De vergelding door Jan Brokken

Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2013
• 339 pagina's
• Uitgeverij: Atlas Contact

Flaptekst

Eerste zin

Ze had een breed gezicht, open als een boek. Haar ogen verriedden een zin het leven die niet strookte met de grauwe ernst van haar omgeving.

Samenvatting

Rhoon, is een Zuid-Hollands dorp in de oorlogsjaren vlak bij Rotterdam. De veertienjarige Sandrien en haar negen jaar oudere zus Dien de Regt hebben verkering  met twee matrozen van de Kriegsmarine, Ernst Lange en Walter Loos. De vrouwen komen uit een gereformeerd gezin.  Op 10 oktober 1944 lopen Walter Loos, Ernst Lange en soldaat Heinz Willems met Sandrien en Dien ’s avonds over de in duisternis gehulde Rijsdijk. Ze passeren Het Sluisje, waar ze worden gadegeslagen door drie mannen, die genieten van de laatste minuten voordat het uitgaansverbod van de bezetters ingaat. De vijf gaan langs bij Dirkje de Ruyter, de vrouw van een naar Engeland uitgeweken verzetsstrijder. Maar zij geeft in haar huis gelegenheid aan andere vrouwen uit het dorp die willen drinken, dansen en vrijen met Duitse soldaten: ze heult met de Duitse bezetter. Maar de avond daarna bij de vlasfabriek op Het Sluisje loopt Lange rond tienen tegen een op de weg liggende, losgeknipte of afgebroken elektriciteitskabel aan, die 500 volt door hem heen jaagt en zich aan hem vastkleeft. Loos raakt in paniek. Hij is officieel op patrouille en zal straks verantwoordelijk worden gesteld. Hij stuurt Sandrien en Dien weg en zoekt hulp. Bij het huis van de machinist van het gemaal Wagenmeester belt hij aan. Loos vraagt de machinist de stroom af te sluiten, maar deze weigert, omdat hij daar niet toe bevoegd is en niet het juiste gereedschap heeft. Het is een weigering met fatale afloop, want Loos zal de machinist als het brein achter de ‘sabotage’ aanwijzen, wat de SD, die een onderzoek instelt, zonder problemen gelooft. Ernst Lange sterft niet lang daarna aan de gevolgen van de extreme stroomspanning. Omdat Wagenmeester treuzelt, sterft Lange en Loos neemt als vergeldingsactie zeven burgers gevangen.

In Hoofdstuk twee wordt dan teruggeblikt op het onverwachte begin van de oorlog, het verzet van de Nederlandse militairen, het vertrek van de Koningin vanuit Hoek van Holland en het Bombardement van Rotterdam. Daarna begint de oorlog in Rhoon, maar echt spectaculair is dat niet. Er is wel sprake van “gore armoede.”

In Rhoon wonen ongeveer 2000 inwoners en er werden ongeveer 160 mensen als onderduikers in het dorp verborgen. De Nederlands-Hervormde dominee was fout (NSB´er),  maar de gereformeerde dominee zat juist in het verzet. Er waren relatief veel mensen die met de bezetter heulden en Brokken deelt mee dat er veel minder mensen in het verzet in Nederland hebben gezeten dan men altijd heeft beweerd. In het dorp probeerden vrouwen die alleen waren door seksuele contacten met de Duitsers die in het dorp waren gestationeerd,  (o.a in het kasteel van Rhoon) zich op een beetje normale manier in het leven te houden. Ze deden dit o.a. voor het behoud van de kinderen. In het dorp leefde Dirkje de Ruyter, die door haar man in de eerste oorlogsdagen in de steek was gelaten - hij verdween in de eerste oorlogsdagen als soldaat naar Engeland. Zij ontvangt Duitse mannen in haar huis en geeft ook andere vrouwen de gelegenheid Duitsers te vermaken. Onder hen zijn best aantrekkelijke meisjes (Sandrien) en de jonge mannen uit Rhoon kijken daar met jaloezie naar.

De zeven mannen worden na hun arrestatie naar Hoogvliet gebracht, waar de Duitse Oberleutnant Schmitz de scepter zwaait. Hij heeft die dag een slechte bui en ook de Rotterdamse SD wordt ingeschakeld. De mannen worden kort verhoord en al meteen van sabotage beschuldigd. Een van de zeven, de jongste zoon van Wagenmeester, wordt vrijgelaten. Een ambtenaar uit Rhoon, Breeman, probeert de andere mannen vrij te krijgen, maar dat mislukt. Terug op de fiets wordt hij ingehaald door de vrachtwagen waarin de mannen naar Rhoon terug worden vervoerd.

Een van de boeren, Aalbert de Kooning, krijgt via de NSB‘er Jabaaij zijn zoon Job vrij voor de afkoopsom van twee vetgemeste varkens. Niet iedereen in Rhoon vindt dit later een geoorloofde handelwijze. Deze zoon en een andere worden later zonderlinge figuren in het dorp.

De vijf overgebleven gegijzelden worden naar de plaats delict gebracht. Er wordt een andere broer van een van de mannen opgepakt en wanneer de directeur van de vlasfabriek uit Rhoon dapper probeert protest aan te tekenen, is hij het zevende en laatste slachtoffer. Ze worden voor het vuurpeloton gezet, doodgeschoten en daarna worden hun huizen in de fik gestoken. Schmitz is zijn boekje te buiten gegaan: hij heeft ook een achtjarig jongetje gedwongen naar de executie te kijken. Een paar dagen later worden de lijken in Rhoon begraven.

Jan Brokken gaat ver na de oorlog op zoek naar het waarom van de aanslag. De illegaliteit ontkent vanaf het begin betrokken te zijn bij deze sabotagedaad. Een maand eerder was er een hevige storm geweest die de stroomkabel heeft losgemaakt, is de lezing van het verzet. Dat is een onwaarschijnlijke oorzaak. De jongens uit het dorp wilden de moffenmeiden een lesje leren door de Duitsers onder stroom te zetten. Eerst wordt gesuggereerd dat “het zooitje van de vlasfabriek” erachter zit. Kooning, die voor twee varkens werd vrijgekocht, is een mogelijke dader. Dirkje de Ruyter zou aan Walter Loos de namen van de jongens hebben doorgespeeld. Ze ergerde zich aan de pesterijen die ze zich in het dorp moest laten welgevallen. Brokken gaat naarstig op zoek naar andere mogelijke verdachten. Naast de Kooning is er nog een andere verdachte: Kees Blekemolen. Zijn vrouw houdt het ook met de Duitsers: hij kan haar niet voldoende seksueel bevredigen, omdat ze elf jaar jonger is en zij biedt zich aan de bezetter aan. Hij saboteert en de Duitsers bellen eerst bij hem aan na de aanslag. Hij verwijst door naar Wagenmeester.
De derde verdachte is Wout Wachtman, die afgewezen is door een dochter van Wagenmeester, omdat hij te min is. In dit stadium van het boek acht Brokken dit niet een erg waarschijnlijke verdachte.

Ook na de executie gaat Dirkje de Ruyter door met het bevredigen van Duitsers en ook Dien de Regt laat zich niet onbetuigd op dat gebied. Maar zodra de bevrijding een feit is, zijn de moffenhoeren de klos. Zowel in Rhoon als het naburige dorp  Pernis worden ze door de plaatselijke kapper kaalgeschoren. Die krijgt een dag later wroeging en geeft het geld terug dat hij ermee heeft verdiend. Na de oorlog krijgen deze vrouwen weinig gelegenheid meer zich in positieve zin te onderscheiden.

In het twaalfde hoofdstuk wordt beschreven hoe de inwoners van Rhoon zich na de oorlog gedragen met betrekking tot het incident in de oorlog. Er wordt een monument opgericht op de plek van het incident met de tekst “Voor hen die vielen”.

Bij een aantal inwoners is er sprake van een taboe: ze willen absoluut niet meer over de oorlog praten. Een ander veel voorkomende reactie is emigratie naar een ver buitenland (Canada, Australië). Anderen proberen te zoeken naar de schuldigen aan de sabotagedaad en weer anderen proberen een vergoeding te krijgen voor het aangedane leed door de Duitsers.

In het 13^e hoofdstuk volgt Brokken de lijn van de Duitsers na de bevrijding. Enkele dagen voor de capitulatie snapt Schmitz wel dat hij fout zat in de oorlog. Met Walter Loos vlucht hij weg op de fiets. Ze worden in Noord-Holland gearresteerd, waarna Loos wordt vrijgelaten, omdat hij een Tsjechisch paspoort heeft. Na een proces in Rotterdam, wordt Schmitz tot veertien jaar gevangenisstraf veroordeeld, waarvan hij er maar een aantal jaar uitzit, omdat hij na een hersenbloeding wordt vrijgelaten. Daarna leeft hij nog vijf jaar verder.

Dan volgt Brokken het spoor van Wout Wachtman. Hij was een moedige, maar kleine opdonder. Voor militaire dienst was hij te klein en afgekeurd (wat doet denken aan Henri Osewoudt in De donkere kamer van Damocles van Willem Frederik Hermans). Ter compensatie meldt hij zich meteen voor het verzet, waarbij hij diverse moedige maar ook onbezonnen daden pleegt. Hij gaat jaren later gebukt onder de vergeldingsactie. Brokken heeft het hem niet persoonlijk kunnen navragen: 90 jaar oud, is hij gestorven.

Het laatste hoofdstuk gaat over de verdere levensjaren van de in de oorlog jonge Sandrien de Regt. Ze is naar Canada geëmigreerd, nadat ze met een vrachtwagenchauffeur was getrouwd. Ze zou ooit een brief hebben gekregen van de familie van Ernst Lange, omdat ze met deze Duitsers verkering had. In 2009 is ze in Canada gestorven. Sandrien is al die jaren een aantrekkelijke vrouw gebleven. De anekdote gaat, dat ze in de kerk nog zat te flirten met andere mannen en dat haar man, die erg jaloers was, haar verbood weg te gaan, naar buiten. Ze moet tot aan haar dood naar de Rocky Mountains hebben gekeken. Zo eindigt de geschiedenis van een dorp in tijden van oorlog.

Personages

Geen beschrijving

Het betreft een non-fictie boek, beschrijvingen van personages en karakterontwikkelingen zijn in dit geval niet van belang.

Quotes

"De luitenant deed een stap terug en beval : “Legt an.” De vijftien soldaten legen de karabijn aan. Wethouder Pijnacker nam zijn hoed af sloeg zijn ogen demonstratief ten hemel, sloot ze toen en vouwde zijn handen. Smitz beval: “Feuer.” De zeven mannen vielen voorover. " Bladzijde 182

"De berichten over de zegetocht van de Canadezen in Rotterdam en de spontane volksfeesten die erop volgden, bereikten Rhoon in de voormiddag van 8 mei. Maar gefeest was er al afdoende in Rhoon: het uur van de wraak was aangebroken. Onmiddellijk deden geruchten de ronde over een ophanden zijnde vergeldingsactie." Bladzijde 271

"Wout Wachtman wilde met iedere actie aantonen dat hij ten onrechte voor militaire dienst was afgekeurd omdat hij te klein van stuk was. Na de oorlog werd hij trouwens weer afgekeurd voor de Militaire Politie, en opnieuw omdat hij qua lengte één tot twee centimeter te kort kwam." Bladzijde 354

"Wout had op de avond van 10 oktober niet ingegrepen: hij had geen alarm geslagen. Hij had die draad laten liggen omdat hij wist wie er door de 500 volt getroffen zouden worden. Toen ik in 2012 tot die veronderstellende slotsom kwam, was het te laat om hem in geschreven vorm aan Wout Wachtman voor te leggen. Wout was in 2008 overleden, negentig jaar oud." Bladzijde 361

Thematiek

Wo ii: algemeen

Het thema in dit boek is de Tweede Wereldoorlog. Het verhaal gaat over een klein dorp (Rhoon) in oorlogstijd. In Rhoon doet zich een voorval voor, waarbij een Duitse soldaat omkomt doordat hij onder stroom komt te staan. Deze gebeurtenis blijft niet zonder gevolgen, diverse mannen worden opgepakt en geëxecuteerd. De vraag wie verantwoordelijk is en wie ervoor opdraait laat diepen sporen na in het dorp. Auteur Jan Brokken reconstrueert met precisie het waargebeurde verhaal, met veel aandacht voor de goede en foute kanten van mensen.

Motieven

Whodunit

Wie heeft de stroomdraad losgemaakt? Was het opzet of een fataal ongeluk?

Wraak

De Duitsers nemen wraak op de mogelijke daders van de aanslag op een Duitse soldaat.

Taboes

In het dorp is het lange tijd een groot taboe geweest over het incident te spreken.

Motto

Brokken begint zijn boek met twee motto’s:
Waarom blijft het verleden zo pijnlijk?  ( Vasili Grossman-  “Leven en Lot”)

En
Niettemin
Iedere waarheid is slechts een interpretatie van wat zich in werkelijkheid heeft voorgedaan.

Het zijn uitstekende motto’s voor een boek met een verhaal dat waargebeurd is en in een dorp als Rhoon een pijnlijke oorlogswond heeft geslagen.

Trivia

“De vergelding” is op ware gebeurtenissen gebaseerd. Bij het onderzoek naar de feiten werkte Brokken nauw samen met de heer Bert G. Euser. Ook heeft hij bijna tweehonderd mensen over de gebeurtenis die een dorp verscheurde, geïnterviewd.

Titelverklaring

De titel kan op drie gebeurtenissen in het boek slaan.

Wanneer de daad als een sabotagedaad wordt gezien, is dat een vergeldingsactie van de dader ten opzichte van de meisjes uit Rhoon die met de Duitsers heulden en de Duitsers die het dorp hadden bezet.

Na de ontdekking van de dood van Ernst Lange, vergelden de Duitsers (Loos en vooral  Schmitz) de sabotagedaad met het neerschieten van zeven burgers uit Rhoon. In feite is dat een onrechtmatige dood, omdat de Rotterdamse SD liever had gezien dat tien opgepakte verzetsgevangenen de plaats hadden ingenomen van de zeven min of meer onschuldige burgers.

Maar er wordt ook over vergelding in dit boek gesproken, direct na afloop van de oorlog, toen de moffenhoeren in het dorp door de plaatselijke barbier kaal werden geschoren.

Structuur & perspectief

Het boek wordt beschreven in vijftien hoofdstukken. Elk hoofdstuk geeft nagenoeg een afgeronde fase van de gebeurtenissen weer: in hoofdstuk één wordt bijvoorbeeld de dood van Ernst Lange door de stroomspanning beschreven. Daarna wordt in hoofdstuk twee teruggekeken naar het begin van de oorlog, te weten het Bombardement van Rotterdam, en de gevolgen daarvan voor enkele personen uit het dorp Rhoon. Daarna pakt de schrijver de draad van de sabotagedaad weer op en volgt hij de zeven mannen die worden opgepakt en naar Hoogvliet worden gebracht. Na de executie een dag later in het dorp Rhoon, probeert de schrijver te achterhalen wat er in het verleden werkelijk is gebeurd. Hij  onderzoekt de gegevens die over de verzetsdaad bekend zijn en komt dan tot een bepaalde conclusie, als hij documenten over de zaak heeft bekeken en interviews met de nabestaanden heeft gehouden.

Het perspectief is in dit boek dus niet van een literairevertellerfiguur. De ik-figuur die het avontuur uit de oorlog beschrijft, is hier de schrijver Jan Brokken.

Na afloop van het verhaal legt Brokken verantwoording af van hoe hij te werk is gegaan en welke bronnen hij geraadpleegd heeft. Ook geeft hij een lijst van namen van mensen die hij voor de totstandkoming van het verhaal heeft geïnterviewd.

Decor

De tijd die beschreven wordt, is in eerste instantie de dag van 10 oktober 1944 en de directe dagen erna. In hoofdstuk twee wordt teruggeblikt op de eerste oorlogsdagen in 1940 en vanaf hoofdstuk wordt vooral aandacht besteed aan wat er na de oorlog is gebeurd en wat de schrijver heeft ontdekt over de vergeldingsactie.

Het decor is natuurlijk erg duidelijk. De gebeurtenissen vinden allemaal plaats in het Zuid-Hollandse dorpje Rhoon, onder de rook van Rotterdam. Een gedeelte van het dorpje heette het Sluisje en dat was ook Rotterdams grondgebied. Daar vindt de sabotagedaad plaats en ook de vergeldingsactie. Het Sluisje lag net naast het vliegveld De Waalhaven dat in de oorlogsdagen flink werd gebombardeerd. Vlak bij het Sluisje was de vlasfabriek, waar de meeste jongens aan het werk waren.

Stijl

Jan Brokken is ook een schrijver van fictie (romans) en dat kun je in dit geschiedenisboek goed merken. De stijl heeft het midden van fictie en non-fictie, wat het verhaal erg aantrekkelijk maakt om te lezen.

Slotzin

En dat ze grinniken moest om de malle man van haar die dacht dat ze zelfs in de kerk zat te flirten. Ze wilde gewoon van het leven genieten. Had niemand dat ooit begrepen?

Beoordeling

 “De vergelding” is een echte pageturner, die je leest als een oorlogsroman. Brokken heeft een mooie mix gemaakt van non-fictie (gebeurtenissen) en stijl (literatuur). Hij is daar erg bedreven in geweest.

Het boek verdient m.i. een plaats op de literatuurlijst van het voortgezet onderwijs. Het is een volwaardig nummer voor havo en vwo (eindexamenkandidaten) en in een gesprek over boeken met een oorlogsthema kan het verschil tussen fictie en non-fictie worden besproken.

 

Recensies

"In De Vergelding gaat Jan Brokken op zoek naar de dader, of daders. Niet zonder reden. De Duitse reactie was ongekend wreed. Loos, die in het dorp gehaat werd, meldde de dood van Lange bij zijn superieur, Oberleutnant Karl Schmitz. Die arriveerde nog dezelfde nacht op de plek des onheils, en zorgde ervoor dat de lukraak door Loos opgepakte arrestanten werden weggevoerd naar zijn hoofdkwartier, een schooltje in Hoogvliet. Het onderzoek werd overgenomen door de SD, de veiligheidsdienst van de SS. En daarmee stond het lot van de arrestanten vast. " http://www.volkskrant.nl/...ding.html

"Brokken probeert de ware toedracht van de gebeurtenissen te achterhalen door met overlevenden en hun familieleden te spreken. Maar steeds als je denkt dat hij beet heeft, klinken er weer nieuwe stemmen die zijn vermoedens tegenspreken. Op die manier laat hij zien hoe poreus de waarheid is. Met zo’n conclusie bevestigt Brokken dat Nederland, anders dan Duitsland, nog lang niet klaar is met zijn verwerking van de oorlog. De kleurstelling tussen goed en fout is namelijk ook in Nederland veel genuanceerder dan het monotone grijs dat onder historici in de jaren tachtig in de mode kwam. Door afgewogen te luisteren stelt Brokken dat als geen ander vast. " http://www.nrclux.nl/de-v.../1025432/

"Natuurlijk gaat het om één particulier verhaal uit één specifiek dorp. Maar door de manier van beschrijven, door zoveel verschillende mensen te portretteren met hun achtergronden, omstandigheden en dilemma\'s, wordt het een verhaal waarin veel mensen iets zullen herkennen van vergelijkbare situaties elders. En zo bezien is het veel meer dan alleen een verhaal over Rhoon in oorlogstijd." http://www.athenaeum.nl/r...ergelding

"Brokken maakte er een spannend verslag van waarin elk hoofdstuk een andere kijk geeft op de zaak. Hij spaart de foute dorpsgenoot niet, maar wijst ook niet verwijtend naar de persoon die zich liever afzijdig hield. Hij geeft tussen de regels door zijn oprechte mening en relativeert waardoor het boek zich laat lezen als een roman en een documentaire. Voor mij was dit boek een regelrechte page-turner die de oorlog weer een stapje dichterbij bracht." http://postscriptum.nl/bo...ding.html

Overhoor jezelf