter. Felix en Lois zijn te veel met elkaar bezig en zien dus de politie niet, die ze staande houdt omdat ze vermoedt dat ze drugs gekocht hebben. Felix weet ze hier gelukkig uit te kletsen en als ze bij Helena aankomen, is het feest, want de geldschieter heeft toegezegd vijftigduizend dollar te doneren.

Vanwege bedbugs overnacht Felix vlak voor Kerst bij Helena en de volgende ochtend komt Lois bij Helena voor een onderzoek. Als ze Felix ziet, vertrekt ze meteen weer. Felix gaat haar achterna en ziet haar dan met haar armen om haar buik op straat in elkaar zakken. Hij brengt haar terug naar Helena en daar blijkt ze een miskraam gehad te hebben: als Helena het ballonnetje opent dat uit haar komt, zit er een klein wezentje in waarvan het hoofd met de nek vergroeid is. Felix brengt Lois naar huis en zorgt een dag voor haar, omdat hij denkt dat ze dat wil. Lois vraagt steeds of Helena naar haar gevraagd heeft, of ze het wel eens over haar heeft en ze vertelt dat ze op vrouwen valt en verliefd is op Helena. Als Felix laat merken dat zijn interesse in haar puur journalistiek is, houdt het gesprek op. Felix gaat naar huis om verder te werken aan zijn artikel en in de dagen die volgen, krijgt hij geen contact met Helena. Uiteindelijk staat hij op kerstavond weer voor haar deur en doet ze open. Ze heeft zich opgetut, haar huis ziet er gezellig uit en ze hebben seks in haar laboratorium.

Hierna rondt Felix zijn artikel af en levert het in. Het wordt geplaatst en hoewel zijn docent het eigenlijk geen nieuwsbericht vindt, rondt hij het vak met een mooi cijfer af. Bij de afronding van Gender, Race and Sexuality: an introduction to Social and Cultural Analysis komt hij Lois tegen die hem vertelt dat Helena naar Denver is voor een nieuwe behandeling. Ze suggereert dat Helena aids heeft. Felix besluit dat hij Helena en Lois nooit meer wil zien en gaat op rondreis door Amerika. Hij gaat in juli terug naar New York om vanuit daar terug naar Nederland te vliegen. Op het laatste moment besluit hij langs zijn kamer te gaan en daar vindt hij een brief van Helena die hoopt hem nog eens te zien voordat hij naar huis gaat. Hij zoekt haar op en in haar laboratorium staat een wieg met daarin een harig jong dat de blauwe ogen van Felix heeft.

Het is ongeveer twintig jaar later (2014), Felix is inmiddels 43 jaar, hij heeft een serieuze relatie met Jonas, voor wie hij ook geheimen heeft, en wordt geconfronteerd met de dood van het personage dat een hoofdrol speelt in een van die geheimen, namelijk Helena Frank. Hij besluit naar haar crematie te gaan. Daar ontmoet hij natuurlijk Lois weer en zij vertelt hem over de geboorte van het jong en de laatste jaren van Helena. Helena bleek Felix’ sperma geïnsemineerd te hebben bij een vrouwtjeschimpansee die beviel van een kruising tussen een aap en een mens. Ze nam het wezen mee naar huis, maar het kon zijn ogen niet openen, ademde moeilijk en heeft maar drie weken geleefd. Op een gegeven moment trof Lois Helena midden in haar kamer naakt met het dode jong aan en heeft ze haar de rug toegekeerd. Felix bezoekt nog Helena’s winkel en gaat dan terug naar Nederland. Hij koopt hier een potje honing voor Jonas en een Matryoshka (een poppetje dat je open kan schroeven waar telkens een kleiner exemplaar in zit zodat ze precies in elkaar passen). In het vliegtuig terug wil hij het poppetje open schroeven, dit gaat met veel moeite, maar er blijkt niks in te zitten.  

Personages

Felix van der Elsken

Enig kind van een alleenstaande moeder, vrije opvoeding gehad, als kind vaak op straat, hield van voetballen en skateboarden, stal snoep uit de supermarkt. Als puber had hij paars haar en niet zo veel vrienden. Hij kwam uit de kast in Rotterdam. Hij heeft geld voor zijn studie geërfd van zijn opa, begon aan drie studies en maakte er geen enkele af. Voor een van die studies deed hij op zijn 22e een minor journalistiek in New York. Daar is hij in het begin ook eenzaam en daarom is hij extra ontvankelijk voor het contact met Helena, tegen wie hij veel minder kritisch is dan hij achteraf had willen zijn. Felix is aan de ene kant niet bang om te zijn wie hij is en bijvoorbeeld tijdens een college aan iedereen te vertellen dat hij homoseksueel is, maar aan de andere kant wil hij er graag bij horen en wil hij bijvoorbeeld graag met de andere mooie mensen op het terras van een hip café zitten. Op basis van de slechts vluchtige contacten die hij legt tijdens zijn rondreis, vraagt hij zichzelf af of hij verlegen of alleen lui is. Rond zijn 30e krijgt hij een vaste relatie met Jonas uit Brabant en als ze een jaar samenwonen, speelt zijn verleden in New York weer op. Hij probeert het verleden dan weg te drukken door op kickboksen te gaan, een nieuwe baan als coach te accepteren en zijn relatie met Jonas serieuzer te maken door het tekenen van een samenlevingscontract. Als hobby schrijft en publiceert hij korte verhalen. Zowel zijn verleden in New York als het schrijven houdt hij geheim voor Jonas.

Helena Frank

Helena Frank (van Anne Frank of Frankenstein?): hoogleraar Medische Wetenschappen, 41 jaar, jonge uitstraling, mager, aardig, zelfverzekerde stem, bevlogen over haar onderzoek (dit alles in de ogen van Felix). Volgens Felix ziet Helena er een beetje uit als Olijfje uit Popeye. Helena is ook alleen door haar Poolse moeder opgevoed. Ze heeft geen kinderen want ze ‘heeft andere taken’. Haar interesse in hiv werd gewekt door de dood van twee studenten, maar ze had geen geluk met haar onderzoek: twee keer kreeg ze een beurs en twee keer publiceerden andere onderzoekers eerder dan zij dezelfde resultaten. Daarom heeft ze zich nu gericht op de oorsprong van hiv: wanneer en onder welke omstandigheden is het siv-virus (van apen) gemuteerd in het hiv-virus? Zij denkt dat de inseminaties van Ivanov daarvoor verantwoordelijk zijn en wil zijn onderzoek over doen. Ik vraag me af of Helena weet dat Lois verliefd op haar is en dat gegeven gebruikt om haar alles te laten doen voor dit onderzoek. Dat ze Felix niet vertelt dat ze zijn sperma heeft gebruikt voor haar experiment pleit tegen haar. Later heeft ze een winkel in Poolse delicatessen en ze sterft op 61-jarige leeftijd aan borstkanker.

Lois

Idealistische vrouw tussen de twintig en 23 jaar die zich druk maakt om groepen mensen zoals zwarte mensen en vrouwen die niet op dezelfde manier behandeld worden als de meerderheid van de mensen. Helena ontmoet ze tijdens een studentenbijeenkomst voor hiv en ze wordt verliefd op haar. Om die reden doet ze mee aan haar experiment en ergert ze zich aan de voortdurende aanwezigheid van Felix in Helena’s appartement. Ze weet dat Helena Felix aantrekkelijk vindt en is jaloers. Ze vraagt steeds aan Felix of Helena nog iets over haar gezegd heeft of gebeld heeft, vlak na de miskraam, maar Helena lijkt haar vooral te zien als onderdeel van het experiment en haar vooral aandacht te geven als ze iets voor haar moet doen. Uit jaloezie vertelt ze Felix dat Helena hiv heeft waarmee ze hem uit hun leven jaagt. Als ze volwassen is, is ze volgens Felix niet langer een vrouw die eruit zag alsof ze je hoofd eraf zou bijten als je iets verkeerd zei, maar een vrouw die je om die reden met een judoworp op de grond zou gooien en je daarna lachend de hand zou reiken.

Jonas

Jonas is de partner van Felix. Hij is niet heel nadrukkelijk aanwezig in het verhaal. Hij vraagt meerdere malen wie Helena is en wat ze betekende voor Felix, maar Felix neemt hem niet in vertrouwen.

Ilya Ivanov

Russische wetenschapper, geboren in 1870 en rond de eeuwwisseling een van de bekendste biologen van Europa. Hij was gespecialiseerd in kunstmatige inseminatie maar toen de bolsjewieken de macht overnamen in Rusland, moest hij zijn onderzoeksterrein verleggen. Hij begon zich te richten op het kruisen van soorten en wilde door het kruisen van een mens en een aap Darwins evolutietheorie bewijzen, populair onder de bolsjewieken vanwege hun strijd tegen de kerk. Hij probeerde eerst apen te insemineren met sperma van mannen en daarna in Afrika vrouwen te insemineren met sperma van apen. Van deze periode is geen documentatie bewaard gebleven en Ivanov werd na enkele maanden teruggefloten. Hij heeft in Rusland nog geprobeerd om een Russische vrouw vrijwillig te insemineren maar voordat hij dat kon doen, stierf zijn chimpansee. Hij stierf zelf aan een hersenbloeding in 1933.

Quotes

"Ik weet nu niet goed meer wat ik zag als ik in november 1994 in de spiegel keek. Een vroeger spiegelbeeld laat zich nu eenmaal lastig voor de geest halen, waarschijnlijk juist omdat we ons spiegelbeeld dagelijks bewonderen; wat we zien telkens een fractie anders dan de dag ervoor." Bladzijde 114

"Ik was gisteren bij haar thuis, zei ik. Ze heeft me verteld over haar onderzoek. Haar échte onderzoek. Welk echte onderzoek? vraagt Lois. Het experiment van Ivanov. Ik probeerde Lois samenzweerderig aan te kijken." Bladzijde 138

"Wie niet in God gelooft zou ook ethiek moeten afwijzen, want net als religie is moraal zand in de wielen van de vooruitgang, ethiek het tegendeel van progressie." Bladzijde 131

"Wat we daarmee meestal vergeten, is dat alle vragen die we elkaar stellen over onszelf gaan. Niet alleen omdat wij het zijn die antwoord verlangen, eerder omdat we hopen via dat antwoord iets over onszelf te weten te komen." Bladzijde 147

Thematiek

Ethiek

Vanwege de titel kies ik voor het thema ethiek in de wetenschap, hoewel ik coming of age en de daarmee gepaard gaande verandering van je identiteit misschien wel even belangrijk vind. Helena wil een kruising tussen een mens en een dier creëren om die als proefdier te gebruiken. Volgens Helena loont het doel daarmee de middelen: het leven van de kruising kan de levens van vele anderen redden. Felix vindt dat ze hiermee een grens overschrijdt, maar Helena vindt dat die grenzen bepaald zijn door de mensen die baat hebben bij die grenzen, die er baat bij hebben dat er tegenstellingen zijn tussen mannen en vrouwen, tussen wit en zwart, tussen rijk en arm en tussen hetero’s en homoseksuelen. Als een bepaalde groep zich daartegen verzet, wordt dat emancipatie genoemd, wat niets meer is dan het verschuiven van de grenzen. In Ivanovs tijd lagen die grenzen anders dan in de huidige tijd, maar dat wil niet zeggen dat ze toen verkeerd waren en nu goed: de ene grens is niet legitiemer dan de andere. Ethiek die zegt dat het overschrijden van dit soort grenzen onacceptabel is, houdt hiërarchieën in stand, stelt de mens buiten de natuur en boven het dier. In een interview in het NRC (8 januari 2016) zegt Bervoets zelf: ‘Nu zou zo’n experiment niet meer kunnen. Dat wordt dan ‘onethisch’ genoemd, alsof dat iets vanzelfsprekends is. Een norm is echter geen waarheid, maar een constructie. Dus wat zou iemand overkomen die nu zo’n experiment zou proberen?’ Felix heeft hier een discussie over met Helena: ‘“Maar wanneer je met voorbedachten rade een mens met een dier kruist, dan overschrijd je een zekere grens, dat begrijp je toch wel?” “Eerlijk gezegd niet. Want ik vraag me af over welke grens je het hebt; het klinkt als een stippellijn waarvan niemand meer weet wie hem heeft gezet. Ik bedoel, er zijn ontelbare manieren om onze omgeving in te delen. Bestaat onze wereld uit mensen aan de ene kant, en dieren aan de andere kant? Of bestaat ze uit zoogdieren en niet-zoogdieren? Primaten versus niet-primaten? Vraag het een kind en het zal zeggen: landdieren, vogels en vissen. Maar later leert het: gewervelden, geleedpotigen, wormen en weekdieren. Mensen en apen zijn beiden gewerveld, beiden zoogdieren, beiden landdieren, beiden primaten. Het is de grens die bepaalt in welk vlak we staan. En met wie.” (p. 129)

Motieven

Vriendschap

In het begin is Felix erg eenzaam in New York, tot hij Lois en Helena ontmoet. Met Helena bouwt hij een intense band op, waar hij later met gemengde gevoelens op terugblikt. Ook met Lois bouwt hij een band op, maar je kunt je afvragen of dit echt een vriendschap is. Wanneer Lois een miskraam krijgt is Felix in ieder geval wel degene die haar opvangt. Op dat moment bespreken ze intieme zaken, maar niet lang daarna lijkt dit nooit gebeurd te zijn. Dat er nooit echt een vriendschap ontstaat komt wellicht doordat Lois jaloers is op de band tussen Helena en Felix.

Homoseksualiteit

Felix is homoseksueel en Lois is lesbisch, dit komt meerdere malen aan bod in de roman. Voor Felix betekent dit dat hij, als hij een andere homo tegenkomt, het voelt alsof ze ‘landgenoten zijn die elkaar in een exotisch oord tegenkwamen; onze onderlinge verschillen vele malen groter dan die ene overeenkomst, maar in de ogen van anderen – en misschien ook in onze eigen ogen – anders en daarom aan elkaar verwant.’ (p. 99) Zijn geaardheid gaat gepaard met een angst voor ‘gay cancer’, aids. In de roman laat hij zich hierop testen, omdat hij een keer onveilige seks heeft gehad, maar de uitslag van de test is negatief.

Kind-moederrelatie:

Felix en Helena zijn beiden opgevoed door alleenstaande moeders, maar Felix slaat voor zijn moeder op de vlucht. Helena spot een beetje met de liefde voor Polen die haar moeder na de dood van haar ouders opvat, maar eindigt zelf ook als eigenaresse van een winkel in Poolse delicatessen en ze sterven aan dezelfde ziekte. Lois en Helena verlangen beiden naar het moederschap: Lois wil een jong van Helena, Helena wil een jong van Felix ‘tegen haar borst aandrukken’. Als Lois’ dochter later vertelt over haar herinneringen aan Helena, reageren beide moeders daar heel anders op: zij zijn op verschillende manieren moeder.

Coming of age

Felix kijkt als veertiger in het heden terug op de twintiger die hij was, hij communiceert zelfs met hem. De oudere Felix begrijpt de jongere Felix niet altijd, hij heeft bijvoorbeeld minder begrip voor zichzelf en meer voor Helena en Lois, want hij is iemand anders geworden. ‘Er is afstand tussen die twee mannen. Zo toont Bervoets ook de veranderlijkheid van een identiteit. Dat is ook een idee uit de cultural analysis: dat je identiteit is opgebouwd uit een waaier van eigenschappen, dat je op verschillende momenten verschillende mensen bent. Dat er geen kern is, betekent niet dat er niets is.’ (interview met Bervoets in het NRC, 8 januari 2016) Symbool hiervoor staat de honing met amandelen die honing later maakt: de noten worden gevangen in de honing en veranderen niet meer ten opzichte van dat moment. Voor degene die naar ze kijkt, is dat echter onmogelijk.

Klasseverschillen

Ongelijkheid: Ivanov deed zijn onderzoek om het gelijkheidsideaal van het marxisme te ondersteunen maar vrouwen spelen in zijn onderzoek alleen een bijrol. Olga mag bijvoorbeeld wel mee tijdens de rondleiding aan Georgieva, die zelfs alleen een draagmachine is, maar liever niet als hij Tarzan onderzoekt. Volgens de Fransen zijn de zwarte mensen in Afrika niet gelijk aan de witte mensen maar de schakel tussen apen en witte mensen. Ook in Helena’s onderzoek is er sprake van ongelijkheid: zij zegt het onderzoek te doen om grenzen te verleggen en de mens onderdeel van de natuur, gelijk aan het dier te maken. De kruising zal echter nooit als mens beschouwd worden en nooit de rechten van een mens kunnen krijgen, waarmee je die toch weer ondergeschikt aan de mens maakt. Ook Lois is bezig met ongelijkheid: hoe wordt O.J. Simpson neergezet in de media en Helena zou geschorst zijn omdat ze een vrouw is.

Schrijverschap

Het schrijven zelf wordt ook gethematiseerd. De hoofdpersoon schrijft als hobby korte verhalen en dit is een van de verhalen die hij schrijft. Felix is duidelijk aanwezig in dit verhaal als verteller (zie kopje ‘structuur en perspectief’) en maakt opmerkingen over het (journalistieke) schrijven zelf. Zo zegt hij dat verhalen pas bestaan, als iemand ze vervaardigt. Hij vraagt zich af of journalisten de wereld wel een betere plek willen maken, of ze niet net zo goed of slecht zijn als een beurshandelaar en of de journalistiek wel grenzen kent. Hij zegt ook dat de werkelijkheid nooit accuraat beschreven kan worden omdat die altijd iemands versie van de werkelijkheid is. En door het schrijven veranderen herinneringen in (journalistieke) prestaties. Ondertussen moet je als lezer maar zien wat je doet met deze opmerkingen die ook over het verhaal gaan dat je voor je hebt.

Trivia

Ivanov heeft daadwerkelijk kruisingsexperimenten uitgevoerd. In hoeverre er ooit sprake is geweest van een mens-aap-hybride is onduidelijk.

Titelverklaring

De roman draagt de achternaam van Ilya Ivanov, een Russische wetenschapper. Hij was gespecialiseerd in kunstmatige inseminatie en probeerde een mens-aap-hybride te creëren. In hoeverre hij hierin is geslaagd is niet bekend. In de roman is Helena gefascineerd door de kruisingsexperimenten van Ivanov en zij probeert dan ook zo’n zelfde hybride te scheppen. Dit lukt haar uiteindelijk, en ze noemt het jong Ivanov. Dit jong blijft, ondanks dat het niet lang leeft, Felix zijn hele leven achtervolgen omdat het is ontstaan uit zijn sperma.

Structuur & perspectief

Het eerste hoofdstuk speelt in 1927 en is cursief gedrukt. Hier is sprake van een alwetende verteller want de cursieve hoofdstukken maken deel uit van Felix’ artikel dat hij over de gebeurtenissen schrijft. Volgende hoofdstukken die in dit verleden spelen, zijn ook cursief gedrukt. Op een gegeven moment is er een hoofdstuk over Lois in het heden (1994, New York) cursief gedrukt: hier bereikt Felix’ artikel het heden.

Andere hoofdstukken die in het heden spelen, worden aangegeven met een zwarte stip. Felix van der Elsken is 43 jaar oud. New York ligt twintig jaar achter hem en de ontmoeting met Jonas twaalf jaar. Naar aanleiding van de dood van Helena Frank kijkt hij terug op een deel van zijn studietijd in New York. Die flashback begint daadwerkelijk in het derde hoofdstuk. Felix is een ik-verteller maar hij vertelt achteraf dus hij is als verteller wel aanwezig in het verhaal. Om zijn verhaal betrouwbaar te laten overkomen verwijst hij regelmatig naar de recorder waarmee hij de gesprekken die hij op dat moment weergeeft, heeft opgenomen. Deze manier van achteraf vertellen zorgt ook voor spanning, als Felix in het heden reageert op zijn eigen gedrag in het verleden en bijvoorbeeld vragen stelt als ‘wanneer wist je het?’ of ‘wat komt Lois dan precies doen?’. Ondanks de recorder en de reflectie achteraf is de verteller niet betrouwbaar: zoals zijn docent Journalistiek al vermoedde, lijkt het alsof hij ook tijdens het achteraf vertellen van zijn eigen verhaal gedreven wordt door een emotionele betrokkenheid die hij bewust uit het verhaal probeert te schrijven, zoals dat hij zelf onbeschermde seks gehad heeft met iemand met hiv en waarschijnlijk seks heeft gehad met Helena. Het eerste wil hij eerst niet kwijt aan de lezer en het tweede beschrijft hij zeer vaag. Ook geeft hij soms zelf aan iets niet meer zo goed te herinneren.

Decor

De cursieve hoofdstukken spelen in Frans Afrika (Kindia, Frans-Guinee; Nola, Ubangi-Shari) in 1927 en in de Sovjetunie (Soechoemi, Abchazische Socialistische Sovjetrepubliek) in 1929. Het heden vindt plaats in 2014, waarschijnlijk in Amsterdam en in Sherwood Hills (Wisconsin) in Amerika waar Helena gecremeerd wordt. Het verleden vindt plaats in 1994 en 1995 in New York. Binnen de flashback wordt het verhaal ook niet chronologisch verteld. Data staan steeds vrij duidelijk in het boek aangegeven.

De scènes in Nederland spelen zich af in het huis van Felix en Jonas. Daarnaast wordt er een flashback beschreven die zich afspeelt in Artis. Vooral de scène in het apenverblijf speelt een belangrijke rol, omdat hier voor het eerst goed duidelijk wordt dat Felix rondloopt met een onverwerkt trauma. In de Verenigde Staten speelt het grootste deel van de tijd zich af in New York. Felix heeft hoge verwachtingen van de stad, hij verwacht hier de tijd van zijn leven te hebben. Dit valt toch een beetje tegen; hij maakt niet echt vrienden en loopt eenzaam langs de cafés waarvan hij had gehoopt er met zijn nieuwe vrienden te zitten. Ook zijn kamer valt tegen: ‘Mijn dorm was kleiner dan ik me voorgesteld had. In ieder geval kleiner dan mijn studentenkamer in Rotterdam, en die hoefde ik niet eens te delen. Twee smalle kasten, twee bureaus, twee bedden; dat was het.’ (p. 30) Op die kamer brengt hij dan ook niet veel tijd meer door zodra hij Helena ontmoet. Dit wordt eigenlijk zijn nieuwe thuis. Belangrijk aan deze ruimte is dat er een verborgen ruimte is: de werkkamer. Deze wordt met een tapijt over de deur verborgen, en achter deze deur gebeuren dingen die het daglicht niet kunnen verdragen.

Het tweede deel van zijn tijd in de Verenigde Staten gebruikt Felix om een rondreis te maken. Hij bezoekt verschillende plekken, verblijft overal maar heel even en leeft een losbandig leven. Het is duidelijk dat hij eigenlijk voor zijn gevoelens en herinneringen op de vlucht is: ‘Ik had geloofd dat ik de herinnering onschadelijk had gemaakt, het afgelopen halfjaar effectief had bedolven onder nieuwe avonturen en feestelijke anekdotes. Of het een zak afval op een vuilstortplaats was, waar ik inmiddels genoeg gebruikte slingers, lege flessen en geknakte partyprikkers overheen gestrooid had om hem geheel aan het zicht te onttrekken. Maar nu ik de herinnering even, heel even tussen het puin in mijn onderbewustzijn had zien liggen schitteren, leek het onmogelijk die opnieuw te bedekken.’ (p. 256)

Qua tijd speelt het verhaal zich in het recente verleden af, wat simpelweg op te maken is uit de tijdsindicaties die worden gegeven. Door de fragmenten die verslag doen van de experimenten van Ivanov en de uitleg van Helena over hoe de experimenten destijds hebben kunnen plaatsvinden (p. 85 t/m 94) geeft het verhaal een mooie historische inbedding. Het geeft een beeld van hoe zich een verandering heeft voorgedaan in de ethische opvattingen wat betreft dit soort kruisingsexperimenten. Rond 1930 was dit ethisch verantwoord: alles voor de wetenschap. Nu is de algemene opinie dat je dit soort experimenten niet moet uitvoeren.

Stijl

Hanna Bervoets schrijft duidelijke taal, zonder al te veel poespas. De beeldspraak die ze gebruikt zijn vaak goed te volgen maar toch origineel. Een voorbeeld: ‘Lois liep al aan het eind van de straat nu. Vlugge, kordate pasjes, de kleine Gestapo; haar lange zwarte jas hing maar een paar centimeter boven de grond.’ (p. 194) De dialogen zijn natuurlijk en worden afgewisseld met boeiende beschrijvingen waardoor het leest als een trein. Daarnaast wordt door het achterhouden van informatie door de vertellende ik, de spanning gestaag opgebouwd. Doordat het verhaal zich deels in de Verenigde Staten afspeelt, gebruikt het personage soms Engelse termen in zijn beschrijvingen, zoals ‘dorm’ en ‘course’.

Anderen zeggen hierover:

‘Bervoets tekent het New Yorkse studentenleven soepel, geestig en met losse hand, van de smoezelige dorms tot de alleswetende en ten diepste politiek-correcte studenten cultural analysis.’ (Arjen Fortuin, www.nrcwebwinkel.nl,  2016)

‘… omdat ze ook gewoon een spannend verhaal vertelt, waarin ze hier en daar een filosofisch proefballonnetje oplaat ('Is zoeken naar wie we zijn niet gewoon zoeken naar een passende pose?'), losjes afgewisseld met columnachtige observaties ('Een vrouw met een telefoon in haar nek, haar hoofd scheef zodat de hoorn niet van haar schouder zou glijden; dacht je de telefoon weg dan zat daar een gebochelde.). (Bo van Houwelingen, www.volkskrant.nl, 2016)

‘Er zit kortom een zekere grilligheid in Bervoets’ vertelstem, die weet te verrassen maar die ook blijkt geeft van gebrek aan consistentie. Bervoets lezen is daardoor een oefening in evenwichtskunst. Niet door halsbrekende capriolen die ze voor het geestesoog van de lezer volvoert, maar doordat je bij bepaalde zinnen, scènes, passages opveert, verscherpt leest, om kort daarna weer pagina’s lang letters maar geen sensatie toegediend te krijgen.’ (Jeroen Vullings, www.vn.nl, 2016)

Slotzin

Daar zweefde ik, tien kilometer boven een oneindig grote oceaan, zwart en kalm, met twee houten helften in mijn handen. Twee lege, houten helften.

Beoordeling

Ik heb genoten van het lezen van ‘Ivanov’, ik kom hem maar moeilijk wegleggen voor het slapen gaan. Het is een origineel verhaal, dat mooi wordt ingebed in de geschiedenis. Het laat je nadenken over wat de mens precies en waarom een mens-aap-hybride wel of niet gewenst zou zijn. Daarnaast komen de personages echt tot leven. Het zijn complexe personages met sterke en zwakke kanten die ambitie, twijfel en onzekerheid kennen. De combinatie van een relevant verhaal en een prettige schrijfstijl maken deze roman echt een aanrader!

Recensies

"Ivanov gaat over doel en middelen in de wetenschap, over manipulatie en vertrouwen, over de verschillende verschijningsvormen van seksueel geweld, over etiketten en identiteit." https://nrcwebwinkel.nl/a...w/id/1372/

"Het resultaat is een gesmeerd coming of age-verhaal dat beklijft als een gedegen psychologisch drama. Bervoets verheft een smakelijk broodje aap tot een roman waar je nog lang op kunt kauwen." http://www.volkskrant.nl/...~a4224693/