Titel: Russisch blauw Auteur: Rascha Peper Jaar van uitgave: 1995 Taal: Nederlands Genre: Roman Periode: 1980-heden Thema: Geschiedkundigen, obsessie, tsaren Uitgever: Biblion Uitgeverij Keuzeverantwoording: Eerst heb ik een boek gelezen van Marga Minco (een leeg huis), maar deze ging alleen over dingen die zij moet verwerken, en ik zocht een spannender boek. De Virtuoos leek mij een spannender boek, maar dit viel tegen. Toen las ik dat ik een dikker boek moest kiezen, omdat mijn andere twee boeken dunner waren. In de les lazen we een stuk uit een boek van Racha Pepers, Oesters, en deze leek mij heel erg leuk, maar omdat deze dunner was, en in de schoolbibliotheek ze naast dat boek van Racha Pepers, dit boek (Russisch Blauw) hadden staan, die wel dik was, heb ik deze gekozen. Beschrijving hoofdpersoon: Lex denkt doet onderzoek naar de tsarenfamilie. Zijn moeder heeft dezelfde achternaam als de tsaar, en daarom denkt Lex dat hij ook familie is van de Tsaar, dus betekent het Russisch Blauw Bloed. Wanneer hij in Zutphen is, ziet hij een jasje dat wel duur is, maar erg mooi is. De verkoper zegt; ‘een hele aparte kleur blauw, deze heb ik nog nooit gezien.’ Waarop Lex antwoord dat het Russisch blauw is. Het zoeken van Lex naar zijn Russische grootouders. De moeder van Lex praat nauwelijks tot niets over haar ouders, terwijl Lex een enorm grote interesse heeft naar dit land, en de Tsaren. Nee, het boek is niet aan iemand opgedragen. Lex is een man die graag familie wil hebben, maar deze niet heeft. Op bladzijde 170 gaat hij na hoeveel kans er bestaat dat hij kleinzoon is van de laatste Tsaar. De motieven zijn de pad die vaak voorkomt en staat voor de eenzaamheid van Lex, en ook voor zijn opmerkelijkheid. De geluidswal staat ervoor dat hij niet alles om zich heen wil horen en zien zoals het is, winkelmevrouw Demse hij is net zoals mevrouw Demse eenzaam, dolfijnen deze vrolijke,maar mislukte dolfijntjes komen ook vaker voor al weet ik niet waarom. Ik heb zo’n vermoeden dat het thema: ‘Niet meer alleen willen zijn’ is. De titel Russisch blauw betekent dat Lex familie van de Russen is of wil zijn. Het motief eenzaamheid heeft hier ook weer verbinding mee, omdat hij graag familie zou willen hebben, of er meer over zou willen weten. De pad als motief lijkt veel op Lex zelf. Op hoe hij leeft, en behandeld zou willen worden.
Ruimte: De belangrijkste ruimte die voorkomt is de ruimte waarin Lex denkt, dus zijn hoofd, het klinkt vreemd, maar de meeste dingen maak je mee vanuit zijn gedachtes en herinneringen. Ook is een belangrijke ruimte het lekke zwembad met de ingelegde dolfijntjes van mozaïek. De gedachtenruimte heeft de functie om ons mee te laten denken met wat Lex denkt, en hoe hij zich voelt. Dat wij ons kunnen verplaatsen in hem, en het maakt dit boek dus spannender. Het heeft ook te maken met het thema, omdat zijn gedachten daar over door maalt
Het zwembad is een plek waar Lex zich fijn voelt, zonder zich te hoeven stoten, omdat hij hemofilie heeft, en dat is een ziekte waarbij hij, als hij zich stoot, hij inwendige bloedingen krijgt, en wanneer hij een wondje krijgt, dit wondje niet kan stollen. Het zwembad is iets wat hij het mooist vind aan het huis van mevrouw Veere, en het zwembad heeft dolfijntjes, waar hij zich over koestert. Daarom heb ik gekozen voor dolfijntjes uit mozaiek. Ook heb ik gekozen voor een kikker. Dit kun je zien als de pad. Dieren schijnen veel voor Lex te betekenen, en deze pad heeft een koninklijke behandeling. Wanneer de pad rust wil, laat Lex de pad met rust. De pad leeft in de heerlijke tuin van mevrouw Veere en Lex geeft de pad dagelijks water voor verkoeling Belangrijkste probleem: De hoofdpersoon krijgt niet met een probleem te maken, maar met een oplossing. Hij denkt dat hij famillie is van de Tsaar, omdat zijn moeder dit is. Dat heeft hij gelezen in haar adoptiedossier, en daar de naam in staat van een man uit een concentratiekamp die tegen een aantal mensen daar verteld heeft, dat hij de tsaar is. Maar wanneer dit niet zo blijkt, vind Lex het nog geen probleem, maar hij vindt het natuurlijk niet jammer. Wel krijgt hij antwoord op de vraag waarom hij geen familie is van de tsaar maar zijn moeder niet. Realistisch of niet? Ik vind dat alles in het boek erg realistisch is. Ik zat zo erg in het boek dat ik het absoluut niet weg kon leggen. Alleen vind ik het raar dat mensen zomaar bij iemand naar binnen kunnen lopen zoals Loti bij Lex doet, en Lex zelf bij mevrouw Demse doet. Wel had Racha mij al zover dat ik al geloofde dat Lex een achterkleinzoon van de Tsaar was, dus keek ik wel raar op toen het bleek dat het niet zo was. Overbodige tekst: De stukjes met de pad laten mensen denken dat Lex krankzinnig is, en deze stukjes waren ook helemaal niet nodig geweest. Aan te raden aan anderen? Ik vind dit echt een AANRADER!!! Ik vind het een heel leuk boek dat niet alleen over sex of de oorlog gaat. Echt een super boek voor mensen die dezelfde boekensmaak hebben als ik. Het is heel leuk om door te lezen, omdat het spannend is, maar je moet wel heel goed nadenken hoe het ook alweer zat, omdat dit boek wel wat meer bladzijdes heeft dan gemiddeld. Samenvatting: Hoofdstuk 1 (p. 5-22) Hoofdpersoon is de bijna dertigjarige historicus Lex Grol, 'mislukt als leraar, zonder baan, zonder huis, zonder vrouw'. Hij past tijdens een warme zomer op de villa van de familie Veere in Elsteren. Hij is verliefd op het prachtige huis, op de tuin, maar vooral op het oude mozaïekzwembad met dolfijntegeltjes, dat hij dagelijks onderhoudt, een bezigheid die hem zijn ziekte (hemofilie) en zwakheid even doen vergeten. Dan belt zijn oude professor hem met het verzoek co-auteur te worden van een standaardwerk over de Russische geschiedenis. Lex moet een hoofdstuk over de Romanovs schrijven, de laatste tsarenfamilie. Vijf jaar geleden heeft Lex zijn passie voor de Romanovs achter zich gelaten en zijn boeken opgeborgen, nu laait de oude hartstocht weer op: '(...) hij heeft een besluit genomen: het is tijd voor een afrekening, een vertaling van dromerij in wetenschap' (p. 22).
Hoofdstuk 2 (p. 23-46) Lex verdiept zich in het dagboek van tsaar Nicolaas II. Met zijn vrouw en vijf kinderen was deze door de Trotskisten in mei 1918 naar zijn laatste gevangenis gebracht: het Ipatjevhuis in Swerdlowsk. De oudste zoon, Aleksej, leed aan hemofilie, was zwak en lag vaak in bed. Lex schrikt op uit zijn studie door de komst van Sweder Veere, zijn vriend sinds zijn middelbareschooltijd. Via flashbacks wordt hun verschillende komaf duidelijk: Lex groeide op in de 'patatwijk' van Elsteren en kwam uit een communistisch milieu ('daar ruikt het nog naar kool, wc-verfrisser en oude kokosmat'), Sweder kwam uit een liberaal en stijlvol upperclassmilieu, waar tafelzilver en messenleggers tot de gebruikelijke inventaris behoorden. Lex' moeder, Anja, woont nog steeds in Elsteren. In februari 1940 had het communistische echtpaar Kokernoot haar als vierjarig meisje uit Rusland laten overkomen om haar aan haar ogen te laten helpen en om aan te sterken ('vriendendienst onder gestaalde kameraden'). Door de oorlog bleef zij in het Gelderse dorpje, pogingen om in contact te komen met haar Russische ouders faalden. Na de oorlog trouwde ze met Johan Grol, in 1965 werd Lex geboren. Hoofdstuk 3 (p. 47-81) Na een onrustige droom wordt Lex wakker. Buitengekomen ziet hij een vreemd meisje in het zwembad. Hij wordt woedend ('een dierlijke territoriumdrift'), maar weet zich te beheersen en begluurt haar. Even raadselachtig als ze gekomen is, verdwijnt ze door een gat in de omheining. Lex verdiept zich in de saai beschreven gebeurtenissen uit de dagboeken van de tsaar ('Net een bord lauwe Brinta'), die hij in gedachten aanvult: 'Alles wat de tsaar verzweeg, vulde hij zelf in, met feiten die hij van vroeger kende en beelden die in de loop der jaren verbleekt, maar verrassend snel weer op kleur gekomen waren' (p. 67). Minutenlang bestudeert hij de laatste foto van de tsaar en zijn gezin, genomen vlak voordat ze in de nacht van 16 op 17 juli 1918 op wrede wijze werden vermoord en hun lijken op vrachtwagens werden gegooid om buiten Jekaterinenburg (Swerdlowsk) te worden begraven. Hoofdstuk 4 (p. 82-118) Lex leest in Edvard Radzinsky's boek The Last Tsar (1993) en wordt meegesleept door diens speculaties. Deze historicus probeert aannemelijk te maken dat er overlevenden waren tijdens het bloedbad in de kelder. De kinderen van de tsaar droegen een korset waarin ponden diamanten waren ingenaaid. Kogels ketsten daarop af. Er zouden twee lichamen ontbreken toen de lijken in een mijn werden verbrand: dat van de jonge Aleksej en van zijn zusje Anastasia. Radzinsky haalt een brief aan van een vrouwelijke psychiater, dr. Kaufmann, die schrijft dat zij in 1948 een man verpleegde, die 'nuchter en zonder een spoor van fantasterij' verklaarde de zoon van de tsaar te zijn. Zijn voorkomen was aristocratisch; hij bleek op de hoogte van de kleinste bijzonderheden van de tsarenfamilie. Uit zijn papieren bleek dat hij in 1904 geboren was en Filip Grigorovitsj Semjonov heette. Net als Aleksej leed hij aan hemofilie en had hij een niet-ingedaalde teelbal. Naderhand werd niets meer van Semjonov vernomen. Van deze achternaam schrikt Lex: zijn moeders achternaam luidt ook Semjonov. Hij zoekt er echter niets achter: de naam zal in Rusland zoiets zijn als 'Smit' of 'De Jong'. Lex belt zijn moeder in verband met een cadeautje voor haar aanstaande zestigste, verjaardag. Hij praat met haar over haar achternaam en hoort dat zij een map met adoptiepapieren in bezit heeft. Uit een van de papieren blijkt dat zijn opa in 1902 in Leningrad is geboren. Zij zal de map op haar verjaardag voor hem klaarleggen. Lex speelt met de opwindende gedachte dat hij afstamt van een man die als vijftienjarige in Sint-Petersburg (in 1924 herdoopt in Leningrad) het uitbreken van de revolutie meegemaakt had. Die nacht droomt hij van de twaalfjarige Semjonov en diens zus Anna, die in de herfst van 1914 als verpleegster werkt in een hospitaal in het Winterpaleis. Hoofdstuk 5 (p. 119-135) Toen de vierenhalfjarige Anja (Lex' moeder) in februari 1940 in Utrecht uit de trein stapte, droeg ze vodden. Na een geslaagde oogoperatie bloeide zij op bij de familie Kokernoot, die haar adopteerde. Zij doorliep de 'rooie' lagere school en de huishoudschool en werkte enkele jaren als naaister. Ze trouwde in 1958 met Johan Grol, die als aankomend elektricien bij de familie onderdak had gezocht. Johan bleek al gauw niet erg standvastig in de communistische leer en bezocht vaak 's avonds cafés. Omdat hij van baan veranderde, verhuisde hij met Anja naar Elsteren, waar hij zich opwerkte tot vertegenwoordiger voor een aardappelmeelfabriek. Al gauw bleek dat Johan haar bedroog. Na een korte scheiding keerde Anja op verzoek van haar man terug. Eindelijk werd, in 1965, een zoon geboren: Geerten Alexander. In 1968 kwamen Johan en zijn vriendin Leida om bij een auto-ongeluk. Lex denkt terug aan zijn jeugd zonder vader, met een zorgzame, sobere, zuinige ingestelde moeder, voor wie hij eerder medelijden dan liefde voelt. Hoofdstuk 6 (p. 136-158) Lex droomt over Pierre Gilliard, de huisleraar van de Romanovs, die er vrijwillig voor had gekozen om bij de gevangengenomen tsarenfamilie te blijven. Tijdens een transport naar Tjoemen wist hij met Olga (een van de dochters van de tsaar) te ontsnappen. Ze vluchtten naar Nederland, voorzagen in hun onderhoud door de verkoop van haar diamanten en leefden als man en vrouw. Als hij wakker is en naar buiten kijkt, ziet hij weer het zwemmende meisje. Hij gaat naar haar toe, hoort dat ze Loti Swart heet en vriendin is van Eva Veere. Met dit warme weer kon ze de verleiding niet weerstaan om te gaan zwemmen. Hij reageert met zijn bekende onhandigheid en norsheid en gaat de keuken in om te ontbijten. In een opwelling loopt hij terug, stelt zich voor en nodigt haar uit om nog eens te komen zwemmen als ze daar zin in heeft. Voor zijn moeders verjaardag koopt hij een collier met bijpassende armband (hoewel ze om een nieuw handdoekenrekje had gevraagd!).
Hoofdstuk 7 (p. 159-180) Op de verjaardag hoort hij dat zijn moeder van haar broer Gert en diens vrouw Zwaan een ongebruikelijk cadeau heeft gekregen: een busreis naar Praag. Morgenochtend zal ze al vertrekken. Ze is er totaal ondersteboven van. Met zijn oom Gert raakt Lex aan de praat over de laatste tsaar. Gert praat over de wreedheden van Nicolaas II, over zijn slechte regime en de 'verfrissende' komst van Lenin. Zijn grootmoeder mengt zich in het gesprek en noemt smalend de Fabergé-eieren van de tsaar, in de ogen van zijn tegenstanders een symbool van 'de uitbuiting van de massa door de decadente, spilzieke tiran' (p. 167). Als het gesprek in rustiger vaarwater is gekomen, gaat Lex naar achteren en kijkt even in de map met papieren die zijn moeder heeft klaargelegd. Tot zijn verbijstering leest hij dat de naam van de vader van Anja luidt: Filip Grigorovitsj Semjonov. Lex is verward: is Semjonov uit het boek van Radzinsky zijn grootvader? Lex denkt aan hun beider hemofilie. Maar zijn moeder was geen draagster (dat was tijdens zijn babyjaren al vastgesteld), zijn ziekte was een spontaan geval. Snel laat hij daarom de gedachte vallen dat zijn grootvader Semjonov en de tsarevitsj een en dezelfde persoon zouden zijn ('Hij liet zich niet gek maken. De weduwe Grol uit de Elsterse patatwijk de kleindochter van de laatste tsaar...', p. 171). Hij neemt haastig afscheid van zijn moeder en de familie en belooft zijn moeder de volgende ochtend naar de bus te rijden. Thuisgekomen denkt Lex na over zijn ontdekking. Hij besluit Radzinsky een brief te schrijven, omdat die in zijn boek schreef dat hij een brief in zijn bezit had van Semjonov aan zijn vrouw. 'Stel dat daarin stond: hoe gaat het met onze dochter Anja?' (p. 176). Hij overdenkt andere manieren om het onderzoek aan te pakken: met zijn papieren naar de Russische ambassade gaan, zelf naar Leningrad reizen, of nog beter: een DNA-onderzoek, waarbij zijn DNA zou worden vergeleken met dat van de opgegraven Romanovskeletten. Via de laatste methode zou in één klap duidelijk worden of die grootvader van hem een bedrieger was geweest. Lex beseft echter dat hij moeilijk naar een hematoloog kan stappen met het simpele verzoek: 'Een DNA-testje graag, ik denk dat ik de achterkleinzoon van de tsaar ben' (p. 176). Hoofdstuk 8 (p. 181-199) Tijdens de autorit naar Arnhem vraagt Lex zijn moeder of ze 'toch niet nog' een paar herinneringen heeft aan haar Russische ouders. Na aandringen (zijn moeders hoofd staat er niet naar: zij is vol van haar aanstaande reis) hoort hij dat zij vage herinneringen heeft aan verhalen over Ivanhoe die haar vader vertelde. Lex is geschokt: uit zijn lectuur over de Romanovs weet hij dat Aleksej deze ridderverhalen verslond. Als Lex vraagt of ze toentertijd bloed bij haar hebben afgenomen, bevestigt ze dat. Als hij erop aandringt het eens opnieuw te laten onderzoeken (dan kan worden vastgesteld of zijn hemofilie erfelijk is!), begint ze haastig over iets anders. Met de woorden 'Als ik terug ben, dan hebben we het daar nog wel over' stapt ze in de bus. Lex bezoekt oma Kokernoot in een bejaardenhuis, misschien kan zij hem verder helpen. Als hij begint over zijn bloedziekte en de vreemde reactie van zijn moeder, zegt ze dat zijn moeder altijd iets voor hem verzwegen heeft. Wat dat is, kan ze niet zeggen, Lex moet dat maar aan zijn moeder vragen. Lex is heel gelukkig: hij trekt de conclusie dat zijn moeder al die tijd heeft verzwegen dat zij draagster was (uit schaamte, uit angst?). Euforisch rijdt hij terug naar de villa: 'Kon het echt bestaan? Een simpel communistengezin dat een Romanovkind grootbrengt? Het koekoeksjong van de eeuw?' (p. 197). Als hij die avond in de spiegel kijkt, ziet hij Aleksej. Met vreugdetranen in hun ogen raken zij elkaar aan. Hoofdstuk 9 (p. 200-224) Lex gaat naar Zutphen, hij voelt zich 'sereen en gelukkig'. Als hij in een etalage een prijzig linnen jasje ziet, 'Russisch blauw', koopt hij het in een opwelling. In dit jasje, dat hem als gegoten zit, voelt hij zich een ander mens: hij praat vrijuit met omstanders, is elegant en ad rem, koopt duur vlees en bijzondere wijnen en wordt tijdens de terugrit getroffen door de schoonheid van het landschap. Hij ontmoet Loti Swart, heeft geen enkele moeite met een vlot gesprek en biedt haar weer aan te komen zwemmen. Thuisgekomen begint hij te drinken. Zijn geluksgevoel houdt aan en kent geen grenzen meer als hij op een foto Aleksej op eenzelfde keukenstoel ziet zitten als waar hij dagelijks op zat toen hij zo oud was. Omdat hij iemand deelgenoot wil maken van zijn ontdekkingen de laatste dagen, belt hij zijn vriend Sweder. Als deze reageert met zijn bekende nuchterheid, breekt Lex woedend het gesprek af. Die nacht brengt hij weer slapeloos door. Hoofdstuk 10 (p. 225-239) Als Lex zijn moeder van de bus haalt, ziet hij dat ze als herboren is. Enthousiast vertelt ze over het verblijf in Praag. Pas bij haar thuis begint Lex over zijn bezoek aan oma Grol, die had gezegd dat zijn moeder altijd iets voor hem verzwegen had. Huilend vertelt ze hem dat ze nooit kinderen had kunnen krijgen, dat de achttienjarige vriendin van haar man, Leida, zwanger raakte en een zoon baarde. 'Je vader heeft je gewoon als ons kind aangegeven. D'r was haast niemand die het wist. Leida vond het best, het kwam haar goed uit. En ons ook. Ik... ik was zo blij met je' (p. 230). Leida bleek wél draagster te zijn: haar vader had hemofilie. Anja had nooit contact met de familie van Leida gehad. Verdoofd rijdt Lex naar het Veerehuis, 'de enige plek op aarde waar hij nu wilde zijn' (p. 233). Hij bergt zijn studieboeken op in de bijkeuken en neemt drie slaappillen in. Als hij boven aan de trap naar de zolderverdieping staat, moet hij zich met moeite inhouden om zich niet naar beneden te storten. Hoofdstuk 11 (p. 240-260) In een (symbolische) droom probeert Lex aan één stuk door modder van zijn benen te spoelen. Hij belt zijn afspraak met de hematoloog af. Dan belt Loti aan. Ze praten o.a. over hun studies (zij studeert Amerikanistiek in Nijmegen) en over het zwembad, waarop zij altijd jaloers is geweest. Op een gegeven moment houdt hij het niet meer, loopt naar het tuinhuis en huilt 'zoals hij sinds zijn kindertijd niet meer gehuild had (...) en zoals hij de rest van zijn leven nooit meer zou huilen. Hij huilde voor vroeger en nu, voor eens en voor altijd, verrekening en voorschot tegelijk' (p. 253-254).
Thematiek: In een interview met Judith Koelemeijer ( de Volkskrant , 8 augustus 1997) zegt Rascha Peper dat ze graag schrijft over personages die er eigenaardige verlangens op na houden. Haar karakters zijn steevast 'onhandige sukkels, in zichzelf gekeerde wroeters, of hooggestemde fantasten, (...) mensen die de vlotheid en het gemak missen om zich op een prettige manier staande te houden. Ze dromen zichzelf een uitweg. (...) Ze kunnen dromen en werkelijkheid niet meer van elkaar onderscheiden, en gaan daardoor onherroepelijk onderuit.' Ze vindt dat haar werk is geschreven vanuit 'een grote melancholie en zwaarmoedigheid.' In de roman Russisch blauw is Lex Grol, de hoofdpersoon, zo'n type. Centraal in de roman staat de botsing tussen romantiek en werkelijkheid. Belangrijke motieven zijn: het onvervulbare verlangen naar geluk; menselijk tekort; eenzaamheid en dood. Rascha Peper maakt gebruik van diverse leidmotieven en symbolen. Behalve het zwembad en het water (zie de paragraaf 'Personages') zijn er: De kleur blauw: de dolfijn (p. 5), de lucht (p. 7), de oorbel van Loti (p. 9), het handgreepje boven aan de naald (p. 47), een vogeltje (p. 57), een vlieger in de lucht (p. 128), een hoofddoek (p. 178), een t-shirt van Aleksej (p. 198), de ogen van Aleksej (p. 199), het linnen jasje (p. 203), het petje van Loti (p. 206), de oceaan in een droom (p. 222), het gras in het maanlicht (p. 223), de kaas in een kalfsoester (p. 237), het badpak van Loti (p. 248) en het strikje daarop (p. 251). De geluidswerende wal die rond de tuin en het zwembad van de familie Veere wordt aangelegd en die ervoor zorgt dat het huis nog geïsoleerder wordt. Parallel hiermee loopt de verhoogde schutting in de tuin van het huisje waar de tsarenfamilie gevangen wordt gehouden (p. 23). Lex ziet de geluidswal als een teken: 'Net als zijn voorvaderen zat hij hier afgesloten van de straat, het verkeer, de voorbijgangers. Aan Aleksej's leven, dat wil zeggen zijn leven als troonopvolger, was een eind gekomen achter een hoog opgerichte schutting. Van achter een ander soort schutting, ook pas opgericht, zette hij dat leven nu voort' (p. 218). De oorbel die Lex tot zijn grote woede in het water van het zwembad vindt, die van Loti blijkt te zijn en die hij haar in een glas wijn aanbiedt. Het wachtwoord in de nacht dat de tsarenfamilie vermoord werd, was 'schoorsteenveger': 'Men moet dat symbolisch zien. De vuile schoorsteen van de geschiedenis werd die nacht geleegd' (p. 58). De staatsiefoto van de Romanovs die vlak voor hun dood werd gemaakt, die Lex langdurig bekijkt en die zijn fantasie prikkelt. De pad in de tuin van de familie Veere, die Lex water geeft, die hij steeds weer zoekt en vindt, en die verdwenen blijkt als hij zijn 'sproetenkoningin' heeft gevonden. Loti brengt de verdwijning in verband met het sprookje waarin de pad een prins wordt die zijn prinses ontmoet (p. 255). De tekening die Lex' moeder uit Praag meebrengt (p. 226): een romantische afbeelding van een man in een boot met een fladderend wit Schillerhemd (de romantische Lex!), die op een wild kolkende rivier regelrecht op een hoge rots afvaart en niets doet om het naderend onheil nog te keren. Op de rivieroever was een dansfeest aan de gang. De tekening was gevat in een zwart lijstje (symbool voor de dood) De gebroken bloempot (p. 231) en het gebroken glas van de lijst, die symboliseren dat Lex' droom voorbij is. De nauwelijks oplosbare modder die Lex in een droom van zijn benen probeert te spoelen (symbool voor het verleden dat Lex moet vergeten), overgaand in de droom dat hij een verhard modderomhulsel is op een verlaten strand en beseft dat hij nooit meer zou opstaan, 'voorgoed vergeten en achtergelaten, buiten de tijd geplaatst (...), levend gemummificeerd' (p. 241). Titel en motto's: Als Lex het vermoeden krijgt dat hij de achterkleinzoon van Aleksej is, neemt zijn fantasie koortsachtige vormen aan: hij ziet kraanvogels overvliegen en raakt volledig in trance. In zijn euforie koopt hij een peperduur chic jasje van een onbekend soort blauw. 'RUSSISCH BLAUW', legt hij uit aan de verkoper, die verbouwereerd deze niet bestaande tint aan zijn jargon toevoegt. Structuur en techniek : De roman Russisch blauw is verdeeld in elf hoofdstukken en heeft een ingewikkelde constructie. Er zijn twee verhaallijnen die dooreen lopen: Het verhaalheden: Lex Grol logeert in juni 1994 of 1995 in de villa van de ouders van zijn jeugdvriend Sweder Veere en onderzoekt de dood van de tsarenfamilie en zijn verwantschap via zijn Russische grootvader. Het verleden: de laatste maanden van de Romanovs, mei-juli 1918, en de (speculatieve) ontsnapping van twee gezinsleden. De vertelde tijd van het heden is niet groot. De roman begint op een junidag, elf uur in de ochtend en eindigt ongeveer een week later. De historische tijd is niet exact te bepalen, waarschijnlijk speelt het verhaal in 1994 of 1995: Lex noemt het boek van Radzinsky dat in 1993 verscheen (p. 89), Mr. Bean is een populaire tv-komiek (p. 15) en de film Rosemary's baby wordt genoemd in een scène die speelt in Sweders jeugd (p. 41). Deze film van Roman Polanski kwam in 1968 uit. Dit heden wordt vaak onderbroken door verhalen uit het verleden, waarvan die over de Romanovs het grootste gedeelte uitmaken. Daarnaast zijn er flashbacks naar Lex' jeugd (hoofdstuk 5), zijn leraarschap (hoofdstuk 2), de familie Veere (hoofdstuk 3 en 4) en Anja Grol (hoofdstuk 5). Ook Lex' fantasieën over het leven van de Romanovs maken een groot deel van de roman uit. Naarmate Lex meer en meer gaat geloven in zijn verwantschap met de Romanovs, lopen de gebeurtenissen uit 1918 en het heden steeds meer in elkaar over. De roman is cyclisch opgebouwd: hij opent en eindigt met Lex' duik van de springplank. Het werk kent in de eerste hoofdstukken een vrij lange expositie, die niet erg spannend is. Op het denkbeeld dat hij via zijn grootvader Semjonov familie zou kunnen zijn van de Romanovs, reageert Lex aanvankelijk zoals de gemiddelde lezer zou doen. Maar Rascha Peper weet de spanning op te bouwen door een aantal ijzersterke troeven achter de hand te houden, die zij geraffineerd uitspeelt en die de gebeurtenissen in een stroomversnelling brengen: het lezen van de naam Semjonov in Radzinsky's boek, de tsarevits, die net als Lex aan hemofilie leed (p. 99); het lezen van de naam van de vader van zijn moeder: Filip Grigorovitsj Semjonov (p. 168); de verhalen over Ivanhoe die zijn moeder in haar eerste levensjaren van haar vader heeft gehoord (p. 183); de herkenning van de keukenstoel waarop Aleksej zit (p. 210). De lezer wordt door deze ontdekkingen meegesleept in de speurtocht en verhitte dromen van Lex. Groot is de deceptie van hem én de lezer, als Lex' moeder onthult dat hij geen kind van haar is (p. 230). Door Loti Swart, de geheimzinnige zwemster uit het begin van het boek, wordt Lex ten slotte uit zijn nachtmerrie gehaald. Grote gedeelten van Russisch blauw worden personaal (vanuit Lex) verteld, meestal in de onvoltooid verleden tijd, waardoor de lezer afstand voelt tot de beschreven gebeurtenissen en gedachten van Lex. Enkele van zijn dromen die in de tegenwoordige tijd zijn geschreven (p. 20, p. 115), vallen des te meer op. Daar waar de auteur abrupt overspringt naar een ander personage, is een auctoriële verteller aan het woord (zoals in hoofdstuk 5, waarin met veel tijdverdichting de levensloop van Lex' moeder wordt geschetst). Lex is verliefd op de in de jaren twintig in grootse stijl gebouwde villa van de familie Veere, op de tuin, het tuinhuis en vooral op het oude mozaïekzwembad met dolfijntegeltjes, dat hij zorgvuldig onderhoudt en waarin hij dagelijks zwemt. Rascha Peper beschrijft ze met veel aandacht en liefde voor het tijdperk. Op de symboolwaarde van het zwembad en het water wordt ingegaan in de paragraaf 'Personages'. Schril tegenover deze rijkdom en verfijning staan de soberheid en benauwenis van het communistische milieu waarin Lex Grol in zijn jeugd in de 'patatwijk' van Elsteren (dorpje in Gelderland) opgroeit. Andere belangrijke ruimten die de auteur noemt en vaak gedetailleerd beschrijft, zijn de plaatsen waar de Romanovs verblijven. Na de Februari/Maart-Revolutie in 1917 zag Nicolaas II zich gedwongen af te treden. Niet veel later werd hij met zijn gezin geïnterneerd, eerst in Tsarskoje Selo, later in Siberië en ten slotte in Jekaterinenburg (nu Swerdlowsk). Personages: Lex Grol houdt zich nauwelijks met de realiteit bezig, hij laat zijn leven door een passie beheersen. Zo'n acht jaar lang verzamelde hij alles wat er over de Romanovs geschreven was. Zijn Romanovgekte liep zo hoog op dat hij vijf jaar geleden alle boeken over de tsarenfamilie had opgeborgen, omdat hij geen afstand meer kon bewaren tot het verleden: de schimmen waren een deel van zijn leven geworden. Lex vereenzelvigde zich met de eveneens aan hemofilie lijdende zoon van de tsaar. Daarom ook noemde hij zichzelf niet Geert, maar gebruikte hij zijn tweede voornaam, Alexander. Hoewel hij weet dat hij gevaar loopt dat het onderwerp hem weer helemaal in de greep krijgt, accepteert Lex het aanbod van zijn vroegere professor om een hoofdstuk over de Romanovs te schrijven. Al snel kan hij niet meer ophouden met bladeren in de boeken: 'Hij bekeek alle foto's in alle boeken, als iemand die zoekgewaande familiealbums heeft teruggevonden en nu de tijd vergeet' (p. 20). Binnen enkele dagen heeft Lex de wildste fantasieën over het leven van de Romanovs, gebaseerd op zijn kennis van foto's, brieven en dagboeken. Als communistisch opgevoede outsider hunkert hij naar opname in de tsarenfamilie, zoals hij ook altijd heeft verlangd naar eenwording met de Veeres, wier stijl, etiquette en waardige gevoel voor 'noblesse oblige' zijn bewondering afdwingen. Lex' romantische instelling blijkt behalve uit zijn fascinatie voor het verleden (i.c. de Romanovs) uit de volgende zaken: Hij heeft alleen gedroomde vriendinnen: Wendela (de zuster van Sweder), Olga Romanow, een barmeisje (dat hij betrapt tijdens een achteloze neukpartij). In het zwembad, in het golvende water, ervaart hij erotische gevoelens. ('Zijn eerste orgasme had hij in het lauwe water van de Dodemansvijver, een eindje buiten het dorp; niet door de aanwezigheid of gefantaseerde aanwezigheid van een meisje, maar louter door het water zelf, de zoelte, de streling, het ritme van het zwemmen', p. 200). Omringd door het water, vooral dat van het zwembad van de familie Veere, vergeet hij zijn zwakte en ziekte. ('Dit bad maakte een danser van hem, een acrobaat, een zeemeerman', p. 201). Het drijven in het oude zwembad 'raakte de kern van alle dingen. Als hij ooit het gevoel had een bestemming te hebben, dan was hij die op dit moment dicht genaderd, in dit verweerde bassin dat buiten het leven leek te liggen en geen deel had aan het eind van de twintigste eeuw - snelweg en vliegtuigen ten spijt - alsof het hier voorgoed 1920 was' (p. 7). Zijn duik in het water vormt uitdijende cirkels, o's, waarin hij direct de O van Olga ziet, van 'Oktoberrevolutie' desnoods (p. 22). Lex (dag)droomt veel, onder meer over zijn gezondheid (p. 7), over Sweder (p. 47-48), over vrouwen die hij begeert (p. 79), over de Romanovs, vooral over Olga met wie hij in bed ligt (p. 178-179) en over Aleksej, die zelfs in zijn spiegelbeeld verschijnt (p. 198-199), over een ideale vader (p. 131). Lex voelt zich gelukkig in het tuinhuis van de familie Veere, 'een droomhuisje', waarin hij denkt in alle rust aan zijn boek over de Romanovs te kunnen schrijven (p. 152). Hij prefereert dit huisje boven de Rotterdamse flat die Sweder hem aanbiedt. Lex is uiterst gevoelig voor de oude Russische sprookjes die zijn moeder hem vertelde, vooral die over de heks Baba Jaga en haar hutje op kippepoten (p. 42). Hij kijkt ademloos naar een tv-sprookje met een verliefde prins en prinses (p. 157). Tegenover de romantische Lex (dweperig, gevoelig, introvert, eenzaam) plaatst Rascha Peper de realistisch ingestelde, pragmatische Sweder, die tevergeefs probeert de groteske droom van zijn boezemvriend te ontnuchteren ('Waarom is er je zoveel aan gelegen dat het zo is? (...) Waarom wil je dat per se geloven?', p. 217). Het keerpunt in de roman, de ontnuchtering voor Lex, vindt plaats, als hij van zijn moeder hoort dat hij geen kind van haar maar van Leida is, de jonge vriendin van haar man. Zijn droom spat als een zeepbel stuk, doodsgedachten dringen zich op. Ten slotte weet Loti de ban te breken, zij doorbreekt de cirkels die de onzekere Lex om zich heentrekt, zowel figuurlijk als in het water. Met haar vindt hij klein, tastbaar geluk in de werkelijkheid van alledag. Taal en stijl: De stijl van Rascha Peper is verzorgd en vaardig. De criticus Janet Luis typeerde de stijl van de verhalen als volgt: 'Ze zijn niet onnodig omslachtig, de dialogen zijn goed en de nuchtere ondertoon zorgt voor een prettig contrast met de zwaarmoedigheid van de hoofdpersoon. Net als Marijke Höweler verstaat zij de kunst van het typeren. In een paar zinnen weet zij herkenbare figuren op te roepen' (NRC Handelsblad). In het interview met Judith Koelemeijer (de Volkskrant ) zegt Peper zich verwant te voelen met de 'echte vertellers' in de literatuur: 'Tsjechov, Toergenjev, Elsschot, Bordewijk (...) Ik hou van verhalen met een kop en een staart en wil een compleet beeld geven van een persoon, zodat die echt tot leven komt.'
Situering binnen het werk: Russisch blauw (1995) is het vijfde boek en de derde roman van Rascha Peper (1949). Haar oeuvre kenmerkt zich door variatie als het gaat om zaken als stijl, milieu en locaties. Thematisch is er echter een constante factor en dat is haar 'fascinatie voor stille wateren en sluimerende hartstochten' zoals de jury van de AKO Literatuur Prijs het formuleerde toen ze Pepers voorgaande roman, Rico's vleugels , nomineerde. Haar hoofdpersonen leven met een grote passie, een obsessie, die zich bijvoorbeeld uit in verzamelwoede. Kenmerkend voor Peper is ook dat zij zich grondig verdiept in de wereld waarover zij schrijft. Zo komt de lezer van Rico's vleugels veel te weten over schelpen en weekdieren en de lezer van Russisch blauw leert veel over het lot van de laatste tsaar en de speculaties over het nog in leven zijn van twee van de kinderen van de tsaar. Reacties: De meeste critici waren overwegend positief over deze roman. Zo noemt Doris Grootenboer het een 'buitengewoon meeslepend boek met een ongewoon plot' ( Algemeen Dagblad ). Johan Diepstraten wijst erop dat de ingewikkelde constructie van de roman de lezer er niet van kan weerhouden het spel dat Peper met haar hoofdpersoon speelt moeiteloos en ademloos te volgen ( De Stem ). Reinjan Mulder vindt de gedeelten waarin de auteur haar hoofdpersoon laat wegdromen onmiskenbaar tot de sterkste gedeelten van het boek behoren. 'De schrijfster heeft hier een gevarieerde, levendige stijl die veel indruk maakt en noodt tot doorlezen.' De vrij uitgebreide schildering van het benepen communistische milieu waar Lex uit komt daarentegen vindt deze criticus 'schrijnend van saaiheid' ( NRC Handelsblad ). André Matthijse vindt dat Peper met dit werk haar grote kwaliteit bevestigt. Jammer vindt hij het dat Peper de moeder van Lex in de steek laat: 'Want wat is nu eigenlijk het 'historisch' gehalte van de papieren van dit meisje Semjonov?' ( Haagsche Courant ). Doeschka Meijsing vindt de afloop van het verhaal 'teleurstellend voor de uitgesponnen geschiedenis' (Elsevier ). Ook andere critici stoorden zich aan het slot. Jeroen Vullings bijvoorbeeld noemt het 'melodramatisch, drakerig en nogal weestemmend' ( Vrij Nederland ). Hij prijst de humor, evocatieve kracht, goede spanningsopbouw en symboliek en vindt Peper een vakkundig vertelster van een onderhoudend verhaal, maar mist 'het mysterie'. Vullings is het eens met Willem Brakman die eens zei: 'Een slecht boek houdt op bij de laatste pagina' ( Vrij Nederland ). Russisch blauw werd in 1996 bekroond met de Multatuliprijs. Context: Na de communistische revolutie van 1917 in Rusland werden de laatste tsaar (Nicolaas II) en zijn gezin gevangen genomen en gedwongen in afzondering te leven. In 1918 werden zij geëxecuteerd. Jarenlang zijn er geruchten geweest dat niet alle leden van het gezin destijds zijn omgekomen. Zo is er sprake van geweest dat de in 1984 in Amerika overleden Anna Anderson de jongste dochter van de tsaar, Anastasia, was. De geruchten staken opnieuw de kop op toen begin jaren negentig de stoffelijke overschotten van de tsarenfamilie werden ontdekt en er twee bleken te ontbreken. Een krantenbericht hierover inspireerde Peper tot het schrijven van Russisch blauw . Over de laatste tsaar en het mogelijke overleven van Anastasia verschenen diverse boeken. Het boek van Radzinsky, waarin hoofdpersoon Lex leest in de roman, werd in 1993 in het Nederlands gepubliceerd onder de titel De laatste tsaar : het drama van Nicolaas II . Een andere biografie is Verraad, lafheid en bedrog : leven en dood van de laatste tsaar (1993) van Elisabeth Heresch. Anna Anderson, de mogelijke Anastasia, vroeg de Amerikaanse auteur James Blair Lovell in 1976 haar biografie te schrijven. Die verscheen in 1991 in het Nederlands onder de titel Anastasia : de verloren tsarendochter . Voor wie meer wil weten
Blink, Inge van den. 'Nieuwe roman Rascha Peper'. In: De Gooi- en Eemlander , 9 november 1995. Diepstraten, Johan. 'Rascha Peper mengt historie en fantasie in Russisch blauw '. In: De Stem , 27 oktober 1995. Grootenboer, Doris. 'De laatste Romanov : ongewone plot in nieuwe roman van Rascha Peper. In: Algemeen Dagblad , 27 oktober 1995. H, F. 'Koekoeksjong van de eeuw'. In: Knack , 13 mei 1996. Hoogervorst, Ingrid. 'Nieuwe roman Rascha Peper over het lot van de Romanovs'. In: De Telegraaf , 3 november 1995. Matthijsse, André. 'Fascinerend spel met fictie en werkelijkheid'. In: Haagsche Courant , 19 januari 1996. Meijsing, Doeschka. 'Tsarevitsj in Gelderland'. In: Elsevier , 28 oktober 1995. Mulder, Reinjan. 'De hangmat, ach de hangmat : Rascha Pepers hoofdpersoon vergroeid met de tsarenfamilie'. In: NRC Handelsblad , 27 oktober 1995. Vullings, Jeroen. 'Een passie die niks kost'. In: Vrij Nederland , 2 december 1995