1. Zakelijke gegevens Titel: Snikken en Grimlachjes, Wolters-Noordhoff, Groningen, 1998-6 (eerste druk in 1867). Schrijver: Piet Paaltjens (pseudoniem voor François Haverschmidt). 2. Eerste reactie Keuze: ik kende reeds enkele gedichten van Piet Paaltjes uit de "Syllabus". Deze hebben wij nog niet zo lang geleden behandeld. Omdat ik nog een boek moest lezen uit de 19e eeuw, besloot ik te kiezen voor "Snikken en Grimlachjes", ook omdat de gedichten mij destijds tamelijk aanspraken. Inhoud: het viel me op dat sommige gedichten geen titel hadden. Het deed me sterk denken aan Catullus' Carmina. Catullus heeft ook een aantal gedichten gefabriceerd die louter zijn genummerd en niet zijn getiteld. Bovendien schreef hij ook gedichten opgedragen aan een vrouwelijk figuur (Lesbia): dat komt in Snikken en Grimlachjes (Tijgerlelies) eveneens terug. De gedichten vind ik vrij cynisch, althans de meeste. Hij maakt gebruik van humor, maar dan op ironische wijze. De gedichten zijn niet echt gemakkelijk; je gaat al gauw overal wat achter zoeken. 3. Verdieping Snikken en Grimlachjes van Piet Paaltjes bevat 24 gedichten, opgedeeld in 3 onderdelen: * Immortellen (1850-1852), * Tijgerlelies (1851-1853) en * Romancen ‘De Immortellen' bevatten de meeste gedichten. Dit zijn stuk voor stuk korte pakkende gedichten, variërend van 1 tot 4 strofen. De Tijgerlelies zijn vier langere gedichten, afzonderlijk gericht aan een zekere vrouw (Rika, Jacoba, Hedwig of Betsy). De "Romancen" bestaat uit zes zeer lange gedichten, waaronder "De zelfmoordenaar", die ook in de Syllabus werd gegeven. De Immortellen omvatten bittere, enigszins droevige en gevoelige gedichten. Toch dragen vele gedichten duidelijk een boodschap met zich mee; het belachelijk maken van de sentimentele poëzie van zijn tijdgenoten (bijv. Tollens). Het zijn veelal parodieën op de overdreven gevoeligheid uit de Romantiek. Het valt op dat geen van de gedichten een titel draagt. Wel heeft elk gedicht een nummer, wat doet denken aan de "Carmina". Hiermee wilde de dichter de mystificatie (=het bedrog) in stand houden dat niet hijzelf de gedichten had geschreven maar dat hij ze had gevonden. De gedichten gaan opvallend vaak over tranen (snikken), verdriet en over de verbroken eed van vriendentrouw. Toevallig hierbij is dat Piet Paaltjens rond deze tijd zelf ook in de steek werd gelaten door zijn vrienden, hierdoor krijgen de gedichten een intieme nuance. Talloze keren spuwt Paaltjes zijn gal overstaan die zich ten onrechte aan hem opdringen. De Tijgerlelies doen me denken aan de Lesbia gedichten. Deze gedichten spelen duidelijk een spel met het Romantische sentiment door parodie en contrast met de nuchtere werkelijkheid. Het zijn vier gedichten die allemaal gericht zijn aan verschillende liefdes in het leven van Paaltjens. Elk gedicht bevat een element dat staat voor de goede kant van het leven en een element dat staat voor de slechte kant van het leven. De Romancen vormen de laatste groep van gedichten in dit bundeltje. De bekendste gedichten zijn ‘De Zelfmoordenaar' en de ‘Kleien Johannes'. De Drie Studentjes is een afscheidslied van de student-vrijbuiter, als hij in de burgerlijke maatschappij wordt opgenomen. De gedichten aan over diverse personen die zich in verschillende situaties manoeuvreren. De zaken die regelmatig opduiken zijn; verdriet, zelfdoding, dood, afscheid en gebrek aan levensmoed. Paaltjens steekt de draak met het leven door romantiek en vriendschap belachelijk te maken. Doodsobsessie is de ultieme vlucht uit de werkelijkheid. Paaltjens bespot alles wat hij lief heeft.
B. Onderzoek *** Het titelgedicht is "De bleeke jongeling". In een idyllische omgeving zit op een mooie avond een jonge man te treuren om zijn liefje. Door zijn hartverscheurend verdriet blijft hij de hele avond zitten te treuren. De volgende ochtend zit hij er nog; maar dan wel dood. Hij is gestorven aan een gebroken hart. Dit is een traditioneel gedicht (evenals alle andere gedichten uit de bundel). Het gaat over liefdesverdriet; waarschijnlijk voelt de jonge man zich mislukt. Zijn dood wordt veroorzaakt door alle ellende die hij bij zich draagt. Als openingsgedicht van de bundel, draagt het uiteraard ook een boodschap met zich mee. Het is een aankondiging van de grillige toon en de droevige onderwerpen waar de rest van de bundel zich mee bezig houdt. Het is een presentatie van Paaltjens in zijn Weltschmerz periode; dit komt sterk naar voren in het gedicht. Apart aan dit gedicht vind ik dat zo'n tragische gebeurtenis als een soort van detail wordt beschreven. Paaltjens legt namelijk duidelijk de nadruk op de fraaie omgeving en de prima ambiance. *** Aan Betsy (Tijgerlelies) De hoofdpersoon loopt met zijn liefje door het bos, het is een warme, fleurige dag. Betsy drinkt uit een veldfles en valt op vreemde wijze als een blok in slaap. Het blijkt dat Betsy een hele veldfles vol met witte port heeft opgedronken. De hoofdpersoon baalt; nu kan hij haar niet meer kussen. Hij heeft veel verdriet. Uit dit gedicht blijkt dat Paaltjens, de hoofdpersoon, bang is dat hij nooit gelukkig kan worden. Hij is duidelijk iemand die geniet van het moment, maar als het moment is afgelopen is hij bang dat hij nooit meer gelukkig zal en kan worden. Dit doet hem veel verdriet. De nadruk ligt op het (nood)lot, dat ervoor zorgt dat Betsy in slaap valt en ze niet samen gelukkig kunnen zijn. Misschien is Paaltjens wel een beetje egoïstisch. Als je "Aan Betsy" leest, voel je gewoon de onderliggende spot. *** Aan Jacoba (Tijgerlelies) De hoofdpersoon legt de lezer uit dat hij zich er aan ergert dat zijn (potentiele) vriendin heel erg oppervlakkig is. Over de gewone dingen in het leven kan hij heel goed met haar praten; dan fleuren ze beide helemaal op. Maar als hij over diepere dingen in het leven (bijv. poëzie) praat, klapt ze helemaal dicht. Dit kan hij niet verkroppen. Paaltjes smacht dus naar liefde, maar het moet wel iemand zijn die hem ook echt alles kan geven. Ze moet waardering hebben voor zijn interesses en daar dan ook belangstelling voor tonen. Dit is hier niet het geval en dat is een flinke teleurstelling voor hem; zo erg dat hij zichzelf soms wenst dood te snikken. De werkelijkheid kan dus soms ook flink tegenvallen, blijkt wel. Hij bespot met dit gedicht de functie van de liefde. *** De zelfmoordenaar
In de herfst hangt een man zichzelf op; hij is teleurgesteld in zijn (valse) vrienden. Het verderf en verdriet in de wereld geven hem reden om uit de werkelijkheid te vluchten. De herfst staat in dit gedicht synoniem voor het einde; de bladeren vallen af; alles is dor en kaal. Ook zijn leven is dor en leeg; een goede tijd om zelfmoord te plegen dus. De lente komt. In dit geval staat de lente -denk ik- voor een nieuw begin; vrolijkheid; liefde en vruchtbaarheid. Het staat in disharmonie met de herfst. Een jong paartje gaat nu eveneens het bos in om een geschikt plekje te vinden om te vrijen. Uiteraard: onder de boom waar het lijk van de man nog steeds hangt (niemand schijnt hem te missen; duidt op eenzaamheid). Het stelletje schrikt zich een ongeluk en hun lust om te vrijen is meteen tenietgedaan. Het contrast tussen dood en verderf en jeugdigheid en levensvreugde is hier zo groot dat het overduidelijk is dat het hier over bitterheid gaat. De dode man verpest het eerst voor zichzelf en een half jaar later verpest hij ook de onschuldigheid van een dartel stelletje. Deze beseffen opeens letterlijk en figuurlijk dat de dood veel dichterbij is dan zij verwachtten en de ernst van het leven beeldt zich hierin uit. *** De drie studentjes
Drie enthousiaste studenten beleven een geweldige studententijd met elkaar. Ze beloven dat ze later een reünie zullen houden. Dit kan niet doorgaan want de eerste is gestorven in het leger. Hij heeft zijn idealen wel nagestreefd; iets bereikt in het leven. De tweede stierf ook door het nastreven van zijn idealen: hij bestreed vooroordelen en domheid. De derde student was een brave, duffe burger geworden. Hij had nooit zijn illusies nagestreefd. En volgens het gedicht is dat het onnozelste wat je kunt doen. Volgens Piet Paaltjens is het dus het allerbelangrijkste in het leven om je idealen na te streven; om te doen wat je hart je ingeeft. Dit laatste gedicht heeft voor mijn gevoel dus ook een zekere boodschap aan de lezer. Hij roept de lezer op tot actie; word geen brave huisvader, want dat levert je niets op. Waarschijnlijk vond Paaltjens dat ook hij al zijn idealen had gerealiseerd toen hij zelfmoord pleegde. Hij had immers geen doel meer te verwezenlijken in het leven. Ik vind dat hij ons zijn idealen goed en duidelijk heeft getoond. Overeenkomsten Opvallend is dat de natuur een grote rol speelt in de gedichten. De natuur staat vaak in scherp contrast met de rauwe werkelijkheid. Dit zie je vooral in "De bleeke jongeling" en in "De zelfmoordenaar". De natuur speelt echt een belangruimte. De herfst wordt gezien als het sombere jaargetijde waarin je het beste zelfmoord kunt plegen. De lente staat voor sex en dus vruchtbaarheid. De woorden "tranen" en "dood" komen in elk gedicht nadrukkelijk naar voren. Paaltjens hecht hier blijkbaar veel waarde aan. Door al het verdriet dat hem wordt aangedaan kan hij niet meer leven. Paaltjens vindt het moeilijk om teleurstellingen te verwerken. Een uitvlucht vindt hij in de dood. Eigenlijk speelt hij gewoon met het sentiment en de verlangens van de romantici. Ik denk dat hij juist een hekel heeft aan alle genoemde gevoelige zaken. De persoon kan niet goed omgaan met de werkelijkheid. Hij ziet de dingen heel anders dan anderen. Het is net alsof hij de wereld door andere ogen ziet. Maar niet op een geheel juiste manier. Soms vergeet ik even dat het hoofddoel is om een sarcastische schets van de Romantiek neer te zetten. De gedichten zijn natuurlijk niet allemaal zo zwaarmoedig bedoeld. Paaltjens houdt niet van oppervlakkigheid. Hij vindt het onaanvaardbaar dat zijn vriendin zich niet kan verdiepen in diepere zaken. Ook vindt hij dat je in het leven idealen moet nastreven. Als je dit niet kan, deug je niet als mens. Woorden die vaak terugkeren in de gedichten zijn "lege ogen" of "donkere ogen". Ik denk dat hij hiermee op de ogen / ziel van iemand doelt die geen vreugde in het leven heeft en teveel teleurstellingen moet verwerken. Waarschijnlijk een teleurstelling in de liefde; want daar gaat het grotendeels over. Alle gedichten gaan of over de dood of over valse vriendentrouw of over de liefde (soms onbeantwoord). Ik denk dat dit ook de dingen waren die Paaltjens veelal tegenkwam in zijn leven. "Snikken en Grimlachjes" is goed gekozen. De snikken worden opgeroepen door de droevige sfeer in de gedichten. In elk gedicht komen wel een aantal snikken voor. Grimlachjes is iets zwartgalliger dan glimlachjes en past op deze manier beter in de Romantiek. In de Romantiek draait het eveneens om mystificaties. Plaats in de literatuurgeschiedenis De bundel is voor het eerst gepubliceerd in 1867 bij H.A.M. Roelants te Schiedam. Piet Paaltjens / François Haverschmidt werd op 14 februari 1835 in Leeuwarden geboren. Hij studeerde theologie te Leiden van 1852 tot 1858; hij werd predikant te Foudgum (bij Dokkum) in 1859; in december 1862 ging hij naar Den Helder en in 1864 naar Schiedam, waar hij tot zijn dood (hij leed aan depressies en pleegde op 19 januari 1894 zelfmoord) toe bleef. Als vrijzinnig predikant in een orthodoxe gemeente was zijn positie moeilijk. Hij hield vele voorlezingen uit zijn werk voor allerlei verenigingen, waarvan slechts een deel bijeengebracht werd in de bundel Familie en kennissen (eerste druk 1876). Fragmenten uit andere voordrachten zoals over Hans Andersen en Lincoln en over eigen ervaringen is te vinden in De dominee en zijn worgengel. Rond 1867 zaten we in het tijdperk van de Romantiek. Men was ontevreden met het hier en nu. Er heerste een tijd van Weltschmerz. Dit sluit prima aan bij de thema's van deze gedichtenbundel. Het is duidelijk dat Paaltjens eveneens ontevreden is met het hier en nu. Hij probeert eruit weg te vluchten. Hij heeft zo zijn eigen utopieën en beeld deze op zijn manier uit. Hij is pessimistisch want hij denkt dat het toch nooit lukt om de werkelijkheid en idealen dichter bij elkaar te brengen. Alle werken van Paaltjens hebben dezelfde toon; zwartgallig, maar toch grappig. 4. Beoordeling Ik vond het vermakelijk om ook eens een keertje een gedichtenbundel te behandelen in plaats van een literair boek. Gedichten analyseren is op zich best leuk; ieder individu heeft een andere zienswijze op een bepaald vers. Het is heel persoonlijk. Misschien moeten we al die gedichten maar beter helemaal niet hopeloos graag willen begrijpen: waarschijnlijk heeft de schrijver het toch compleet anders bedoeld. Maar goed; Piet Paaltjens had ook vast niet verwacht dat zijn gedichten nog zo vaak zouden worden doorgelicht. Hij had zich omgedraaid in zijn graf. Ik vind dichters zonderlinge, maar begaafde mensen. Ik heb echt het gevoel dat sommige in een eigen wereldje leven; dat ze de dingen heel ander waarnemen als wij dat doen; de "gewone" mens. Hoeveel dichters hebben er wel geen zelfmoord gepleegd? Ben je als dichter ook direct gedoemd ongelukkiger te worden? Waarschijnlijk hebben zij een beter beeld van de mislukkingen in onze maatschappij en van al het leed in de wereld en proberen ze daarom voldoening te zoeken in hun gedichten. En deze wetenschap aan ons proberen duidelijk te maken -wat niet altijd lukt natuurlijk. Sommige passages uit de gedichten van dit werk waren ook behoorlijk (dichterlijk) diepzinnig, ze lagen veel te ver weg voor mij. Ik denk niet dat ik altijd over het vermogen beschik om zoiets als de geest van een dichter te doorgronden. Ik snap wel welke richting hij op wil, maar kan het niet onder woorden brengen. Het brengt alleen een bepaald gevoel teweeg. Misschien speelde het ook mee dat de bundel in het Oud Nederlands is geschreven. Ongelofelijk hoe een taal in een dikke eeuw kan veranderen. Het leukste (en daarmee begrijpelijkste) gedicht uit de bundel vond ik "De zelfmoordenaar". Als ik de eerste drie strofes lees zie ik iemand als Piet Paaltjens voor me; een gefrustreerd persoon, gekweld door het leed wat hem is aangedaan. Hij zoekt zijn toevlucht in de dood; hij neemt de risico's om te sterven. Ik vind het knap dat Paaltjens het -schrille- contrast in dit gedicht zo goed onder woorden kan brengen. Het brengt de verschillen in het leven duidelijk naar voren. Bovendien heeft het gedicht een grappige ondertoon. En dat terwijl het gedicht over een serieus onderwerp gaat. Ik vind het gezwam over de verbroken eed van vriendentrouw vervelend worden. Op den duur (gedicht 83) zegt Paaltjens zelfs degene die zichzelf een vriend van hem noemt in het gezicht te spuwen en broederlijke gevoelens te hebben voor degene die hem kwetst en beledigt. Hij wil geen verplichtingen nemen ten opzichte van zijn vrienden. Hij wil dus niet de lasten dragen. Dit vind ik een beetje tegenstrijdig en ik kan me dan ook totaal niet in het gedicht vinden. Ik vind dat vrienden juist verplichtingen tegenover elkaar moeten durven nemen. Ze hebben toch niets voor niets toenadering tot elkaar gezocht. Vriendschap is een belangrijk aspect van het leven. Tegenwoordig. Maar ik denk ook dat dat iets is wat sindsdien steeds meer waarde heeft gekregen. Ik vind de gedichten niet zo herkenbaar. Ik kan me -zoals ik al eerder noemde- niet voorstellen dat hij geen zin heeft in echte vriendschappen. Het schijnt dat hij een keertje is belazerd door een van zijn vrienden, maar daarom is toch niet elke vriend automatisch een slechte vriend? Maar voor hem is dit heel realistisch. Daarvoor is het een dichter. De dood en zelfmoord; dat is wel het allerlaatste waar ik mezelf momenteel mee bezig houd. Zelfmoord plegen zou ik sowieso nooit doen; je leeft misschien maar een keer, waarom zou je het dan met 1 handeling teniet doen? Zonde toch. Ik ben eveneens niet bezig met de dood; dat komt later wel, als het eenmaal in zicht is. Gelukkig hebben we in de 21e eeuw een totaal andere levenshouding dan in het tijdperk van de Weltschmerz. Ik accepteer het hier en nu tenminste. Ik hoef niet te vluchten naar een andere werkelijkheid, die niet bestaat en nooit komt. Ik vind de gedichten behoorlijk zwaarmoedig en sarcastisch. Toch raad ik iedereen aan om de bundel eens een keertje door te bladeren en te lezen wat hen interessant lijkt. Je leert een hele andere manier kennen om tegen het leven aan te kijken. Bovendien is het boekje bijna anderhalve eeuw oud en is het dus überhaupt een stukje Nederlandse geschiedenis. Het is trouwens niet alleen maar zwaarmoedige gebral, er zijn ook uiterst grappige passages. ‘De 3 studentjes is misschien dan ook een tip; er wordt je een belangrijke levensles voorgelegd.