Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2014
• 255 pagina's
• Uitgeverij: De Geus

Flaptekst

Eerste zin

In mijn tong jeukten mieren, mijn voeten waren zwaar. Ik stond met mijn zwembroek en met handdoek op mijn schouders bij de achterdeur. Mama was de keuken binnengekomen, maar had me nog niet aangekeken.

Samenvatting

Deel I
De jonge Mikael is negen jaar als als hij op een dag alleen thuiskomt nadat hij met zijn vader is gaan zwemmen in zee. Ze wonen op een klein eilandje ergens in de Noordzee tussen Schotland en Noorwegen. Zijn vader (geboren in 1963) is verdronken en indirect is Mikael daar schuldig aan, omdat zijn vader een bal voor hem probeerde te redden toen die was afgedreven. Het lichaam van zijn vader wordt niet meer gevonden en zijn moeder Dora is dus een weduwe.
Er woont nog één andere bewoner op het eiland, ene Karl een ongetrouwde jonge visser. Een andere bewoonster is ooit overleden: dat is de oudere Pernille Augusta. Later blijkt dat Karl indertijd een seksuele relatie met haar had. Het maakte hem niet uit om seks met de oudere vrouw te hebben. Het was een poging om de eenzaamheid te verdrijven.

Birk haalde uit het verlaten huis van Augusta nog wel eens wat spulletjes die hij dan cadeau deed aan zijn vrouw. Mikael gaat vaak als hij eenzaam is naar het huis van Augusta. 
Mikael kan de dood van zijn vader niet begrijpen en overal (in bed, bad) duikt zijn vader plotseling op en praat hij in zijn fantasie met hem. Hij kampt met een enorm schuldgevoel.
Een ander contact met het vasteland is een schipper die steeds bestellingen komt brengen. Zijn boot heet Brigitta en zo noemt zijn moeder die man ook. Hij vertelt ruw dat haar man naar de palingen is gegaan. Dora wordt woedend, maar ze kan niet ontkennen dat het de waarheid is.

II
Mikael wordt ouder: de jaren (van 9 tot 15) verstrijken en hij wordt een puber met haar op zijn geslachtsdeel en op zijn bovenlip. Karl vraagt hem een paar keer mee naar Tramsund, maar dat mag niet van zijn moeder. Ze wil hem maar bij zich houden en beschermen.
Vader Birk was ook een soort onderwijzer voor Mikael. Hij hielp hem bij de lessen en de toetsen die hij kreeg opgestuurd. Maar dat kan zijn moeder niet en Mikael besluit in een brief de lessen af te zeggen en vertelt daarbij dat de zoon overleden is. Dan worden de toetsen niet meer opgestuurd. Intussen is Mikael 15 jaar geworden. Zijn moeder komt er uiteindelijk achter dat hij de lessen heeft afgezegd.

III
Mikael helpt Karl af en toe met visjes sorteren. Die komt nu ook wat vaker bij Dora en vraagt of ze elkaar 's avonds wat meer kunnen bezoeken. Mikael gaat vaak terug naar het huis van Augusta. Hij scharrelt ook wel wat cadeautjes op om aan zijn moeder te geven: hij gaat daarbij dus zijn vader kopiëren. Hij geeft haar een nagelknippertje en een flesje au de cologne. Hij vindt er ook sigaretten en steekt er één op. Ook van Karl krijgt hij een shagje. Het zijn de tekenen van het volwassen worden. Daarnaast treft hij in het huisje een meeuw aan die hij af en toe voert. De meeuw heeft jongen. (Er is een parallellie met Mikael en zijn moeder)

Hij wordt meer en meer een man en masturbeert ook voor de eerste keer en zijn moeder constateert dat hij een snor krijgt. Zijn moeder scheert die later bij hem af.
De boot/schipper Brigitta neemt een zoon (Ingmar) mee die hem vertelt dat hij een vriendin heeft die Mikaella heet. Mikael wordt nieuwsgieriger naar seks.
Als Mikael vijftien jaar wordt, komt zijn moeder naar zijn bed. Hij mag voortaan in de slaapkamer van zijn ouders slapen en zij gaat naar zolder. Maar ze komt 's nachts af en toe bij hem liggen. Dan wordt het wel erg intiem. Het verhaal krijgt oedipale trekjes.
Hij moet van zijn moeder de kleren van zijn vader aan, maar hij weigert dat. Wanneer Mikael met Karl praat. hebben ze het over de seks die hij had met Pernille Augusta. Karl geeft het toe. Als Mikael ruzie krijgt met zijn moeder over het aantrekken van de kleren van zijn vader, vlucht hij uit huis en gaat de volgende morgen met Karl mee naar Tramsund. Die gaat daar zijn porties gevangen vis verkopen, maar bezoekt tegelijkertijd de hoeren. Als Mikael thuiskomt, wil hij wel de trui van zijn vader aan. Maar nu mag het niet van Dora. Hij moet haar voortaan zo noemen en niet meer "mama." Als hij een keer van een bezoek aan het oude huis van Augusta terugkomt, knipt zijn moeder het haar van Karl. Er is wat veranderd in de relatie. 
Moeder Dora overschrijdt meer en meer de grens tussen moeder en zoon; ze loopt naakt door het huis, kom, 's nachts bij Mikael liggen en wordt wat handtastelijker. Karl maakt ook steeds meer opmerkingen over zijn moeder: hij vindt haar aantrekkelijk: ze is nog strak: niet te veel kinderen gekregen. Als Karl een keer wegvaart, sluipt Mikael zijn huis binnen en ziet dat zijn moeder de kleren van zijn vader aan Karl heeft gegeven.

Wanneer Mikael een keer het huis van Augusta bezoekt om de meeuw weer te verzorgen, komt Dora hem opzoeken. Ze wordt woest op hem, omdat hij liever bij het meeuwtje is dan bij zijn moeder en ze verbiedt hem het huis nog langer te bezoeken. Als hij later thuiskomt, zit Karl bij zijn moeder. Hij nodigt haar uit televisie bij hem te komen kijken. Ze gaat op de uitnodiging in en Mikael gaat 's avonds kijken wat ze in het huis van Karl aan het doen zijn. Als ze willen overgaan op seks, keilt Mikael een steen door de ruit van het huisje. De zin in seks is meteen over. De volgende dag komt hij verhaal halen, maar Dora laat meteen merken dat ze geen zin meer heeft in seks met hem. 
Mikael vlucht weer eens naar het huis van Penille Augusta. Hij gaat de meeuw weer voeren. Als hij thuiskomt, weet zijn moeder dat hij er geweest is. Ze pest hem door zijn kinderbordje te laten vallen en verbrijzelt een door Mikael ooit gemaakt bootje. 's Nachts komt ze bijna naakt tegen hem aanliggen en wordt handtastelijk: ze laat zich bij haar borsten beetnemen. Ze noemt Mikael Birkje. Mikael vlucht weg naar zijn zolderkamer: de volgende morgen is Dora alles aan het verbranden wat van hem is (truien, knuffels, de rode bal). Mikael vermoedt dat ze ook het huis van Augusta in de fik zal steken en gaat snel naar de slaapkamer waar de meeuw is opgesloten. Hij wil die bevrijden, maar hij is te laat. De moedermeeuw heeft het jonge meeuwtje dood gepikt en de hersentjes opgegeten. Vol schuldgevoel blijft Mikael in de slaapkamer zitten. In zijn verbeelding ziet hij zijn vader weer. Hij vertelt hem dat het meeuwtje dood is dat het zijn schuld is. Zijn vader probeert hem gerust te stellen. Mikael zegt dat hij zijn vader mist.

Personages

Mikael Hammerman

Mikael voelt zich schuldig aan de dood van zijn vader. Hij ziet zijn vader dan ook steeds ergens opduiken. Dan weet hij op een bepaald moment dat hij verdronken is. Hij wil zichzelf ontdekken als hij mannelijker wordt: hij krijgt een snor (die zijn moeder afscheert) en hij masturbeert. Hij wil onder invloed van Karl wel weten hoe meisjes zijn. Zijn moeder wil dat hij steeds meer op zijn vader gaat lijken (hij moet zijn kleren dragen, maar hij weigert) ze noemt hem ook Birk en ze dreigen zelfs seks met elkaar te hebben. Hij ziet ook hoe haar buurman haar begeert en hij gooit een steen door het raam als ze seks willen hebben. Hier is hij toch een Noors Oedipusje (schuldig aan de dood van zijn vader en bijna seks met zijn moeder) Hoewel hij vast zit in zijn ontwikkeling door zijn moeder, kopieert hij dat gedrag eigenlijk bij de meeuw die hij opvoedt. Met de meeuw loopt het slecht af, maar is Mikael eigenlijk ook niet doodgeknuffeld door zijn moeder. Dan kan hij de fantasie van zijn vader weer oproepen.

Dora Hammerman

Dora kan de dood van haar man niet verwerken. Ze geeft haar zoon de schuld en tobt met haar verdriet. Daarnaast wil ze haar zoon bij zich houden op het eiland. Bovendien mag hij niet praten met Karl en de schipper van de boot en diens zoon. Ook mag hij niet vluchten naar het huis van Augusta. Naarmate Mikael ouder wordt, ziet ze hem meer als een partner. Hij moet de kleren van zijn vader dragen, komt bij hem in bed liggen en ze noemt hem Birkje. Ze wil nog even een keer lust bedrijven met Karl, maar als Mikael daar een stokje voor steekt, is ze weer bij de les. Ze wil alleen fysiek contact met Mikael (Birk). Het is een ongezonde situatie.

Karl

Karl is de visser-buurman die om een andere reden op het eiland verblijft. Hij wil er vrijheid. Hij neemt het leven zoals het is. Hij heeft seks met de oudere Augusta gehad (op de keukentafel) en hij gaat naar de hoeren in Tramsund. Ook ziet hij wel wat in de niet lelijke Dora. Hij nodigt haar uit en hij heeft bijna seks met haar, totdat Mikael een steen door de ruit kiepert. Hij ziek seks als een middel om het isolement op te heffen: je hoeft er niet voor van iemand te houden. Hij gedraagt zich af en toe als een vervangende vader voor Mikael.

Brigitta en Ingmar

De schipper en zijn zoon zijn symbolen van de buitenwereld. Ze kunnen het isolement van de eilandbewoners opheffen: ze brengen boodschappen, zijn realistischer. Ingmar neemt op een zeker moment zijn vriendin mee. Die heet niet bij toeval Mikaella. Ingmar volgt zijn vader op, zoals het hoort op een gezonde manier. Mikael volgt zijn vader op op een ongezonde manier.

Quotes

"Ik probeerde in de richting van haar blik te schijnen. Straks zou papa hoestend en zich verslikkend boven komen en stond ze klaar om hem vast te grijpen en op het strand te trekken. Het moest . Zometeen moest hij weer boven komen. Zeker nu mijn moeder hier stond." Bladzijde 16

"Ik besloot een brief te schrijven. Of de Geachte dames en heren Mikael Hammerman uit hun adressenbestand zouden willen schrappen omdat hij enige maanden geleden overleden was. Ik schreef ook dat hun post een confrontatie was met dit tragische verlies." Bladzijde 92

"Papa zou ze nooit meer "papa" noemen, alleen nog: "Birk". Haar Birk om me te laten voelen dat de schuld van mij was en het verdriet van haar. Dichter bij elkaar dan de overkant van de tafel kwamen we niet. Papa viel nooit meer uit de kraan." Bladzijde 84

""En jouw moeder is geen lelijke, dat vond ik altijd al. Niet te veel kinderen gekregen, dat houdt de vrouwtjes in vorm." Hij slaat me op de schouder. "Je kunt van mij alles vertellen, maar ik weet genoeg van vrouwen om op te merken dat ze me wel mag."" Bladzijde 207

"Daar ligt meeuwtje. Opgetrokken pootjes, Botjes dun als twijgjes, ingepakt en bij elkaar gehouden door een vlies van huid. Allebei zijn oogjes zijn weg, het schedeltje is een opengebroken en leeggepikte walnoot. Hij kraakt als ik zijn vleugeltjes bij de punten pak en hem opentrek. Leeg. Er is alleen traliewerk van ribbetjes over." Bladzijde 251

"De deur piept ingehouden. Mama moet zacht de trap af zijn gekomen. Ik lig op mijn rug, trek de deken iets verder over me heen en doe of ik slaap. Door mijn wimpers heen zie ik hoe ze de kamer binnensluipt. Ze is naak op haar onderbroek na. Onder de deken waait kou als ze die optilt. ze gaat op haar zij liggen met haar gezicht naar me toe en kruipt zo dicht tegen me aan dat het me duizelt." Bladzijde 243

Thematiek

Eenzaamheid en isolement

De roman van Robben gaat over isolement en eenzaamheid. De inhoud komt daarbij overeen met het decor. Het verhaal van de Hammermans speelt zich alleen af op een klein onbekend (wellicht zelfs niet bestaand) eiland, ergens in de Noordzee. Het isolement wordt groter als vader Birk verdrinkt door toedoen van Mikael. Het contact tussen moeder en zoon wordt daarna minder: ze zwijgen vooral tegenover elkaar. Mikael mag ook weinig contact met andere hebben (Karl, Brigitta). Hij moet als het ware in de visie van zijn moeder de plaats innemen van zijn vader, wat tot ongezonde situaties leidt. De eiland bewoners zijn zelf ook allemaal een eiland. Een mooie passage om dit te illustreren is een dialoog tussen Mikael en zijn vader uit het verleden, waarin Mikael aangeeft dat hij later zelf een eiland wil maken door steeds een steen in zee te gooien. Op den duur wordt die steenhoop dan een eiland (blz. 253). Eenzame mensen scheppen zichzelf een eiland.

Motieven

Schuldgevoel

Mikael voelt zich schuldig aan de dood van zijn vader. Die had zijn bal willen ophalen, maar was daarbij verdronken. Als zijn moeder dat verhaal later hoort, acht ze hem schuldig en begint het grote zwijgen.

Seksualiteit

Seks wordt in de relaties op het eiland gezien als een middel om de eenzaamheid te verdrijven. Karl heeft seks met de veel oudere Augusta. Die deed het ook met hem om haar eenzame positie op het eiland te verhelpen. Seks is dan lust, Karl doet dat ook met de hoeren in Tramsund. Tenslotte wil hij ook met Dora seks hebben, maar Mikael gooit op het hoogtepunt van de scène een steen door de ruit. Intussen heeft ook Mikael seksualiteit leren ontdekken: hij masturbeert en hij ziet dat zijn moeder hem naakt benadert en dat dit niet goed is. Toch hebben ze bijna daadwerkelijk seks met elkaar.

Vader-zoonrelatie

Natuurlijk zit er ook een vader-zoonrelatie in het boek. Omdat Mikael zich schuldig voelt aan de dood van zijn vader, ziet hij hem telkens in zijn fantasie opduiken. Hij is dan nog jong, Als hij ouder wordt, denkt hij terug aan de dagen waarop zijn vader hem dingen leerde (over het heelal bijv.). Karl neemt af en toe de plaats van zijn vader in, maar hij wordt verschrikkelijk jaloers als Karl dat ook op lichamelijk gebied doet met zijn moeder. Aan het einde vallen vader en zoon samen als zijn moeder hem Birkje begint te noemen.

Oedipusmotief

De moeder-zoonrelatie zit hier dicht tegen het Oedipusmotief aan. Mikael is schuldig aan de dood van zijn vader en Dora neemt onvoldoende fysieke afstand tot haar zoon. Aan het einde toont ze zich naakt en betasten ze elkaar. De grens tussen moeder en zoon wordt overschreden.

Jaloezie

Jaloezie speelt een rol zowel bij Dora, die niet kan uitstaan dat Mikael wel met anderen praat (Karl, Brigitta en Ingmar). Mikael kan niet uitstaan dat zijn moeder seks heeft met Karl en knalt een steen door de ruit.

Moeder-zoonrelatie

Dora acht Mikael schuldig aan het ongeluk van haar man. Ze zwijgt tegen hem. Ze moet haar verdriet op het eiland verwerken. Maar als Mikael groter wordt, (een snor krijgt, seksuele belangstelling heeft) gaat hij in haar beleving de plaats innemen van haar man (kleren, bij hem in bed liggen, hem Birk ) noemen. Ze laat haar zoon niet voldoende ontwikkelen; ze staat hem niet toe dat hij van het eiland afgaat. Het contact met zijn papieren school wordt verbroken door Mikael en ze vindt dat prima. Ze wil ook niet dat hij naar het huis van Augusta gaat en zich zo onttrekt aan haar toezicht.

Dood

De dood speelt ene rol op de achtergrond. Birk Hammerman verongelukt door toedoen van zijn zoon. Augusta is overleden. Mikael laat zich doodverklaren door de brief die hij schrijft aan de school die zijn werk opstuurt en toetsen laat maken. Ook het meeuwtje sterft. Daarnaast zijn de mensen op het eiland symbolisch dood: alles staat stil, terwijl het echte leven zich in Tramsund afspeelt.

Dierenliefde

Mikael projecteert zijn eigen situatie op de van het door hem geadopteerde en gedresseerde meeuwtje. Hij geeft de moeder geen kans om het vogeltje op te voeden doordat hij het zelf eten uit zijn handen geeft. Dat wordt het meeuwtje fataal en de dood is symbolisch voor de gekopieerde relatie van Mikael en zijn moeder.

Opdracht

Voor Patrick

Trivia

Dit boek is het romandebuut van de schrijver.

Titelverklaring

Mikaels vader, die mede door zijn toedoen is verongelukt, heette Birk. Op een bepaald moment in deze beklemmende roman, wanneer de grenzen van werkelijkheid en fantasie zijn vervaagd, noemt moeder Dora als ze bij haar zoon in bed ligt ook "Birk". Vader en zoon vallen dan samen.

Structuur & perspectief

De roman is opgebouwd in drie delen:
I onderverdeeld in 20 korte hoofdstukken: Mikael is 9 jaar 
II: geen onderverdeling: een soort intermezzo: Mikael is net 15 jaar
III: onderverdeeld in 55 korte hoofdstukken. Mikael is 15 jaar.
De delen staan dus in chronologische volgorde.

Mikael is de verteller. Hij vertelt in de ik-vorm. In deel I is hij nog maar negen jaar. Vanaf deel II is hij vijftien jaar. Mikael vertelt in deel I in de o.v.t. als een achterafverteller en doet dat ook in deel II dat maar kort is.
In deel III schakelt hij over naar de o.t.t. Je leeft dan als het ware als lezer mee wat Mikael op dat moment vertelt. Dat maakt het verhaal meteen spannender en ook een open einde mogelijk. Hoe zal het verder met Mikael vergaan op het eiland?

Decor

Je kunt uit de tekst niet opmaken in welk jaar het verhaal zich afspeelt. Er wordt niet gesproken over social media, wel is er televisie op het eiland. Maar er is niet direct sprake van een actueel verhaal. Nergens noemt de verteller bijvoorbeeld euro, Facebook, internet.
De verteller is 9 jaar als zijn vader omkomt en ongeveer 15/16 jaar als het verhaal eindigt. De vertelde tijd omvat dus een periode van ongeveer 6 jaar.

Het decor is interessanter. Het verhaal speelt zich volgens de flaptekst af op een eiland ergens tussen Schotland en Noorwegen. het is maar een klein eilandje waarop drie huizen staan en slechts drie mensen wonen. Dat is natuurlijk een symbolische ruimte: de mens is een wezen dat eigenlijk helemaal op zichzelf is aangewezen. Dora houdt Mikael op het eiland gevangen: hij mag niet meevaren naar Tramsund, de dichtstbijzijnde plaats waar Karl zijn vis verkoopt en zijn liefde koopt. Is er hoop voor Mikael op dit eiland, zal hij ooit naar het vasteland gaan, zal hij zijn eigen ontwikkeling kunnen voltooien of altijd afhankelijk blijven van zijn incestueuze moeder en zijn overleden vader? Bij die vragen past het decor van het bijna onbewoonde eiland.

Stijl

De stijl van Jaap Robben is zo helder als de lucht boven het eiland waarop Mikael woont. Hij schrijft korte zinnen, rake dialogen. Hoewel hij ook dichter is, stopt hij zijn roman niet vol met metaforen. Ze zijn passend, gedoseerd en treffend.
Een paar voorbeelden:
(blz. 25) "Toen ze merkte dat ik naar haar keek, vormden haar lippen een glimlach die zo teer was als een kerstbal die kon breken nog voor je hem aanraakte."
(blz. 58) Er zat ook een zeester tussen de vangst, die zijn poten krulde als een rups. Zeesterren houden zich altijd zo stevig aan de rotsen vast dat wanneer ik er één probeer te pakken het lijkt alsof je een pleister lostrekt.
(bl. 71) In mijn eentje eten lukte aardig. Maar met mama tegenover me, ging het niet, ook al was mijn buik leeg als een verlaten vossenhol. Alles bleef als een hap takjes steken in mijn maag.
(blz. 159) De palingen die erin gevangen zitten, laat hij los op de bodem van het bootje. Ze kronkelen als levende spaghetti. Ik trek mijn voeten terug. Karl gaat er gewoon op staan.
(blz. 244) Er schiet een rilling door me heen wanneer haar pink de mijne raakt. Schuchter klimt haar hand op die van mij als krab op een steen. Haar handpalm voelt klam. Ik hoor dat ze slikt.

Slotzin

De punt van de sigaret gloeit in het donker. "Wie ben je?" "Mikael". "Papa?" "Ja". "Ik mis je."

Beoordeling

De debuutroman van Jaap Robben is een prachtige roman over isolement, eenzaamheid en onvoorwaardelijke liefde tussen ouders en kind. het verhaal is "spannend", bovendien geschreven in en heldere stijl met mooie metaforen. De structuur maar ook bladspiegel is lekker om te lezen en het boek is fraai uitgegeven door De Geus, waardoor het boek leest als een trein. Een paar uurtjes en je bent er echt doorheen.
Het thema zal misschien niet iedere scholier aanspreken, maar het is desalniettemin een mooi boek om te lezen. Het thema is goed te combineren met andere boeken waarin een eiland als decor voor eenzaamheid centraal staat. Denk hierbij bijv. aan een klassieker als "Onder IJsbergen" van Bernlef.

Maar het boek past natuurlijk ook mooi in een rijtje met boeken over het in Nederland zo vaak gebruikte vader-zoonmotief. Ook een lijstje met "dood- door- schuld-boeken" is goed samen te stellen. Zo zijn met "Birk" veel combinaties op je literatuurlijst te maken.

Ik heb het boek dan ook een bovengemiddelde waardering meegegeven. M.i. een aanrader voor lezers van havo- of vwo- eindexamenklassen.

Recensies

"Jaap Robben schrijft met een heldere en beheerste pen en geeft de natuur de ruimte in zijn werk. Het verhaal is doorspekt van mooie beelden waardoor je als lezer meevoelt met Mikael. Birk is een ontroerende roman!" http://www.ingeleest.nl/r...bben-birk/

"Robben is theatermaker en (stads)dichter. Af en toe komt in Birk een poëtisch beeld naar voren. Goed gedoseerd, passend bij de originele belevingswereld van de verteller, Mikael Hammerman, een fantasievolle en gevoelige jongen van negen die met zijn ouders Birk en Dora op een afgelegen eiland woont dat ergens tussen Schotland en Noorwegen ligt. Je zou daarbij aan Out Skerries ten oosten van de Shetland Eilanden kunnen denken of een van de Faeröer met als hoofdstad Tórshavn." http://www.literatuurplei...nsieId=524

"Birk is een aangrijpend verhaal, geschreven in korte stukjes en korte zinnen en dat geeft veel vaart aan de vertelling. Het is als lezer niet moeilijk om met Mikael mee te leven, je zult zo'n moeder maar hebben en zo gevangen zitten." http://www.8weekly.nl/art...jheid.html

"Als een verkenning van ongemakkelijke intimiteit is Birk zeer geslaagd. Hoe verder de roman vordert, hoe meer alles doordrenkt is van een beklemmende, incestueuze sfeer. Je mond zakt er regelmatig bij open, zonder dat Robben hiervoor een beroep hoeft te doen op plastische taferelen. Ook met zijn aanleg voor suggestie zit het wel goed. Diverse malen roept hij met een enkele zin een geschiedenis of een karakter op. Vooral de vader, die als een soort spook boven het boek hangt, weet hij met een paar uitspraken een volle tekening te geven" http://www.nrclux.nl/birk...t/1295630/