Gebruikte editie voor het boekverslag
Gebruikte druk: 1e
Verschijningsdatum eerste druk: 6 juni 2008
Aantal bladzijden: 457
Uitgegeven bij: De Bezige Bij te Amsterdam

Beschrijving voorkant
Over de voorkant van de roman staat in Het Parool van woensdag 11 juni 2008 het volgende Leon de Winter presenteerde vorige week zijn nieuwe roman, Het recht op terugkeer. En wat bleek? De afbeelding op de cover lijkt op de afbeelding op de cover van de roman Vals licht (1991) van Joost Zwagerman.
Coverplagiaat?
Het gaat om het schilderij Night window van Edward Hopper uit 1928. Op de cover van Vals licht staat een reproductie, maar op de cover van Het recht op terugkeer staat een bewerking van Night window, uitgevoerd door Remco Kalkman (Shop Around!). Er zijn duidelijke verschillen aan te wijzen.
Zwagerman zwengelde 'de affaire' aan bij De Bezige Bij, uitgever van De Winter. Een woordvoerster van die uitgeverij betreurt de situatie, maar laat wel weten dat het ook wel lang geleden is. Dat Vals licht verscheen, bedoelt ze. Niet echt een bevredigend argument.
Uitgever Elik Lettinga van De Arbeiderspers, uitgever van Zwagerman, zei : "Maar de eerste druk ligt er, dus het voert wel heel ver om te zeggen: haal al die omslager er maar van af."
Raar is wel dat Leon de Winter blijkbaar vergeten is dat hij destijds Vals licht ten doop hield en Joost Zwagerman het eerste exemplaar overhandigde. Bovendien vindt hij de covers wat sfeer en kleur betreft niet op elkaar lijken. Bizar, werd al opgemerkt. Who cares? is misschien wel een betere reactie. Joost Zwagerman onthoudt zich verder van commentaar, omdat hij de zaak niet op de spits wil drijven.

Genre van het boek
Er komen enkele typeringen voor deze laatste roman van Leon de Winter in aanmerking.

- Omdat het verhaal in 2024 speelt, zou je kunnen zeggen dat “Het recht op terugkeer”een toekomstroman is. Hoe ziet de Staat Israël er over 16 jaar uit ? Hoe ziet onze samenleving er dan uit?
- Aangezien het boek ook gaat over de verdwijning van zoon Bennie Mannheim, zou je ook kunnen spreken over een “literaire thriller.” Behalve de “whodunit”ben je als lezer dan ook nieuwsgierig naar de “whydunit.”
- De derde mogelijkheid is een psychologische roman: vader raakt zoon kwijt en blijft zijn leven op zoek naar de waarheid; dan zou je het boek ook nog een queesteroman kunnen noemen.

De aangeleverde flaptekst
Het jaar is 2024, de plaats is Tel Aviv. Israël is gekrompen tot een zwaarbeveiligde stadstaat. Daar, op dat desolate strookje land, runt Bram Mannheim een bureautje dat ouders helpt hun verdwenen kinderen op te sporen. Zijn eigen zoontje verdween zestien jaar eerder. In zijn vrije tijd werkt hij als vrijwilliger bij de ambulancedienst. Na een bloedige aanslag op een grenspost doet Bram een ontdekking die zijn leven opnieuw ingrijpend zal veranderen. Een zinderende roman van een internationale bestsellerauteur over hoop en wanhoop, waanzin en zelfbedrog, op de puinhopen van een mensenleven.

Titelverklaring
De titel komt , meen ik, niet letterlijk in de tekst voor. Wel wordt er enkele keren gesproken over de terugkeer van Joden.
Op macroniveau is er sprake van de terugkeer van de Joden (1948) naar een staat waaruit ze ooit verdreven werden, waardoor de Palestijnen plaats moesten maken. De Joden maar ook de Palestijnen hebben recht op terugkeer. De visie wordt duidelijke gemaakt door de vader van Bram, wanneer hij ook verdedigt dat de Joden daardoor terug moeten slaan.

Eva/ Batha wil terugkeren naar Rusland, waar ze hoopt weer aan de slag te kunnen en een nieuw leven met Bram denkt te beginnen. Haar dochter Sara is ooit verdwenen en inmiddels dood, maar ze is zwanger van een dochtertje en vindt dat de Russische autoriteiten haar een visum meten geven. Ze heeft dus ook recht op terugkeer.

Wanneer Bram aan het einde van de roman in Kazachstan is en de informatie over zijn ontvoerde zoon heeft gekregen die hij nodig heeft, moet hij weer toestemming van de autoriteiten krijgen het land te verlaten. Hij vindt dat hij recht op terugkeer heeft omdat hij een blind bedelaartje meeneemt en hij zal bekijken of andere geneesheren het jongetje kunnen genezen. Dat levert hem tenslotte een visum op waardoor hij Kazachstan mag verlaten.


Structuur en/of verhaalopbouw
De roman heeft de structuur van een kadervertelling. Het raam van de vertelling speelt zich af in 2024 in Tel Aviv. Daartussen in gaat de lezer 20 jaar terug naar het jaar 2004 en via 2008, 2010 en 2012 komen we weer terug bij 2024. Daarna wordt er verteld tot januari 2005.
De roman wordt dus niet chronologisch verteld. Bovendien wordt er in de betrokken jaren fragmentarisch verteld over één gebeurtenis: er is geen continue vertelling. Een dergelijke vertelwijze heet discontinue vertelwijze.

Er is een proloog en een epiloog.
De structuur ziet er derhalve als volgt uit:
- Proloog : 4 hoofdstukken Tel Aviv 2024
- Deel I dat bestaat uit de onderdelen
- Tel Aviv 20 jaar eerder : April 2004 : 5 hoofdstukken
- Princeton : 4 jaar later : Augustus 2008 :3 hoofdstukken
- Santa Monica, Californië, 2 jaar later, April 2010: 4 hoofdstukken
- Twee jaar later: December 2012: 5 hoofdstukken
- Deel II bestaat uit de onderdelen:
- Tel Aviv, 12 jaar later, April 2024: 24 hoofdstukken
- Tel Aviv, 5 dagen later, April 2024: 1 hoofdstuk
- De Stad van het Kalifaat; zes maanden later, oktober 2024: 1 hoofdstuk

- Epiloog : Amsterdam, januari 2025

Gebruikt perspectief
Abraham Mannheim, is in 2024 de 53-jarige personale verteller, door wiens ogen de lezer naar het verhaal kijkt. Hij is in 2008 zijn zoon kwijtgeraakt en hij doet in 2024 nog steeds pogingen hem terug te vinden, hoewel hij aanvankelijk denkt dat Bennie is vermoord door een pedofiel. In 2012 -2012 beleeft hij een periode van gekte waarin hij veel waarde hecht aan getallensymboliek. Zijn vrouw rachel gaat in die jaren van hem scheiden: ze acht hem schuldig aan de verdwijning van hun kind.
In 2024 krijgt Bram een nieuwe geliefde Eva. O.a. door haar en een aanslag op ene grenspost komt hij op het spoor van zijn zoon. De personale verteller Bram vertelt in de o.v.t. als een achterafverteller. Dat is wel opmerkelijk omdat het verhaal zich juist in de toekomst afspeelt.
Ook is er in diverse passages toch een impliciet auctoriale verteller aanwezig.

Tijd van het verhaal
Onder de structuur wordt al duidelijk gemaakt welke tijdlagen in het verhaal zitten.
2004: Bram Mannheim verblijft als hoogleraar in Tel Aviv; hij is getrouwd met Rachel
2008: Bram is met zijn gezin in de VS: zijn zoon verdwijnt op geheimzinnige wijze
2010: Bram brengt zijn tijd door als zwerver : hij is geestelijk niet in orde en ziet veel in getalsymboliek
2012: Bram krijgt bezoek uit Tel Aviv: zijn vader komt hem ophalen
2024: Bram is als vrijwilliger ambulancechauffeur in Tel Aviv. Hij heeft een bureau met een compagnon Ikki. Ze zoeken vermiste kinderen.
2025 De roman eindigt in Amsterdam, waar Bram zijn zoon ontmoet.


Plaats van handeling
Tel Aviv, Princeton, Santa Monica, Alma Ata (Kazachstan: de Stad van het Kalifaat) en Amsterdam zijn de plaatsen waarin de handeling plaatsvindt. Zie ook structuur en Tijd van het verhaal.
Voorin het boek is een kaartje afgedrukt , waarin de contouren van de staat Israël staan afgebeeld in het jaar 2024. Het is een beveiligde stadsstaat rondom Tel Aviv. Jeruzalem Nazareth en de Gazastrook liggen bijvoorbeeld niet meer in Israël.

Motto
Er is geen motto.
Er is wel een opdracht: “Voor Moon, Moos & Jes “
Jes is Jessica Durlacher, de schrijfster maar ook de vrouw van Leon.
Moos en Moon zijn hun kinderen.

Samenvatting van de inhoud
- Proloog Tel Aviv 2024
In de proloog maken we kennis met de 53-jarige protagonist van de roman Abraham Mannheim. Voorheen was hij hoogleraar geschiedenis van het Midden-Oosten, maar hij heeft nu met zijn veel jongere partner Ikki Peisman een bureau opgericht om verdwenen kinderen terug te bezorgen bij hun ouders. In zijn vrije tijd doet hij vrijwilligerswerk op een ambulance. We leven in Tel Aviv, een scherp beveiligde staat tegen de omringende Palestijnen. Ze hebben een tip gekregen dat een meisje dat vermist is (Sara) , kan worden opgelost. Daarvoor moeten ze naar Jaffa. De beveiliging van de toegang tot die stad geschiedt door middel van een DNA-test. Wie een Joods mannelijk Y-chromosoom heeft, kan verder komen. Ze worden getest door een grenswachter Chaim Protzke. Wanneer ze echter in de stad komen, blijkt dat de tipgevers geen beter nieuws hebben dan de mededeling dat het meisje naar wie ze zoeken dood is.

Er is toch een soort Big Brother-element in de stad, want boven de stad vliegen steeds helikopters die in de volksmond Chicken Wings genoemd worden. Deze kunnen door middel van opnamen steeds informatie over de burgers inwinnen. Vrijwel alles ligt vast in databanken.


Deel I

Tel Aviv 20 jaar eerder: april 2004
Bram Mannheim is getrouwd met Rachel, een heel mooie vrouw die hij ontmoette omdat ze
in de verpleegkunde werkzaam was. Ze hebben net een zoontje Bennie gekregen. Bram krijgt
van het hoofd van de universiteit van Princeton het aanbod om daar te komen werken. Dat is
ten eerste eervol en ten tweede kun je dan op een normale wijze wegkomen uit het bedreigde
land. Bram is een expert op het gebied van de geschiedenis van het Moderne Midden Oosten.
Hij houdt zich ook bezig met vredesvraagstukken om het conflict met de Palestijnen op te
lossen. Dat doet hij o.a met zijn collega Balin, die later in de roman nog een belangrijke rol
zal spelen.
Toch kiest Bram ervoor om te blijven in Israël, maar omdat hij kort na zijn weigering door
joodse straatovervallers wordt lastig gevallen, neemt hij binnen een half uur een ander besluit.
Hij wil de uitnodiging nu wel aannemen. Hij moet zijn aktetas afgeven, waarin zijn
aantekeningen voor een vredesopdracht zitten, maar hij kan ook zijn pistool pakken, waarmee

hij de overvallers kan afschrikken. Rachel vindt het leuk dat ze weggaan naar Amerika, maar
Brams vader, Hartog Mannheim die ooit in Amerika werkte en aan de universiteit de
Nobelprijs voor scheikunde wist te bemachtigen, vindt dat minder geslaagd. Zijn vader heeft
een hondje Hendrikus voor hem gekocht. Dat hondje leeft in de proloog ook nog en is ook in
de Amerikaanse episode in het verhaal aanwezig.

Aan het einde van dit deel wordt de onveilige situatie in Tel Aviv duidelijk gemaakt. Rachel
is op weg naar een beroemde regisseur die een Bollywood-film met haar wil maken. Bram is
daar niet zo voor: hij wil liever niet dat Rachel een filmster wordt. Hij moet op een dag zijn
kind uit het dagverblijf ophalen, omdat ze het niet met de tijd redt. Zowel Bram als Rachel en
Bennie weten ternauwernood te ontsnappen aan een zelfmoordaanslag.
Om hen heen loeien de sirenes en vallen er doden. Dan weet Bram het zeker: ze moeten uit
deze onveilige stad weg.. Daarna vertrekken ze naar de VS.

Princeton: 4 jaar later: augustus 2008
Bram (Abe in Amerika) heeft zojuist Rachel naar het vliegveld gebracht, omdat ze haar vader in rel Aviv wil gaan bezoeken. Hij gaat met een aannemer Jim O” Connor afspraken maken om hun zojuist aangekochte oude huis te laten opknappen. Er komen twee spannende situaties in dit deel voor. Terwijl hij in gesprek is met de aannemer loopt Bennie naar een risicovolle plaats waarvan hij bijna dood kan vallen. Het is een zwart gat en wanneer Bennie erin kijkt, ziet hij allemaal grote wormen. De tweede spannende situatie is dat Bennie ineens verdwenen is: het is 28 augustus 2008. Er is geen spoor meer van de kleine jongen en Bram wordt radeloos. Hij besluit voo0rlopig niets aan zijn zojuist vertrokken vrouw te laten merken.


Santa Monica, Californië, 2 jaar later, April 2010
Bram Mannheim zwerft rond in Santa Monica: hij laat een pinpas zitten in een automaat. Op die manier kan hij steeds ene bepaald bedrag pinnen. Maar er gebeurt een ongeluk, waarbij een jonge vrouw aangereden wordt. Hij helpt het kind waardoor het later de aanrijding overleeft. Bram Mannheim is in die periode de gekte nabij: hij houdt zich op een vreemde wijze bezig met de symbolische betekenis van de getallen (het lijkt bijna kabbalistiek) De grootvader van het geredde kindje wil hem later bedanken (hij heeft o.a. de pinpas in bezit) maar Bram Mannheim zegt dat hij niet zo heet. De invloed van de man Presser is echter groot en hij laat aan het einde van dit deel Bram ophalen door zijn vader Hartog Mannheim.

Twee jaar later: december 2012
Bram is bezig met een mogelijk scenario voor de verdwijning van zijn zoon. Het is nu vier jaar na d verdwijning en hij is ervan overtuigd dat zijn zoon vermoord is door aannemer O ‘Connor die een verleden als pedofiel lijkt te hebben. Bram besluit wraak te nemen en O ‘Connor voor een voldongen feit te stellen. Hij dwingt hem een kluis te openen waarin waarschijnlijk dvd-materiaal ligt met kinderporno en hij doodt de in zijn ogen dader van de kidnapping. Intussen heeft Rachel hem verlaten en ze is getrouwd met een rijke industrieel.

Deel II
Tel Aviv, 12 jaar later, April 2024
We keren terug naar tel Aviv. Bram rijdt dus als vrijwilliger op de ambulance en hij heeft zijn bureau met Ikki Peisman. Zijn vader lijdt aan een ernstige vorm van Alzheimer en hij kan nauwelijks meer praten. Er wordt op hem gepast door ene Rita. Hierdoor kan Bram gewoon werken, want zijn vader heeft totale verzorging nodig.

De draad van de proloog wordt weer opgepakt. Ze vinden dat ze de moeder van Sara moeten inlichten dat Sara dood is. Maar het lukt voorlopig niet om contact te krijgen met haar. Bram heeft intussen wel een seksuele relatie met ene Eva. Ze heeft iets van een hoer weg, want hij betaalt haar voor de seks, maar aan de andere kant zoent ze wel met hem en dan doen hoeren normaal gesproken niet. Ook komt ze wel eens klaar bij de seks. Ze ontmoeten elkaar altijd in een bar en spreken daarna af in een hotel. Het is frappant dat deze Eva later de gezochte moeder van Sara lijkt te zijn, maar ze lijdt een dubbelleven. Wanneer Bram de apotheek bezoekt, waar Batja werkt, blijkt dat het voor hem Eva is.
Intussen is er een aanslag gepleegd op de grenspost bij Jaffa. Bram is erbij betrokken geraakt omdat hij dienst had op de ambulance en de hem bekende grenswachter Chaim Protzke is erbij betrokken. Door goed handelen van Bram overleeft hij de aanslag. Voor de officiële instanties is er een raketaanval van Arabische terroristen geweest, maar wanneer Chaim hersteld is, laat hij merken dat er sprake is van een zelfmoordaanslag van iemand die een joods Y-chromosoom had. Dat willen de autoriteiten niet bekend maken, want dat zou betekenen dat een van joodse ouders afkomstige terrorist het beveiligingssysteem kan kraken.

Toch krijgt hij later de opdracht van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (via het hoofd Balin) om de antecedenten van vier namen na te trekken via de databanken die Ikki en Bram bezitten. Ze komen er dan achter dat de aanslagpleger de kleinzoon is van de man die ooit samen heeft gewerkt met de vader van Bram. Die had met een heel team de Nobelprijs gekregen maar waarschijnlijk is er sprake van een soort jaloezie onder één van de teamleden van oorspronkelijk Arabische afkomst. Die radicaliseert en is waarschijnlijk de boosdoener achter de kidnappingen van twee kleinzoons van andere leden van het team. De twee kleinzonen zijn toen in het zelfde jaar 2008 kort na elkaar verdwenen. Dat is teveel toeval ook voor de Geheime Dienst. Balin verwacht dat de gekidnapte jongetjes een soort hersenspoeling hebben ondergaan en in een terroristenstaat als Kazachstan worden opgeleid om aanslagen te plegen. Ze bezitten immers een joods Y-chromosoom.

Een leuke bijkomstigheid is dat Bram nadat hij met Eva (= Batja) een relatie heeft gekregen die nu meer op liefde dan op seks gebaseerd is, te horen krijgt (nota bene na één dag seks) dat zij zwanger is van een meisje. Dat gevoel heeft ze van binnen gekregen. Bram vertelt het tegen zijn demente vader.  Het is natuurlijk wel een schok voor Bram dat er een mogelijkheid bestaat dat zijn zoon nog leeft en in een islamitische samenleving wordt opgeleid tot terrorist. Immers, hij heeft O’Connor vermoord voor het doden van Bennie.

Tel Aviv, 5 dagen later, april 2024
Bram ontmoet Balin die de theorie van de verdwenen jongens wel kan onderschrijven en nu moet Bram voor de Dienst naar Kazachstan om te kijken of hij zijn zoon kan achterhalen. Wanneer ze hem opsporen kan hij belangrijke informatie over de Arabieren verstrekken. Overigens is Balin op de hoogte van de moord op de pedofiel, maar hij weet dat de Amerikaanse autoriteiten destijds geen zin hadden in een rel tegen de professor.

De Stad van het Kalifaat; zes maanden later, oktober 2024
Via China is het Bram Mannheim gelukt om een visum voor Kazachstan te verkrijgen. Hij doet zich voor als een afvallige die zich tot de islam heeft bekeerd. In een museum in Alma Alta (de oude naam voor de Stad van het Kalifaat) , hoort hij dat er een groepje geadopteerde jongens onder strenge omstandigheden is opgeleid om aanslagen te plagen. Hij heeft een foto van de aanslagpleger in Jaffa en die wordt herkend op een oude foto. Zijn eigen zoon zou onder de naam Thaqib voortleven. Hij krijgt die informatie los van de bewaker van het museum , die dit doet omdat Bram met hem wil schaken. (zo’n motief komt zelfs al in de Middeleeuwse editie van “Floris ende Blanchefloer” voor) Schaken is namelijk door de machtshebbers verboden. Dan wil Bram weer zo snel mogelijk weg en hij neemt de zorgen voor een blind bedelaarsjongetje op zich. Hij krijgt dan toestemming om Kazachstan weer te verlaten. Hij heeft het recht op terugkeer, weten te verkrijgen.

Epiloog: Amsterdam, januari 2025
Thaqib (eigenlijk dus Bennie) woont in Amsterdam : hij werkt in een winkel en hij bereidt een aanslag voor. De nog altijd met getallen bezig zijnde Bram denkt dat hij een aanslag zal plegen op 29 januari 2025. Dan begint namelijk het Chinese jaar van de slang en Bennie was altijd bezeten van slangen (de grote wormen – Amerikaanse situatie) Bram ontmoet een lid van de Geheime Dienst (die ook bij hem op de ambulance werkte toen de aanslag werd gepleegd) Deze geeft hem aan waar Thaqib werkt. Bram gaat naar deze winkel en de zoon herkent de vader. Wanneer Bennie achter hem aanloopt en hem vraagt wie hij is, noemt hij de schuilnaam van Bennie uit Tel Aviv: Einneb. Dat is ook het signaal voor de leden van de Geheime Dienst om Bennie op te pakken. Bram heeft er vrede mee en hij verwacht dat Bennie ooit gedeprogrammeerd weer bij hem zal terugkeren.

Thema, motieven en interpretatie
Leon de Winter behandelt een veelheid aan thema’s in deze roman. Zoals gebruikelijk is hij speler op het toneel van het Joods-Palestijnse conflict. Hij schetst de situatie waarin de beide staten in 2024 zullen verkeren. Israël is teruggebracht tot een klein gebied rondom Tel Aviv is een zwaar beveiligde stadsstraat met een Bi Brother-achtige situatie waarin helikopters (Chicken Wings) elk moment van de dag je kunnen peilen en dan je personalia kunnen controleren. Ook wordt de toegang tot de grenspost bepaald door een test met je DNA-structuur. Heb je een joods Y-chromosoom, dan ben je niet verdacht. Dat lijkt me trouwens een vrij naïeve gedachte voor een land in een bedreigde situatie. Het lijkt wat al te gemakkelijk om ervan uit te gaan dat er geen overlopers of dubbelspionnen zouden kunnen zijn. Dat kan natuurlijk niet uitblijven en hoewel de officiële instanties het liefst een raketaanval van de vijand voorwenden, blijkt de aanslag toch gepleegd te zijn door een terrorist van joodse afkomst die evenals de zoon van de hoofdrolspeler op jonge leeftijd is gekidnapt. Ze worden in een trainingskamp opgeleid tot zelfmoordterrorist. Door niet al te intensief speurwerk komt de partner van Bram Mannheim achter deze informatie, waartoe de Geheime Dienst blijkbaar in dat jaar niet in staat is. De effectiviteit van de Chicken Wings kan daardoor sterk betwijfeld worden. Overigens krijg je geen moment het idee dat je een boek leest over Tel Aviv 2025. In de komende zestien jaar zal er vooral op ICT-gebied zoveel mogelijk blijken dat er een andere samenleving zal ontstaan. Leon de Winter slaagt er m.i. niet in om een geloofwaardige toekomstmaatschappij te schetsen. Het verhaal komt op mij over als een aangepast verhaal uit 2010. Hij heeft niet genoeg nagedacht over een toekomstvisie. Ja, de Palestijnse staat lijkt wat uitgebreider te zijn. Over die tegenstelling tussen joden en Palestijnen laat hij trouwens twee romanpersonages het evangelie verkondigen van het harde terugslaan: vader Hartog Mannheim is een voorstander van felle reacties na aanslagen evenals de uit Rusland afkomstige adept van Poetin, Max Ronek, die in het laatste deel ineens vlekkeloos Nederlands kan produceren. En dat terwijl Bram Mannheim een voorstander was van het vredesproces in het Midden-Oosten.


Maar op microniveau worden Bram en zijn familieleden juist het slachtoffer van de Joods-Palestijnse relaties. Hij wordt op straat overvallen door joodse straatrovers, waarna hij toch besluit om naar VS te verhuizen. Daar wordt zijn zoon Bennie gekidnapt en dat blijkt later niet door de door Bram verdachte pedofiel O ‘Connor te zijn geweest, die hij en passant heeft gedood. De jongen is gekidnapt uit jaloezie door een oud-collega van opa Mannheim. Daarna werden hij en een andere ontvoerde jongen opgeleid om via een slinkse wijze (De DNA-structuur) aanslagen te kunnen plegen. De realiteitsvraag is dan wel of dat idee al in 2008
Ontwikkeld kan zijn en het dus nog zestien jaar moest duren voordat de aanslagen in praktijk konden worden gebracht.
Zo wordt het boek ook een soort thriller, waarbij de vraag aan de orde komt waar de zoon gebleven is of wie hem heeft vermoord. In zijn blindheid denkt Bram dat dit de aannemer moet zijn, die er dan ook aan moet geloven. Dat zijn vrouw hem in zijn gekte verlaat, mag geen wonder heten, want er is in dat deel van de thriller geen touw vast te knopen aan de gedachten van Bram Mannheim die in alles de relatie met getallen probeert te leggen. Het is m.i. dan ook het zwakste stuk van de roman. Maar ook de passage in de Stad van het Kalifaat is niet sterk. Het lijkt een afgeraffelde mogelijkheid om achter de waarheid van Bennie te komen, maar naast de overbodige uitleg van de museumbewaker , had deze passage gewoon achterweg kunnen blijven. Schrijven is tenslotte ook de kunst van het weglaten en het temp wil in deze nieuwe roman van Leon de Winter maar niet in de vertelling komen. Ook de ingewikkelde structuur levert niet direct een meerwaarde voor de lezer op.
Kortom, de door de schrijver niet duidelijk gemaakte keuze voor een genre, maakt het boek zwak. Het is geen geslaagde toekomstroman (vanwege de niet goed ingeleefde toekomstmogelijkheden) geen geslaagde thriller (vanwege de ontbrekende spanning) geen geslaagde psychologische roman (vanwege de ontbrekende schakels tussen Bram en Rachel- die immers uit de roman verdwijnt na een kort begin ) Ook de lijn met de verloren zoon had een veel betere oplossing verdiend. Nu is het einde van de roman een onbevredigende arrestatie. Dat kunnen moderne schrijfsters van literaire thrillers aanmerkelijk beter.

Enkele motieven voor het leesverslag:
- het joods-Palestijnse conflict
- de kidnapping van een kind
- de zoektocht naar de zoon en andere verdwenen kinderen
- de psychische afwijking van de vader (getallenneurose)
- de wraak op de mogelijke dader (Bram doodt een pedofiel)
- de echtscheiding van de echtgenoot die schuld ziet in haar man
- de liefdesrelatie met een vrouw met een dubbelleven (Eva /Batja)
- de nieuwe toekomst van 2025 (Big Brothermotief)
- de zelfmoordaanslagen van Arabieren

Waardering: op de literatuurlijst : 2 punten (weliswaar ruim 450 bladzijden)
Minder geschikt voor: vmbo-lijsten

Amusementswaarde voor scholieren op eindexamenniveau: net voldoende

Recensies
In De Volkskrant van vrijdag 13 juni is Daniëlle Serdijn heel positief in haar beoordeling: 4 sterren. Leon de Winter nu heeft met Het recht op terugkeer een roman geschreven die precies past in het stramien van de nieuwe, traditionele toekomstroman. Zijn verhaal is groots van opzet. De schrijver beperkt zich niet tot één land of continent, zijn blik is breder, internationaal gericht, wat consequenties heeft voor de armslag van de vertelling. [….]Ook op andere fronten heeft De Winter de toekomst niet gedetailleerd uitgedacht, waardoor ongeloofwaardige situaties ontstaan. Een pornofilm huren terwijl vóór de millenniumwende alles al op internet te vinden was? Ouderwetse mobieltjes in het jaar 2024? Het kán, maar het wekt toch de indruk dat De Winter, huiverig voor sciencefictiontaferelen, archaïsche elementen in zijn toekomstvisioen heeft toegelaten. Dit soort details verraadt dat De Winter liever een man is van de grote lijnen.[…..] De Winters roman bevat meer betekenisvolle contrasten, bijvoorbeeld wanneer het gaat over de keuze voor de groep of die voor het individuele belang. Tussen intuïtie en rede, heden en verleden. Vakkundig legt De Winter ook nog eens vele dwarsverbanden, alsof het hem na ruim dertig jaar schrijverschap geen moeite kost de wereld in een verhaal te gieten.

In de verte lijkt De Winter zelfs met een oplossing te komen voor de Joods-Palestijnse kwestie, maar dat is in deze gedurfde roman slechts bijzaak. Grote lijnen, daar gaat het om.
Die zijn in De Winters ontdekking van de hel met krachtige streken gezet.

Maar juist heel negatief is Arie Storm in . Het Parool van 12 juni. Hij noemt De Winter in zijn titel een “ordinaire thrillerschrijver.” Daar komt de stijl bij. Die is aanvankelijk geheel opgetrokken uit de verwoestende traditie van de Hollandse thrillerschrijverij. Dat wil zeggen dat vrijwel alle informatie ons bereikt via een hinderlijk dialogen en actie onderbrekende alwetende verteller. In de loop van het boek verdwijnt die onhandigheid een beetje. Maar op stilistisch vlak blijft het een behoorlijk duf gedoe.
[…..]
Nu beland ik bij een moeilijk punt. Moet ik verklappen wat met de zoon van Bram is gebeurd? Nee, natuurlijk niet. Maar De Winter schrijft zo sloom dat het je op een gegeven moment niet meer kan schelen. Misschien komt u er ooit zelf achter wat precies is gebeurd, anders vraagt u het me maar over een jaar, wanneer u hopeloos bent vastgelopen in dit boek. Want dat dat zal gebeuren, staat eigenlijk wel vast.Vreemd dat een schrijver die meer dan veelbelovend uit de startblokken kwam met een nog altijd intrigerende roman als De (ver)wording van de jongere Dürer, nu zo'n oppervlakkige thrillerauteur is geworden.
Niets beklijft, dat weet ik nu al. Ik zal proberen te onthouden wat met de zoon van Bram is gebeurd

Over de schrijver
Bron: Wikipedia
Winter is de zoon van de in lompen en oude metalen Moos de Winter en Johanna Zeldenrust. Zijn orthodox-joodse ouders hadden als enigen van hun families de Tweede Wereldoorlog overleefd (op een zus van zijn moeder na) en zij kregen na de oorlog op latere leeftijd vier kinderen van wie Leon de tweede zoon was. De Winter senior ging het financieel voor de wind; het gezin bewoonde een vrijstaande villa.
Toen De Winter elf jaar oud was stierf zijn vader op 52-jarige leeftijd aan een hartaanval. De Winter ging op zijn 20e naar de Filmacademie, waar hij bevriend raakte met de latere producent René Seegers en de latere regisseur Jean van de Velde. Het drietal verliet in 1978 zonder diploma de Filmacademie en richtte de Eerste Amsterdamse Filmassociatie op, die de televisiefilms Junkieverdriet en De (ver)wording van de jongere Dürer maakte. De Winter was al tijdens zijn periode aan de Filmacademie gaan schrijven. Hij debuteerde in 1976 met de verhalenbundel Over de leegte in de wereld. Zijn boeken Zoeken naar Eileen W, La place de la Bastille, De hemel van Hollywood en God's gym werden verfilmd.

Halverwege de jaren tachtig ging de EAF uit elkaar. De Winter veranderde tezelfdertijd van imago en van uitgeverij en hij verliet zijn vriendin. Bij De Bezige Bij verscheen zijn roman Kaplan. Naar aanleiding hiervan werd hij geïnterviewd door Jessica Durlacher die later zijn echtgenote zou worden. Ze hebben twee kinderen en wonen in Bloemendaal.
Toen De Winter in 1992 meedeed aan een reclamespotje voor Libris monteerde Propria Cures een beeldje uit het reclamefilmpje op een foto van een massagraf. Het blad meende dat De Winter zijn Joodse achtergrond exploiteerde. De Winter spande een kort geding aan. Propria Cures werd veroordeeld tot een schadevergoeding van tienduizend gulden en het plaatsen van een rectificatie.
In 1994 begon hij samen met de Amerikaan Eric Pleskow het filmbedrijf Pleswin Entertainment Group. De Winter verhuisde naar Hollywood. Na ruzie met Delta Lloyd over de financiering werd het bedrijf opgedoekt en keerde hij terug naar Nederland. Vooral na 11 september 2001 ontwikkelde hij zich als publicist en talkshowgast. Hij publiceert sindsdien regelmatig opinieartikelen in het dagblad Trouw en in de tijdschriften Elsevier, Die Welt en Der Spiegel. In Elsevier had de Winter een wekelijkse column. Zijn laatste column in het blad verscheen in het laatste nummer van 2007, op 28 december.
De Winters boeken zijn met name door Carel Peeters (Vrij Nederland) regelmatig neergesabeld. Toch worden ze over het algemeen goed verkocht. Volgens sommige critici zou De Winter niet 'literair genoeg' schrijven en te veel uit zijn op effectbejag.
De Winter ontving in 1979 de Reina Prinsen Geerligsprijs. In 2005 werd bekend gemaakt dat hij de Buber-Rosenzweig-Medaille 2006 krijgt. De Duitse onderscheiding wordt hem uitgereikt voor zijn strijd tegen antisemitische en racistische tendensen in de politiek, samenleving en cultuur. [1]
De Winter en zijn echtgenote Jessica Durlacher waren in het najaar van 2005 gastdocenten aan de Universiteit van Berkeley voor het vak Anne Frank and After over vertaalde Nederlandse literatuur en film over de Holocaust.[2]Hierover schreven beide auteurs columns in de Volkskrant.

Bibliografie
• Over de leegte in de wereld (1976; verhalen)
• De (ver)wording van de jongere Dürer (1978; roman)
• Zoeken naar Eileen W. (1981; roman; verfilmd in 1987 door Rudolf van den Berg)
• La Place de la Bastille (1981; roman; verfilmd in 1984 door Rudolf van den Berg)
• Vertraagde roman (1982; roman)
• Kaplan (1986; roman)
• Hoffman's honger (1990; roman; verfilmd in 1993 door Leon de Winter)
• SuperTex (1991; roman; verfilmd in 2003 door Jan Schütte)

• Een Abessijnse woestijnkat (1992; verhalen)
• De ruimte van Sokolov (1992; roman)
• De verhalen (1993)
• Serenade (1995; Boekenweekgeschenk)
• Zionoco (1995; roman)
• Het grote Leon de Winter boek (1996; bundeling van Kaplan, Hoffman's honger en SuperTex)
• Lady Di in een bevallige pose (1996; essay)
• De hemel van Hollywood (1997; roman; verfilmd in 2001 door Sönke Wortmann)
• God's Gym (2002; roman; verfilmd in 2006 door Rudolf van den Berg)
• De vijand (2004)
• Het recht op terugkeer (2008; roman)