A. Praktische gegevens
1 Bibliografische gegevens
Het boek heet Joe Speedboot en werd geschreven door Tommy Wieringa (1967). Het werd in 2005 uitgegeven door De Bezige Bij, een Nederlandse uitgeverij. De door mij gelezen versie is de 33ste druk uit januari 2008. Het boek heeft van begin tot eind 447 bladzijden die opgedeeld zijn in 32 ongenummerde en naamloze hoofdstukken; daarbij is het boek opgedeeld in drie hoofd-delen: Penseel, Zwaard en Toen.
Er wordt een soort van motto gegeven aan het begin van het boek. Nog voor de eerste bladzijde wordt de Japanse samoerai Miyamoto Musashi (1584-1645) geciteerd: “Er wordt gezegd dat de samoerai een tweevoudige Weg heeft, van het penseel en het zwaard.”
2 Titelverklaring
De naam van het boek is tevens de naam van een van de meest prominente personages, Joe Speedboot (hoewel het eigenlijk slechts diens bijnaam is). De hoofdpersoon ontwikkelt een zekere obsessie met dit personage en beschrijft hem, een ietwat apart figuur, uitvoerig in zijn dagboeken.
Het motto wat de auteur het boek meegaf komt meerdere keren terug in het boek. De meest duidelijke verwijzing is bijvoorbeeld de reden waarom de hoofdpersoon invalide werd; hij probeerde een steen te worden naar aanraden van Miyamoto Musashi, de geciteerde van het motto.
Verder is het boek ook opgedeeld in een Penseel-deel en een Zwaard-deel, gevolgd door een kleiner Toen-deel. De twee eerste delen verschillen significant van elkaar, net zoals het penseel en het zwaard. Symboliek speelt dus ook een rol in het verhaal.
3 Tijd in de geschiedenis
Het verhaal speelt over een tijdspan van in totaal tien jaar en begint in de jaren negentig van de vorige eeuw. Zo wordt een personage geïntroduceerd waarvan wordt vermeld dat ze in 1993 in Nederland is komen wonen (p. 68). Echter wordt er verder niet veel aandacht besteed in de tijd. Er wordt een schijn van actualiteit opgewekt door enige berichten over biv. Internet, maar uiteindelijk is het verhaal vrij tijdloos.
4 Tijdsduur
Zoals gezegd bij 3 wordt het boek verteld over een spanne van tien jaar. Nergens wordt dit letterlijk gezegd, maar dit is een logische schatting; het boek begint op de middelbare school en eindigt met mensen die hun studies hebben afgerond en beginnen met samenwonen en kinderen.
5 Ruimte
Het eerste gedeelte van het boek en ook een stuk van het tweede gedeelte spelen zich af in het fictionele dorp Lomark in Nederland. Dit dorp wordt beschreven als een middelgroot plattelandsdorp en fungeert tot in zekere mate als belangenruimte; de schrijver beschrijft de sfeer en de mensen van het platteland met veel precisie. Er zijn geen fysieke (directe) links naar de personages behalve de sfeer en het idee van het platteland, maar nog steeds wordt het gedefinieërd als belangenruimte.
In het tweede deel van het boek wordt de ruimte waarin het verhaal speelt steeds afgewisseld en fungeren de ruimtes steeds meer gewoon als speelruimte en beïnvloeden de loop van het verhaal nog maar weinig.
6 Personages
Fransje Hermans: Een zorgvuldig uitgewerkt round character en de hoofdpersoon. Hij is een vriend van Joe Speedboot en onderhoudt een wantrouwige doch vriendschappelijke relatie met PJ. Hun relatie wordt later in het boek behoorlijk seksueel. Tevens is hij vrienden met Engel en Christof, maar niet zulke goeie als met Joe Speedboot; hij is vooral in het begin nogal jaloers op Christof.
Het personage verandert tijdens het boek enorm. Hij begint als een gedesillusioneerde gehandicapte, maar ziet het plezier van het leven steeds verder in, totdat hij zich een geaccepteerd deelnemer van de maatschappij voelt en voor zichzelf op durft te komen, hoewel dit aspect in het boek weinig besproken wordt. Zijn verandering ondergaat hij mede dankzij de help van Joe Speedboot, die vele rare ideeën heeft en deze uitvoert met Fransje als hulp of inzet. Qua uiterlijke bijzonderheden valt er veel over het personage te vertellen; hij is door een grasmaaierongeluk incapabel te lopen of spreken, maar schrijft veel in een dagboek en beweegt zich voort in een rolstoel. Dit heeft natuurlijk invloed op zijn mentale staat (slecht) hoewel later in het boek blijkt dat hij op seksueel gebied tot veel dingen in staat is en een bijzonder gespierde arm heeft.
Joe Speedboot: De belangrijkste persoon naast de hoofdpersoon en een round character, hoewel hij eigenschappen van een flat character heeft. Want hoewel het personage zich ontwikkelt en we veel over hem te weten komen, blijven sommige zaken onduidelijk en vertoont het personage emoties waar de lezer zich niet mee kan identificeren.
Joe vormt een drie-eenheid met Engel en Christof, maar trekt ook veel met Fransje op. Hij komt niet veel in aanraking met PJ, in het tweede deel van het boek starten zij een seksuele relatie die snel gedoofd wordt. Hij heeft een moeilijke relatie met zijn moeder en laat zich weinig uit over zijn moeder's nieuwe vriend; zijn vader stierf in een auto-ongeluk.
Het personage verandert enigzins, maar niet heftig; in het begin van het boek is hij gedesillusioneerd en aan het einde van het boek alleen maar meer, nadat hij de naakte waarheid heeft ontdekt over PJ en zich afkeert van de mensheid en Lomark en in de woestijn verdwijnt. Uiterlijk was er niet veel speciaals over hem te vertellen.
PJ: Afgekort van Picolien Jane. Een Zuid-Afrikaanse tandartsdochter en de meest prominente vrouw in het verhaal; ze is een round character met meerdere emotionele kwesties. Ze onderhoudt lichte vriendschappen met alle personages maar uit een romantische interesse in Engel, en later in Joe Speedboot. Voor hem maakt ze het uit met haar vriend en ze heeft enkele keren seks met hem. Met Frans start ze uiteindelijk ook een seksuele relatie en wanneer ze zwanger is aan het eind van het boek wordt in het midden gelaten wie de vader was; haar aanstaande echtenote Christof of Frans.
Ze is een erg onzeker meisje die leed aan boulimia nervosa en intimiteit verving door seks; in elke relatie die ze had ging ze veelvuldig vreemd, een feit waardoor een schrijver een semi-fictionele biografie aan haar wijdt, wat hij oorspronkelijk De grootste hoer van de eeuw had getiteld. Ze verandert pas aan het einde in het boek, wanneer ze enigzins transformeert naar een volwassen vrouw die een normaal leven wil. Haar oude trekjes van overspel raakt ze echter nooit, of niet voor het einde van het boek, kwijt. Ze wordt beschreven als aantrekkelijk.
Belangrijke bijpersonages: Engel (vriend Joe, Frans, Christof, PJ), Christof (vriend Joe, Engel, matige relatie Frans, latere echtgenoot PJ), Joe's moeder (weduwe, start bazige relatie met Afrikaanse man), Papa Afrika (Afrikaanse vriend Joe's moeder, verdwijnt uit Lomark), Frans' ouders, Frans' broer, Arthur Metz (schrijver en ex-vriend van PJ, schreef indirect boek over PJ wat Frans aan het denken zette.)
B. Vertelwijze
1 Perspectief
Het verhaal maakt gebruik van een personaal perspectief en is geschreven vanuit een ik-perspectief; de hoofdpersoon houdt het midden tussen een witness en een protagonist. In het eerste deel van het boek is hij namelijk slechts tot een beperkt aantal dingen in staat en hoewel hij zelf ook dingen doet en invloed uitoefent, kijkt hij vooral toe naar de acties van anderen en beschrijft ze in zijn dagboek.
In het tweede deel van het boek verandert dit, wanneer hij en Joe Speedboot samen mee gaan doen aan armdruktoernooien. Hier verschuift zijn positie meer naar protagonist; toch eindigt het boek met de hoofdpersoon als overhellend naar witness.
De schrijver zal deze interessante techniek waarschijnlijk gebruikt hebben om de lezer zich doen in te leven in iemand die niet in staat is tot de dingen die de meeste van hen zijn; toch vervalt hij niet in de rol van een noodhulp-reclame (“kijk eens hoe zielig!”), hij drukt ons als lezers gewoon keihard op de feiten.
De hoofdpersoon vertelt het verhaal vanuit een achteraf-perspectief, wat wil zeggen dat de gebeurtenissen worden beschreven in de verleden tijd en enigzins de stijl van een dagboek toepast.
Echter is het in het heden geschreven zodat het uiteindelijk niet leest als een dagboek.
De schrijver koos misschien voor de perspectieven en de dagboek-stijl om het verhaal extra kracht bij te zetten als zogezegde memoire of over een lange tijdsduur uitgeschreven verhaal; het weglaten van de verleden tijd suggereert actualiteit en maakt het verhaal sneller en interessanter.
Voorbeeld (p. 181):
Het is dan eind april. Op de rivieroever klinkt het geluid van een ambacht. Ik weet nu dat het een kielbalk is waarmee Joe en ik Mahfouz hebben zien sjouwen, de dag dat we boven de rivier vlogen. Hij bouwt een boot.
Toelichting van het voorbeeld: Het is dan eind april is een voorbeeld van de dagboekstijl, die kracht afgenomen wordt door de heden-tijd. Dit soort zinnen verschijnen frequent door het boek.
2 Taalgebruik
Dagboek, beschrijving, simpel, enerverend, verrassend, gedachten.
Toelichting: Er worden af en toe simpele, korte zinnen gebruikt, vooral na lange gedachtengangen om de lezer terug bij de realiteit te brengen. Het boek leest enerverend en hoewel niet makkelijk weg te lezen toch plezierig.
3 Beschrijving van personen en ruimte
De schrijver maakt door het boek heen vrij accurate beschrijvingen van de personages, maar doet dit niet bij hun introducties; we doen er als lezers lang over de personages volledig te doorgronden en hun aspecten te kunnen doorlichten. De ruimte krijgt iets sneller vorm; dit zodat de lezer goed weet wat de omgeving van de personages is, zodat zij de kans hebben zich langzaam te ontwikkelen en dus een duidelijke en realistische vorm te krijgen.
C. Thematische aspecten
1 Motieven
Verhaalmotieven
Handicaps. De hoofdpersoon raakt gehandicapt en dit verandert zijn leven behoorlijk.
Geweld. Mede dankzij zijn broer raakt de hoofdpersoon betrokken in gevechten.
Mishandeling. PJ blijkt uiteindelijk een slachtoffer van emotionele mishandeling, wat haar gevormd heeft tot wie ze is.
Ontsnapping. Joe Speedboot, maar ook zijn moeders vriend, verdwijnen uit het verhaal en ontsnappen aan de werkelijkheid van het dagelijks bestaan.
Seksuele vrijheid. PJ slaapt met meerdere mannen tegelijk en doet het uiteindelijk ook met Frans, zelfs wanneer ze Christof's verloofde wordt.
Abstracte motieven
Schaamte. Joe Speedboot verbergt zijn ware identiteit en sluit zich uiteindelijk af van zijn oude leven.
Onzekerheid. PJ leed aan boulimia nervosa en focuste zich uiteindelijk alleen nog maar op seks.
Doorzettingsvermogen. Frans zet zijn plan om armworstelaar te worden door tot de uiterste limiet.
Verliefdheid. Door de jaren heen blijft Frans enorm verliefd op PJ maar durft dit lang niet toe te geven.
Bewondering. Frans heeft enorme bewondering voor Joe Speedboot en beschouwt hem als zijn “idool”.
Ik heb in het boek geen leidmotieven kunnen ontdekken.
2 Thema
Onderwerp: Het achternazitten van dromen, ook wanneer deze ver buiten bereik zijn.
Thema: Desillusie
Hoofdgedachte: Dromen komen niet altijd uit, en de echte wereld kan hard zijn.
De hoofdgedachte klinkt nu vrij deprimerend, hoewel de toon in het boek toch echt lichtmoedig is gezet. Dit is een knappe prestatie van de schrijver, die zo het midden houdt tussen een feelgood-boek en een slepende tranentrekker. In de genoemde hoofdgedachte zijn de eerder genoemde motieven gemakkelijk te betrekken.
Handicaps zijn natuurlijk een enorme belemmering voor dromen. Geweld wordt soms geüit uit teleurstelling over het leven en woede, niet zozeer op de aangevallen persoon als wel als op het leven. Mishandeling is een van de aspecten in het leven die in dromen niet voorkomen en een ontsnapping is daarop een impulsieve reactie waarin een persoon zich aan de harde realiteit poogt te onttrekken. Seksuele vrijheid is een surrogaatvorm van de beoogde vrijheid waarin een persoon denkt zich gelukkig te kunnen voelen.
Met de abstracte motieven: verliefdheid voedt dromen en inspireert en staat nauw met bewondering en idolisatie; zeker in de huidige celebrity-maatschappij is het makkelijk zich een beeld te vormen van jonge mensen die een onbereikbaar of niet-bestaan ideaalbeeld najagen. Doorzettingsvermogen is onmisbaar in de strijd die gevoerd moet worden om dicht bij de idealen te kunnen komen, maar onzekerheid en al helemaal schaamte staan het doorzettingsvermogen in de weg. Wie onzeker is, zal uiteindelijk inzien dat dit niet past in hun gedroomde zelfbeeld.
D. Structurele aspecten
1 De volgorde van gebeurtenissen
Het verhaal wordt chronologisch verteld, het ophalen van herinneringen daargelaten zijn er geen noemenswaardige flashbacks of toekomstdromen. Wat dus wel gebeurt is het terugkomen van herinneringen; op die manier komen we details over eerdere gebeurtenissen te weten die nog niet bekend waren, maar het zijn geen flashbacks, slechts overdenkingen. De schrijver heeft dit toegepast om de kalmte en leesbaarheid van het verhaal in tact te houden.
Er worden notabele tijdsprongen gemaakt in het verhaal, omdat het zich over zo'n lange tijd afspeelt. Zo wordt er vaak tussendoor een zin gebruikt als “Jaren later..” of dergelijke. Tijdverdichting vindt af en toe plaats wanneer er een belangrijke gebeurtenis plaatsvindt; op die manier kan de schrijver de focus verleggen en de significantie van de betreffende gebeurtenis onderstrepen.
2 De belangrijkste gebeurtenissen
Ontwaken uit coma, ontmoeten Joe Speedboot, PJ arriveert, Joe en Frans maken vliegtuigtocht, Mahfouz (vriend Joe's moeder) verdwijnt, vrienden Fransje gaan studeren, Frans verlaat Lomark, Frans neemt deel aan armworstelwedstrijden, vindt waarheid over PJ, Frans breekt arm, PJ start seksuele relatie met Frans, Joe Speedboot verdwijnt in Dakar-race, PJ en Christof trouwen.
Het hoogtepunt van het boek ligt bij het punt waar Frans zijn arm breekt in een armworstelwedstrijd en wanneer Joe meedoet aan de Dakar-race. Rond dit punt komen alle geheimen en waarheden over de meeste personages uit en begint Frans hen allen te begrijpen. Er wordt zorgvuldig en langzaam naar toegebouwd; uiteindelijk vormen de Dakar-race en worstelwedstrijden slechts het doek en zijn de emotionele revelaties de focus en de “climax”, maar echt spannend wordt het nergens.
3 Het begin
Het begin is een opening in handeling; de situatie wordt snel geschetst terwijl Frans wakker wordt uit zijn coma en is dus tenslotte niet informatief, maar neigt daar wel naar.
Deze manier van openen fungeert als een ruwe zet in het verhaal; de lezer weet gelijk waar hij/zij aan toe is en kan zich hopelijk gelijk vinden in de situatie. Want met de heftige onderwerpen die de schrijver bespreekt is er geen sprake van subtiele prologen; die zouden de lezer slechts afschrikken.
4 Het einde
Het einde is in principe gesloten, terwijl er ruimte voor de lezer overblijft te speculeren over de verdere gevoelens van de personages. Als laatste wordt de opening van de snelweg beschreven, waarmee de schrijver een symboliek opzet waarin het dorp zich aan de rest van de wereld onttrekt door middel van de grote geluidswal die de snelweg van het dorp scheidt. Deze symboliek verwijst verder naar het onderliggende ontsnappingsthema wat eerder genoemd is, maar ook naar de welbekende desillusie.
E. Mening
Mijn keuze viel op dit boek omdat mijn ouders het hadden gelezen voor hun leesclub en mij sterk aanraden het ook eens te proberen. Iets waar ik in de eerste instantie niet al te enthousiast over leek.
Het boek schetst een situatie waarin een gemiddelde lezer zich niet snel zal kunnen identificeren; een klein dorp, een gehandicapte hoofdpersoon die niet kan praten of lopen en gefascineerd is door de creativiteit van een zonderling die nieuw in het plaatsje is. Het boek riep bij mij vooral in het begin sterke emoties van moedeloosheid op, wat mij in de eerste instantie weerhield verder te lezen. Ik kan mij herinneren dat ik al sinds de basisschool met tegenzin de zielige boeken gaf die mijn juf mij te lezen gaf; toch heb ik me uiteindelijk door het boek heengeslagen.
En het bleek fascinerend veel mee te vallen. Zoals ergens in het boekverslag genoemd is de toon licht en zelfs vrolijk gezet, wat het verhaal ervan weerhoudt een desastreuze tragedie te worden à la Kluun's Komt Een Vrouw Bij de Dokter. Tommy Wieringa heeft simpelweg teveel talent om zijn verhalen zielig te maken – in een situatie vergelijkbaar met Pixar's briljante animatiefilm Up weet hij een onaantrekkelijke, onconventionele en in de eerste instantie weinig sympathieke hoofdpersoon verrassend sympathiek en geliefd te maken.
De diepere gedachte van desillusie blijft natuurlijk, en scheidt daarmee het boek definitief van de vrolijke Disney-productie. Het interessante van het verhaal is dat de desillusie niet alleen optreed bij de gehandicapte hoofdpersoon, die daar alle reden toe heeft, maar zich ook voordoet bij ogenschijnlijk succesvolle personages als Joe Speedboot. Daarmee wordt ook de vergelijking met Sapphire's ghetto-drama Push, vorig jaar verfilmd als Precious, onmogelijk; hier leek alleen de hoofdpersoon te vervallen in de desillusie van de realiteit; Tommy Wieringa maakt heel duidelijk dat iedereen zo zijn eigen problemen en issues heeft.
De personages zijn door hun ellende realistisch genoeg om inlevingsvermogen in te kunnen brengen; iedere volwassen lezer moet immers kunnen beseffen dat niemand volmaakt gelukkig is. Echter zijn sommige gebeurtenissen in het boek ongeloofwaardig; de dingen die Joe Speedboot overkomen en die hij doet, komen de verhaallijn vaak zo goed uit dat ze geforceerd lijken. De schrijver neemt dit gegeven weg door eromheen te schrijven met emotie; het trucje waarmee J.K. Rowling Harry Potter inleefbaar maakte.
Of de hoofdpersonen sympathiek zijn is weer iets anders; ze hebben aantrekkingskracht op de lezer door hun kleurige persoonlijkheden, die soms regelrechte parodieën zijn op stereotypes en het vaak erg bont maken. Ja, ik geloof dat de personages sympathiek genoeg zijn ondanks hun tekortkomingen.
Het perspectief daarbij past het verhaal als een handschoen; Wieringa had geen enkel beter perspectief kunnen bedenken. Hij neemt de fictieve ruimte daarin moeiteloos mee, maar de ruimte wordt in geen geval een personage, zoals Japanse en Chinese schrijvers dat gedreven kunnen (door o.a. geuren en kleuren te beschrijven) en op die manier een romantische sfeer oproepen. Dat was waarschijnlijk net iets te zweverig voor Wieringa's nuchtere inborst.
Die nuchtere trekken hebben voor een vrij overzichtelijk eindresultaat gezorgd, waarin niet gepuzzeld hoeft te worden om het plot in elkaar te zetten. Althans, niet voor de lezer die in de buurt komt van de geoefende lezer. De opbouw naar belangrijke gebeurtenissen gebeurt langzaam maar gestaag, maar komt toch soms onverwacht.
Het belangrijkste moment in het boek is wat ondergetekende betreft het moment waarop Frans ontdekt dat zijn ouders hem belazerd hem. Het besef dat ze hem niet lieten studeren en hem aan het lijntje hielden om oud papier op te halen, dreef hem zijn vrijheid te herclaimen en zijn dromen na te jagen, het dorp achter zich te laten. Treurig genoeg keerde hij er aan het eind van het boek terug en suggereert dat hij er de rest van zijn leven zal blijven.
In totaal was het boek niet wat ik ervan had verwacht; het was dieper, interessanter, boeiender. Het was luchtig en zwaar tegelijk; de best mogelijke vergelijking is misschien wel met de film Juno, waarin een tienermeisje zwanger raakt. Heftig onderwerp, luchtige stijl om de lezer/kijker verder te helpen en te motiveren het boek uit te lezen en besef te krijgen van de illusie die de wereld kan geven.
Toch denk ik dat Wieringa geen moedeloze boodschap af wilde geven; het verhaal draagt een boodschap, maar is toch voor het grootste gedeelte gewoon een boek.
F. Samenvatting
Ontwaken uit coma, ontmoeten Joe Speedboot, PJ arriveert, Joe en Frans maken vliegtuigtocht, Mahfouz (vriend Joe's moeder) verdwijnt, vrienden Fransje gaan studeren, Frans verlaat Lomark, Frans neemt deel aan armworstelwedstrijden, vindt waarheid over PJ, Frans breekt arm, PJ start seksuele relatie met Frans, Joe Speedboot verdwijnt in Dakar-race, PJ en Christof trouwen.
Hoofdpersoon Frans ontwaakt uit een coma van 220 dagen na een bijna-fataal grasmaaierongeluk. Zijn leven staat op zijn kop nu hij niet meer kan praten of bewegen. Alles wordt nog meer door de war gegooid wanneer Joe Speedboot in zijn leven en het dorp arriveert; een excentrieke figuur zonder vader met groot technisch en artistiek inzicht en vele dromen. Hij bevriendt Frans en maakt met hem een vliegtuigtocht, maar al snel vreest Frans dat Joe zijn tevens ontstane vriendschappen met Christof en Engel meer waardeert.
Dan komen er meer nieuwelingen in het dorp; Joe's moeder en haar Afrikaanse vriend, en het Zuid-Afrikaanse meisje PJ. Alle jongens in het dorp zijn verliefd op haar en Frans schrijft zijn dagboek, wat hij elke dag uitgebreid bijhoudt, over haar vol.
Tenslotte zijn de eindexamens van de middelbare school; na de diploma-uitreiking gaat iedereen studeren; iedereen, behalve Frans. Hij blijft thuis en vervult een baan waarvan zijn vader hem wijsmaakt dat het belangrijk werk is, tot hij erachter komt dat het slechts een dagbesteding voor hem was geweest.
Hij verliest het vertrouwen in zijn ouders en volgt Joe, die al na een tijdje opgehouden was met studeren en terug was gekeerd naar het dorp. Joe en hij schrijven zich in voor armworsteltoernooien, waar Frans succesvol in is dankzij zijn behoorlijk sterk geworden arm.
Op een volgend toernooi is niet alleen Joe mee, maar ook PJ en haar vriend, schrijver Metz; hun relatie loopt echter niet lekker en al snel vindt Frans Joe en PJ samen in bed.
Wanneer ze thuiskomen blijkt Engel dood te zijn en vindt Frans de waarheid over PJ uit via een boek dat Metz over haar geschreven heeft; ze was een meisje met een slecht zelfbeeld en boulimia die intimiteit verving door seks en veelvuldig vreemdging. Niet lang daarna dooft PJ's relatie met Joe, vindt ze Frans dagboek en raakt ze opgewonden door zijn beschrijvingen van haar. Zo start ze ook een seksuele relatie met hem die ze doorzet ook nadat ze zich verlooft met Christof.
Joe ondertussen doet mee aan Paris-Dakar, maar verdwijnt bewust in de woestijn. Tenslotte stuurt hij een vliegtuig met een spandoek naar Christof en PJ's bruiloft, waarop de oorspronkelijke titel van Metz' boek over PJ staat: De grootste hoer van de eeuw.
G. De auteur
Tommy Wieringa (20 mei 1967) is een Nederlands auteur uit Goor. Voordat hij Joe Speedboot publiceerde in 2005 had hij al drie andere boeken uitgebracht. Voor zijn boek Alles over Tristan (2002) ontving hij de Halewijnprijs. In het Nederlandse literatuurlandschap wordt hij sinds dit boek gerespecteerd, met onder meer een eigen interview/artikel in het NRC Weekblad.
Wieringa beoefent het romangenre en schrijft intrigrerende en vrij persoonlijke verhalen.
Gebruikte websites:
http://www.tommywieringa.nl/boekboek/show/id=69615 Biografie Tommy Wieringa
www.en.wikipedia.org Voor informatie over Sapphire
www.nl.wikipedia.org Voor biografische informatie Tommy Wieringa
http://www.scholieren.com/boekverslagen/20861 Vergelijkingsmateriaal
http://www.scholieren.com/boekverslagen/18903 Vergelijkingsmateriaal
1 Bibliografische gegevens
Het boek heet Joe Speedboot en werd geschreven door Tommy Wieringa (1967). Het werd in 2005 uitgegeven door De Bezige Bij, een Nederlandse uitgeverij. De door mij gelezen versie is de 33ste druk uit januari 2008. Het boek heeft van begin tot eind 447 bladzijden die opgedeeld zijn in 32 ongenummerde en naamloze hoofdstukken; daarbij is het boek opgedeeld in drie hoofd-delen: Penseel, Zwaard en Toen.
Er wordt een soort van motto gegeven aan het begin van het boek. Nog voor de eerste bladzijde wordt de Japanse samoerai Miyamoto Musashi (1584-1645) geciteerd: “Er wordt gezegd dat de samoerai een tweevoudige Weg heeft, van het penseel en het zwaard.”
De naam van het boek is tevens de naam van een van de meest prominente personages, Joe Speedboot (hoewel het eigenlijk slechts diens bijnaam is). De hoofdpersoon ontwikkelt een zekere obsessie met dit personage en beschrijft hem, een ietwat apart figuur, uitvoerig in zijn dagboeken.
Het motto wat de auteur het boek meegaf komt meerdere keren terug in het boek. De meest duidelijke verwijzing is bijvoorbeeld de reden waarom de hoofdpersoon invalide werd; hij probeerde een steen te worden naar aanraden van Miyamoto Musashi, de geciteerde van het motto.
Verder is het boek ook opgedeeld in een Penseel-deel en een Zwaard-deel, gevolgd door een kleiner Toen-deel. De twee eerste delen verschillen significant van elkaar, net zoals het penseel en het zwaard. Symboliek speelt dus ook een rol in het verhaal.
3 Tijd in de geschiedenis
Het verhaal speelt over een tijdspan van in totaal tien jaar en begint in de jaren negentig van de vorige eeuw. Zo wordt een personage geïntroduceerd waarvan wordt vermeld dat ze in 1993 in Nederland is komen wonen (p. 68). Echter wordt er verder niet veel aandacht besteed in de tijd. Er wordt een schijn van actualiteit opgewekt door enige berichten over biv. Internet, maar uiteindelijk is het verhaal vrij tijdloos.
4 Tijdsduur
Zoals gezegd bij 3 wordt het boek verteld over een spanne van tien jaar. Nergens wordt dit letterlijk gezegd, maar dit is een logische schatting; het boek begint op de middelbare school en eindigt met mensen die hun studies hebben afgerond en beginnen met samenwonen en kinderen.
5 Ruimte
Het eerste gedeelte van het boek en ook een stuk van het tweede gedeelte spelen zich af in het fictionele dorp Lomark in Nederland. Dit dorp wordt beschreven als een middelgroot plattelandsdorp en fungeert tot in zekere mate als belangenruimte; de schrijver beschrijft de sfeer en de mensen van het platteland met veel precisie. Er zijn geen fysieke (directe) links naar de personages behalve de sfeer en het idee van het platteland, maar nog steeds wordt het gedefinieërd als belangenruimte.
In het tweede deel van het boek wordt de ruimte waarin het verhaal speelt steeds afgewisseld en fungeren de ruimtes steeds meer gewoon als speelruimte en beïnvloeden de loop van het verhaal nog maar weinig.
Fransje Hermans: Een zorgvuldig uitgewerkt round character en de hoofdpersoon. Hij is een vriend van Joe Speedboot en onderhoudt een wantrouwige doch vriendschappelijke relatie met PJ. Hun relatie wordt later in het boek behoorlijk seksueel. Tevens is hij vrienden met Engel en Christof, maar niet zulke goeie als met Joe Speedboot; hij is vooral in het begin nogal jaloers op Christof.
Het personage verandert tijdens het boek enorm. Hij begint als een gedesillusioneerde gehandicapte, maar ziet het plezier van het leven steeds verder in, totdat hij zich een geaccepteerd deelnemer van de maatschappij voelt en voor zichzelf op durft te komen, hoewel dit aspect in het boek weinig besproken wordt. Zijn verandering ondergaat hij mede dankzij de help van Joe Speedboot, die vele rare ideeën heeft en deze uitvoert met Fransje als hulp of inzet. Qua uiterlijke bijzonderheden valt er veel over het personage te vertellen; hij is door een grasmaaierongeluk incapabel te lopen of spreken, maar schrijft veel in een dagboek en beweegt zich voort in een rolstoel. Dit heeft natuurlijk invloed op zijn mentale staat (slecht) hoewel later in het boek blijkt dat hij op seksueel gebied tot veel dingen in staat is en een bijzonder gespierde arm heeft.
Joe Speedboot: De belangrijkste persoon naast de hoofdpersoon en een round character, hoewel hij eigenschappen van een flat character heeft. Want hoewel het personage zich ontwikkelt en we veel over hem te weten komen, blijven sommige zaken onduidelijk en vertoont het personage emoties waar de lezer zich niet mee kan identificeren.
Joe vormt een drie-eenheid met Engel en Christof, maar trekt ook veel met Fransje op. Hij komt niet veel in aanraking met PJ, in het tweede deel van het boek starten zij een seksuele relatie die snel gedoofd wordt. Hij heeft een moeilijke relatie met zijn moeder en laat zich weinig uit over zijn moeder's nieuwe vriend; zijn vader stierf in een auto-ongeluk.
Het personage verandert enigzins, maar niet heftig; in het begin van het boek is hij gedesillusioneerd en aan het einde van het boek alleen maar meer, nadat hij de naakte waarheid heeft ontdekt over PJ en zich afkeert van de mensheid en Lomark en in de woestijn verdwijnt. Uiterlijk was er niet veel speciaals over hem te vertellen.
PJ: Afgekort van Picolien Jane. Een Zuid-Afrikaanse tandartsdochter en de meest prominente vrouw in het verhaal; ze is een round character met meerdere emotionele kwesties. Ze onderhoudt lichte vriendschappen met alle personages maar uit een romantische interesse in Engel, en later in Joe Speedboot. Voor hem maakt ze het uit met haar vriend en ze heeft enkele keren seks met hem. Met Frans start ze uiteindelijk ook een seksuele relatie en wanneer ze zwanger is aan het eind van het boek wordt in het midden gelaten wie de vader was; haar aanstaande echtenote Christof of Frans.
Ze is een erg onzeker meisje die leed aan boulimia nervosa en intimiteit verving door seks; in elke relatie die ze had ging ze veelvuldig vreemd, een feit waardoor een schrijver een semi-fictionele biografie aan haar wijdt, wat hij oorspronkelijk De grootste hoer van de eeuw had getiteld. Ze verandert pas aan het einde in het boek, wanneer ze enigzins transformeert naar een volwassen vrouw die een normaal leven wil. Haar oude trekjes van overspel raakt ze echter nooit, of niet voor het einde van het boek, kwijt. Ze wordt beschreven als aantrekkelijk.
Belangrijke bijpersonages: Engel (vriend Joe, Frans, Christof, PJ), Christof (vriend Joe, Engel, matige relatie Frans, latere echtgenoot PJ), Joe's moeder (weduwe, start bazige relatie met Afrikaanse man), Papa Afrika (Afrikaanse vriend Joe's moeder, verdwijnt uit Lomark), Frans' ouders, Frans' broer, Arthur Metz (schrijver en ex-vriend van PJ, schreef indirect boek over PJ wat Frans aan het denken zette.)
B. Vertelwijze
1 Perspectief
Het verhaal maakt gebruik van een personaal perspectief en is geschreven vanuit een ik-perspectief; de hoofdpersoon houdt het midden tussen een witness en een protagonist. In het eerste deel van het boek is hij namelijk slechts tot een beperkt aantal dingen in staat en hoewel hij zelf ook dingen doet en invloed uitoefent, kijkt hij vooral toe naar de acties van anderen en beschrijft ze in zijn dagboek.
In het tweede deel van het boek verandert dit, wanneer hij en Joe Speedboot samen mee gaan doen aan armdruktoernooien. Hier verschuift zijn positie meer naar protagonist; toch eindigt het boek met de hoofdpersoon als overhellend naar witness.
De schrijver zal deze interessante techniek waarschijnlijk gebruikt hebben om de lezer zich doen in te leven in iemand die niet in staat is tot de dingen die de meeste van hen zijn; toch vervalt hij niet in de rol van een noodhulp-reclame (“kijk eens hoe zielig!”), hij drukt ons als lezers gewoon keihard op de feiten.
De hoofdpersoon vertelt het verhaal vanuit een achteraf-perspectief, wat wil zeggen dat de gebeurtenissen worden beschreven in de verleden tijd en enigzins de stijl van een dagboek toepast.
Echter is het in het heden geschreven zodat het uiteindelijk niet leest als een dagboek.
De schrijver koos misschien voor de perspectieven en de dagboek-stijl om het verhaal extra kracht bij te zetten als zogezegde memoire of over een lange tijdsduur uitgeschreven verhaal; het weglaten van de verleden tijd suggereert actualiteit en maakt het verhaal sneller en interessanter.
Voorbeeld (p. 181):
Het is dan eind april. Op de rivieroever klinkt het geluid van een ambacht. Ik weet nu dat het een kielbalk is waarmee Joe en ik Mahfouz hebben zien sjouwen, de dag dat we boven de rivier vlogen. Hij bouwt een boot.
Toelichting van het voorbeeld: Het is dan eind april is een voorbeeld van de dagboekstijl, die kracht afgenomen wordt door de heden-tijd. Dit soort zinnen verschijnen frequent door het boek.
2 Taalgebruik
Dagboek, beschrijving, simpel, enerverend, verrassend, gedachten.
3 Beschrijving van personen en ruimte
De schrijver maakt door het boek heen vrij accurate beschrijvingen van de personages, maar doet dit niet bij hun introducties; we doen er als lezers lang over de personages volledig te doorgronden en hun aspecten te kunnen doorlichten. De ruimte krijgt iets sneller vorm; dit zodat de lezer goed weet wat de omgeving van de personages is, zodat zij de kans hebben zich langzaam te ontwikkelen en dus een duidelijke en realistische vorm te krijgen.
C. Thematische aspecten
1 Motieven
Verhaalmotieven
Handicaps. De hoofdpersoon raakt gehandicapt en dit verandert zijn leven behoorlijk.
Geweld. Mede dankzij zijn broer raakt de hoofdpersoon betrokken in gevechten.
Mishandeling. PJ blijkt uiteindelijk een slachtoffer van emotionele mishandeling, wat haar gevormd heeft tot wie ze is.
Ontsnapping. Joe Speedboot, maar ook zijn moeders vriend, verdwijnen uit het verhaal en ontsnappen aan de werkelijkheid van het dagelijks bestaan.
Seksuele vrijheid. PJ slaapt met meerdere mannen tegelijk en doet het uiteindelijk ook met Frans, zelfs wanneer ze Christof's verloofde wordt.
Abstracte motieven
Schaamte. Joe Speedboot verbergt zijn ware identiteit en sluit zich uiteindelijk af van zijn oude leven.
Doorzettingsvermogen. Frans zet zijn plan om armworstelaar te worden door tot de uiterste limiet.
Verliefdheid. Door de jaren heen blijft Frans enorm verliefd op PJ maar durft dit lang niet toe te geven.
Bewondering. Frans heeft enorme bewondering voor Joe Speedboot en beschouwt hem als zijn “idool”.
Ik heb in het boek geen leidmotieven kunnen ontdekken.
2 Thema
Onderwerp: Het achternazitten van dromen, ook wanneer deze ver buiten bereik zijn.
Thema: Desillusie
Hoofdgedachte: Dromen komen niet altijd uit, en de echte wereld kan hard zijn.
De hoofdgedachte klinkt nu vrij deprimerend, hoewel de toon in het boek toch echt lichtmoedig is gezet. Dit is een knappe prestatie van de schrijver, die zo het midden houdt tussen een feelgood-boek en een slepende tranentrekker. In de genoemde hoofdgedachte zijn de eerder genoemde motieven gemakkelijk te betrekken.
Handicaps zijn natuurlijk een enorme belemmering voor dromen. Geweld wordt soms geüit uit teleurstelling over het leven en woede, niet zozeer op de aangevallen persoon als wel als op het leven. Mishandeling is een van de aspecten in het leven die in dromen niet voorkomen en een ontsnapping is daarop een impulsieve reactie waarin een persoon zich aan de harde realiteit poogt te onttrekken. Seksuele vrijheid is een surrogaatvorm van de beoogde vrijheid waarin een persoon denkt zich gelukkig te kunnen voelen.
D. Structurele aspecten
1 De volgorde van gebeurtenissen
Het verhaal wordt chronologisch verteld, het ophalen van herinneringen daargelaten zijn er geen noemenswaardige flashbacks of toekomstdromen. Wat dus wel gebeurt is het terugkomen van herinneringen; op die manier komen we details over eerdere gebeurtenissen te weten die nog niet bekend waren, maar het zijn geen flashbacks, slechts overdenkingen. De schrijver heeft dit toegepast om de kalmte en leesbaarheid van het verhaal in tact te houden.
Er worden notabele tijdsprongen gemaakt in het verhaal, omdat het zich over zo'n lange tijd afspeelt. Zo wordt er vaak tussendoor een zin gebruikt als “Jaren later..” of dergelijke. Tijdverdichting vindt af en toe plaats wanneer er een belangrijke gebeurtenis plaatsvindt; op die manier kan de schrijver de focus verleggen en de significantie van de betreffende gebeurtenis onderstrepen.
2 De belangrijkste gebeurtenissen
Ontwaken uit coma, ontmoeten Joe Speedboot, PJ arriveert, Joe en Frans maken vliegtuigtocht, Mahfouz (vriend Joe's moeder) verdwijnt, vrienden Fransje gaan studeren, Frans verlaat Lomark, Frans neemt deel aan armworstelwedstrijden, vindt waarheid over PJ, Frans breekt arm, PJ start seksuele relatie met Frans, Joe Speedboot verdwijnt in Dakar-race, PJ en Christof trouwen.
Het hoogtepunt van het boek ligt bij het punt waar Frans zijn arm breekt in een armworstelwedstrijd en wanneer Joe meedoet aan de Dakar-race. Rond dit punt komen alle geheimen en waarheden over de meeste personages uit en begint Frans hen allen te begrijpen. Er wordt zorgvuldig en langzaam naar toegebouwd; uiteindelijk vormen de Dakar-race en worstelwedstrijden slechts het doek en zijn de emotionele revelaties de focus en de “climax”, maar echt spannend wordt het nergens.
3 Het begin
Het begin is een opening in handeling; de situatie wordt snel geschetst terwijl Frans wakker wordt uit zijn coma en is dus tenslotte niet informatief, maar neigt daar wel naar.
Deze manier van openen fungeert als een ruwe zet in het verhaal; de lezer weet gelijk waar hij/zij aan toe is en kan zich hopelijk gelijk vinden in de situatie. Want met de heftige onderwerpen die de schrijver bespreekt is er geen sprake van subtiele prologen; die zouden de lezer slechts afschrikken.
4 Het einde
Het einde is in principe gesloten, terwijl er ruimte voor de lezer overblijft te speculeren over de verdere gevoelens van de personages. Als laatste wordt de opening van de snelweg beschreven, waarmee de schrijver een symboliek opzet waarin het dorp zich aan de rest van de wereld onttrekt door middel van de grote geluidswal die de snelweg van het dorp scheidt. Deze symboliek verwijst verder naar het onderliggende ontsnappingsthema wat eerder genoemd is, maar ook naar de welbekende desillusie.
Mijn keuze viel op dit boek omdat mijn ouders het hadden gelezen voor hun leesclub en mij sterk aanraden het ook eens te proberen. Iets waar ik in de eerste instantie niet al te enthousiast over leek.
Het boek schetst een situatie waarin een gemiddelde lezer zich niet snel zal kunnen identificeren; een klein dorp, een gehandicapte hoofdpersoon die niet kan praten of lopen en gefascineerd is door de creativiteit van een zonderling die nieuw in het plaatsje is. Het boek riep bij mij vooral in het begin sterke emoties van moedeloosheid op, wat mij in de eerste instantie weerhield verder te lezen. Ik kan mij herinneren dat ik al sinds de basisschool met tegenzin de zielige boeken gaf die mijn juf mij te lezen gaf; toch heb ik me uiteindelijk door het boek heengeslagen.
En het bleek fascinerend veel mee te vallen. Zoals ergens in het boekverslag genoemd is de toon licht en zelfs vrolijk gezet, wat het verhaal ervan weerhoudt een desastreuze tragedie te worden à la Kluun's Komt Een Vrouw Bij de Dokter. Tommy Wieringa heeft simpelweg teveel talent om zijn verhalen zielig te maken – in een situatie vergelijkbaar met Pixar's briljante animatiefilm Up weet hij een onaantrekkelijke, onconventionele en in de eerste instantie weinig sympathieke hoofdpersoon verrassend sympathiek en geliefd te maken.
De diepere gedachte van desillusie blijft natuurlijk, en scheidt daarmee het boek definitief van de vrolijke Disney-productie. Het interessante van het verhaal is dat de desillusie niet alleen optreed bij de gehandicapte hoofdpersoon, die daar alle reden toe heeft, maar zich ook voordoet bij ogenschijnlijk succesvolle personages als Joe Speedboot. Daarmee wordt ook de vergelijking met Sapphire's ghetto-drama Push, vorig jaar verfilmd als Precious, onmogelijk; hier leek alleen de hoofdpersoon te vervallen in de desillusie van de realiteit; Tommy Wieringa maakt heel duidelijk dat iedereen zo zijn eigen problemen en issues heeft.
De personages zijn door hun ellende realistisch genoeg om inlevingsvermogen in te kunnen brengen; iedere volwassen lezer moet immers kunnen beseffen dat niemand volmaakt gelukkig is. Echter zijn sommige gebeurtenissen in het boek ongeloofwaardig; de dingen die Joe Speedboot overkomen en die hij doet, komen de verhaallijn vaak zo goed uit dat ze geforceerd lijken. De schrijver neemt dit gegeven weg door eromheen te schrijven met emotie; het trucje waarmee J.K. Rowling Harry Potter inleefbaar maakte.
Of de hoofdpersonen sympathiek zijn is weer iets anders; ze hebben aantrekkingskracht op de lezer door hun kleurige persoonlijkheden, die soms regelrechte parodieën zijn op stereotypes en het vaak erg bont maken. Ja, ik geloof dat de personages sympathiek genoeg zijn ondanks hun tekortkomingen.
Het perspectief daarbij past het verhaal als een handschoen; Wieringa had geen enkel beter perspectief kunnen bedenken. Hij neemt de fictieve ruimte daarin moeiteloos mee, maar de ruimte wordt in geen geval een personage, zoals Japanse en Chinese schrijvers dat gedreven kunnen (door o.a. geuren en kleuren te beschrijven) en op die manier een romantische sfeer oproepen. Dat was waarschijnlijk net iets te zweverig voor Wieringa's nuchtere inborst.
Die nuchtere trekken hebben voor een vrij overzichtelijk eindresultaat gezorgd, waarin niet gepuzzeld hoeft te worden om het plot in elkaar te zetten. Althans, niet voor de lezer die in de buurt komt van de geoefende lezer. De opbouw naar belangrijke gebeurtenissen gebeurt langzaam maar gestaag, maar komt toch soms onverwacht.
In totaal was het boek niet wat ik ervan had verwacht; het was dieper, interessanter, boeiender. Het was luchtig en zwaar tegelijk; de best mogelijke vergelijking is misschien wel met de film Juno, waarin een tienermeisje zwanger raakt. Heftig onderwerp, luchtige stijl om de lezer/kijker verder te helpen en te motiveren het boek uit te lezen en besef te krijgen van de illusie die de wereld kan geven.
Toch denk ik dat Wieringa geen moedeloze boodschap af wilde geven; het verhaal draagt een boodschap, maar is toch voor het grootste gedeelte gewoon een boek.
F. Samenvatting
Ontwaken uit coma, ontmoeten Joe Speedboot, PJ arriveert, Joe en Frans maken vliegtuigtocht, Mahfouz (vriend Joe's moeder) verdwijnt, vrienden Fransje gaan studeren, Frans verlaat Lomark, Frans neemt deel aan armworstelwedstrijden, vindt waarheid over PJ, Frans breekt arm, PJ start seksuele relatie met Frans, Joe Speedboot verdwijnt in Dakar-race, PJ en Christof trouwen.
Hoofdpersoon Frans ontwaakt uit een coma van 220 dagen na een bijna-fataal grasmaaierongeluk. Zijn leven staat op zijn kop nu hij niet meer kan praten of bewegen. Alles wordt nog meer door de war gegooid wanneer Joe Speedboot in zijn leven en het dorp arriveert; een excentrieke figuur zonder vader met groot technisch en artistiek inzicht en vele dromen. Hij bevriendt Frans en maakt met hem een vliegtuigtocht, maar al snel vreest Frans dat Joe zijn tevens ontstane vriendschappen met Christof en Engel meer waardeert.
Dan komen er meer nieuwelingen in het dorp; Joe's moeder en haar Afrikaanse vriend, en het Zuid-Afrikaanse meisje PJ. Alle jongens in het dorp zijn verliefd op haar en Frans schrijft zijn dagboek, wat hij elke dag uitgebreid bijhoudt, over haar vol.
Tenslotte zijn de eindexamens van de middelbare school; na de diploma-uitreiking gaat iedereen studeren; iedereen, behalve Frans. Hij blijft thuis en vervult een baan waarvan zijn vader hem wijsmaakt dat het belangrijk werk is, tot hij erachter komt dat het slechts een dagbesteding voor hem was geweest.
Hij verliest het vertrouwen in zijn ouders en volgt Joe, die al na een tijdje opgehouden was met studeren en terug was gekeerd naar het dorp. Joe en hij schrijven zich in voor armworsteltoernooien, waar Frans succesvol in is dankzij zijn behoorlijk sterk geworden arm.
Op een volgend toernooi is niet alleen Joe mee, maar ook PJ en haar vriend, schrijver Metz; hun relatie loopt echter niet lekker en al snel vindt Frans Joe en PJ samen in bed.
Joe ondertussen doet mee aan Paris-Dakar, maar verdwijnt bewust in de woestijn. Tenslotte stuurt hij een vliegtuig met een spandoek naar Christof en PJ's bruiloft, waarop de oorspronkelijke titel van Metz' boek over PJ staat: De grootste hoer van de eeuw.
G. De auteur
Tommy Wieringa (20 mei 1967) is een Nederlands auteur uit Goor. Voordat hij Joe Speedboot publiceerde in 2005 had hij al drie andere boeken uitgebracht. Voor zijn boek Alles over Tristan (2002) ontving hij de Halewijnprijs. In het Nederlandse literatuurlandschap wordt hij sinds dit boek gerespecteerd, met onder meer een eigen interview/artikel in het NRC Weekblad.
Wieringa beoefent het romangenre en schrijft intrigrerende en vrij persoonlijke verhalen.
Gebruikte websites:
http://www.tommywieringa.nl/boekboek/show/id=69615 Biografie Tommy Wieringa
www.en.wikipedia.org Voor informatie over Sapphire
www.nl.wikipedia.org Voor biografische informatie Tommy Wieringa
http://www.scholieren.com/boekverslagen/20861 Vergelijkingsmateriaal
http://www.scholieren.com/boekverslagen/18903 Vergelijkingsmateriaal
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
R.
R.
Goed boekverslag!
Ik twijfel of het door een 4 havo leerling is geschreven, maar zeker een nuttig verslag, bedankt!
12 jaar geleden
Antwoorden