‘En eentje zag ze vliegen’ van Ken Kesey

1.     Bibliografische steekkaart

Titel: ‘En eentje zag ze vliegen’                                                                               Druk: Elfde (1983)

Oorspronkelijke titel: ‘One flew over the cuckoo’s nest.’            Jaar van verschijning: 1962 (VS), 1973

Nederlandstalige vertaling: Bert Koning                                                              Aantal pagina’s: 288

Uitgever: Bert Bakker (Amsterdam)

2.     Biografie Ken Kesey

Ken Kesey is geboren in La Junta, Colorado op 17 september 1935 en hij genoot van een typisch Amerikaanse jeugd. De Amerikaan deed het goed op school en als een verwonding aan zijn schouder hem niet had tegen gehouden, was hij geselecteerd voor het Amerikaanse olympische worstelteam. Hij studeerde aan de Universiteit van Oregon en kwam later in de Universiteit van Stanford terecht. Om wat geld bij te verdienen, werkte hij als proefkonijn bij een onderzoek van de faculteit Psychologie waarin de effecten van drugs onderzocht werden. Rond die tijd besloot hij schrijver te worden en  het gebruik drugs zal nooit uit zijn werk verdwijnen.  Om brood op de plank te krijgen besloot hij zaalknecht te worden in een psychiatrisch ziekenhuis wat hem inspireerde tot het schrijven van ‘One flew over the cuckoo’s nest’. Daarna volgde ‘Sometimes a Great Notion’ en in 1964 organiseerde hij samen beatlegende Neal Cassady een legendarische geestverruimende trip door de VS in een psychedelische schoolbus met als eindbestemming New York, hometown van beatnik-schrijvers als Allen Ginsberg en Jack Kerouac en van LSD-goeroe Timothy Leary. Leverkanker maakte een einde aan Keseys levne op 10 november 2001.

3.     Korte Inhoud

Omdat hij een zware werkstraf op een gevangenis boerderij niet ziet zitten, doet Randle McMurphy- een voor seks met een minderjarige veroordeelde anticonformist-  zich voor als een krankzinnige waardoor word toevertrouwd aan de zorg van de Big Nurse in  een psychiatrische instelling. In no-time wordt de Ierse gokker zich bewust van het harde regime die hoofdverpleegster Ratched voert: onder de andere patiënten heerst er onrust en hun zelfvertrouwen heeft plaats gemaakt voor eeuwige twijfel en een leegte aan mannelijkheid. Met gokpartijen en zijn onbeteugelbare rebelse zelf, zet hij de boel op stelten. Hij is de man de vlag zwaait en waarvan de andere patiënten hem als bevrijder adoreren.   Met hem als kapitein kraken de patiënten haar ijzeren discipline, maar wat als grap begon, wordt al snel een zaak van bittere ernst.  Met  zijn kortzichtige perspectief vergeet hij dat de mannen waarmee hij omringd is, labiel zijn. Door de ogen van Chief Bromden krijgt de lezer een ongezouten zicht op de realiteit en de impact van McMurphys éénmanscampagne.  

4.     De film vs. het boek

Milos Forman nam de verfilming van One flew over the cuckoo’s nest op zich. Hij is een boegbeeld van de Tsjechische filmrenaissance van de jaren ’60. Na de Praagse lente van ’68 vluchtte hij naar de Verenigde Staten waar hij actief bleef in de filmindustrie. Bij de release in 1975 lokte de film veel polemiek uit, vooral bij psychiatrische instellingen want de film laat immers zien dat de patiënten elektroshocks toebedeeld krijgen en er lobotomieën uitgevoerd worden. Ondanks - of dankzij- de heisa, werd de tragikomedie bekroond met vijf Oscars, waaronder de Oscar voor beste mannelijke acteur: Jack Nicholson kaapte ze weg voor zijn ijzersterke vertolking van McMurphy neerzet.

Het is belangrijk dat de film in zijn historisch kader wordt geplaatst zodat we de waarde van de film kunnen inschatten. Bij het uitkomen van het boek bevinden we ons in 1962: Kennedy en Marilyn Monroe waren nog in leven terwijl de Beatles nog onbekend waren, de eerste troepen naar Vietnam vertrokken, het land een economische groei kent terwijl het wordt belaagd door de verdomde Sovjets. In 1975 zijn Kennedy en Marilyn Monroe al twaalf jaar begraven, de Beatles al gesplit, de maan al bewandeld, Amerika zijn wonden likt van Vietnam terwijl de economie gevloerd werd door de oliecrisis van ’73. En de Russen? Die communismen verder.

Wanneer de lezer een stap achteruit zet, en de clash tussen de rebel en het autoritaire kreng  vanaf een afstand bekijkt, kan hij de angst voor het communisme terugvinden of is het een uitgestoken middelvinger naar de repressieve maatschappij van toen? De strijd tussen de pro- en antagonist is immers interessant, zowel  McMurphy’s pogingen om haar beleid te laten  afbrokkelen als de reacties van  Big Nurse die er alles aan doet om de macht terug in handen te krijgen. En hoewel er tijdens de Koude Oorlog nooit een confrontatie heeft plaatsgevonden tussen de twee grootmachten, eindigt het boek met een poging tot wurging van McMurphys kant en een bezoek aan de shock shop voor de rebel met een drie dagen durende comateuze toestand als reactie van Big Nurses kant. Met de natte vinger kunnen we pretenderen dat Ken Kesey een niet al te mooie toekomst inzag voor de westerse grootmacht.

‘Based on the novel by Ken Kesey’ introduceert de film. Maar Milos Forman drukte een grotere stempel op de film dan eigenlijk toegelaten wordt van een regisseur. Zijn voornaamste adaptatie is de verwisseling van Chief Bromden door McMurphy als centrale figuur. Het is een drastische ingreep, want in de roman heeft de indiaan vaak te kampen met flash-backs naar zijn verleden. Hiermee uit Kesey zijn kritiek op de behandeling van indianen in Amerika, één van de zaken die Forman nooit in beeld brengt. Het is niet het enige element die in het boek gevangen bleef zitten.  Persoonlijk heb ik het gevoel dat de Tsjechische regisseur het boek slecht aangevoeld heeft, als hij het al gelezen had. Tijdens de film bleef ik vaak op mijn honger zitten: sleutelmomenten die de wanhoopsdaad van Chief Bromden moet verklaren, komen amper aan bod. De psychische metamorfose die de Ierse gokker veroorzaakte bij de patiënten door ze te bevrijden uit hun kooi van angsten en de  onzekerheid die af en toe McMurphy leegknaagde met het daarbij gepaarde  negatieve effect op de groep bleven onaangeraakt in Ken Kesey’s meesterwerk.  Maar misschien is het de interpretatie van de beatnik-Bijbel door de verwesterde Oost-Europeaan die de film zijn sterkte geeft.