De Reis van Sint Brandaan door Onbekend

Het feest van Sint Brandaan wordt gevierd op 16 mei. De reis van Sint Brandaan
Een reisverhaal uit de twaalfde eeuw en daarmee het oudste reisverhaal uit onze vaderlandse letterkunde. Korte inhoud: Brandaan, abt van een groot Iers klooster, leest in een oud boek allerlei merkwaardige natuurverschijnselen die hij niet kan geloven. Het is zo ongeloofwaardig wat hij leest, dat hij geïrriteerd het boek in het vuur werpt, maar dan verschijnt een engel die hem opdraagt per schip een reis te ondememen om de waarheid te achterhalen en opnieuw te boek te stellen. Er volgen negen jaren waarin Brandaan en zijn tachtig medebroeders de wereldzeeën bevaren. Tijdens de gevaarlijke en avontuurlijke reis vallen ze van de ene verbazing in de andere: zeemonsters, een vis met een eiland (met een woud) op de rug, een wereld op de zeebodem, een aards pararadijs, de verrader Judas die af en toe verlichting krijgt van de helse pijnen die hij moet ondergaan... Hij spreekt met duivels en gedrochten van verheven afkomst. Brandaan raakt er stilaan van doordrongen dat Gods schepping in het geheel niet te doorgronden is en dat Hij sneller bereid is tot genade dan men ooit zou kunnen bevroeden. Als na negen jaar blijkt dat het logboek waarin de avonturen werden opgetekend, reeds volledig is gevuld, laat Brandaan zijn schip terugkeren naar Ierland. Van zijn ongeloof genezen keert hij terug naar zijn klooster. Het boek waarin hij zijn ervaringen heeft opgetekend, bewaart de herinnering aan zijn reis. Hij draagt het boek op aan God en sterft kort nadien. Het is de aartsengel Michaël die zijn ziel komt ophalen: een uitzonderlijke eer voor een uitzonderlijke heilige. Uitvoerige inhoud (de wonderen zijn genummerd van 1 t/m ...) Brandaan was een abt van Ierse afkomst. Hij las veel in oude boeken. In een oud boek las hij over de wonderen van Onze Here, maar hij geloofde ze niet en verbrandde het boek en vervloekte de schrijver. Een engel van God gaf hem toen de opdracht in de komende negen jaar de verloren waarheid te noteren in een nieuw boek. Brandaan bouwde een schip compleet met kapel en al, en scheepte zich in met tachtig man. Onder hen was een kapelaan die een teugel stal en door de duivel naar de hel werd gesleept. (1) Voordat Brandaan vertrok, sprak hij met een reuzenschedel die hem zijn levensverhaal vertelde. De schedel wilde niet tot God bekeren, want dan zou hij door de duivel verleid kunnen worden en bovendien zou hij nog een keer moeten sterven. En zo gaat de reuzenschedel naar de plaats die hij verkiest, zo vol afgrijzen, in de duisternissen. (2) Nauwelijks waren ze vertrokken, of ze ontmoetten een wonderlijke draak of slang, die het schip dreigde te verslinden. Ze werden gered door een vreemd dier dat op een hert leek en uit een wolk te voorschijn kwam. (3) Brandaan nam een kust waar die op de rug van een vis lag. Ze gingen aan land, maar plotseling dook die vis diep in de oceaan en ze kwamen net op tijd terug op het schip: het derde wonder. (4) Daarna zagen ze een ijselijk wonder: half vrouw, half staart. Ze werden gered op hun gebed. (5) Vervolgens kwamen ze bij een eiland aan waar Brandaan mensen zag zie in de hel gestraft werden, omdat ze vroeger de arme mensen niet geholpen hebben met eten en drinken. Op het gebed van Brandaan kregen ze een tijdelijke verlichting van hun straf. Wat God Brandaan liet beleven, had hij in het boek geschreven. (6) Ze werden toen door een storm overvallen en naar het noorden, naar de Leverzee gedreven. Ze kregen via een stem van Godswege de opdracht naar het oosten te varen. (7) Op een rots zag Brandaan een klooster met monniken die voorbeeldig leefden. Brandaan en de monniken aten samen spijs uit Gods heerlijke paradijs. (8) Op een zeer hoge rots in de zee zat een man alleen, een kluizenaar. Hij was vroeger een schatrijke koning, zijn vrouw bleek later zijn zuster te zijn. Zijn vrouw en zijn zoon had hij gedood, een ander kind werd gedood door de bliksem. Hij deed hier boete voor zijn grote zonden en wachtte op Gods genade. (9) Op hun grote tocht zagen Brandaan en zijn monniken de helleput. Hij zag daar corrupte heren en onrechtvaardige vrouwen, oneerlijke meijers (opzieners) en schepenen (rechters), lasteraars en verraders. (10) Toen kwamen Brandaan en de zijnen bij een eiland in dichte duisternis. De zeebodem daar was van goud, er lagen edelstenen te over. Brandaan ging met een sloep op zoek naar een haven. (10a) Ze vonden op het land een prachtig kasteel. De monniken wilden liever hier blijven dan hun opdracht te vervullen! Eén van monniken stal een paardenteugel en een bit, de duivel had hem verleid. (10b) Daarna zagen ze een nog mooiere burcht in een prachtig landschap waar het nooit nacht werd. Nadat
ze dit aardse paradijs bekeken hadden, gingen ze terug naar hun schip. Ze namen van de bodem veel goud mee, waarmee ze later veel goeds tot stand brachten voor klooster en hospitaal. De monnik die gestolen had, werd toen naar de hel gesleept door de duivels. Brandaan bad tot God dat hij de monnik terugkreeg. De duivels werpen de monnik vreselijk toegetakeld terug op het schip. Brandaan kon er hard om lachen! (11) Toen ontmoette Brandaan de Sirene, een dier dat iedereen die hem zag of hoorde, in slaap suste, waarna zwaar weer hem overviel. Het schip voer toen op een brandende berg af en op Brandaans gebed werden ze gered. (12) Een reus die uit de hoge bergwand te voorschijn kwam, schreeuwde iedereen wakker. Hij lokte hen naar zich toe met het verhaal dat hij een uitweg wist. Maar dat was een duivels plan. De reus bracht de teugel diefstal ter sprake en Brandaan wilde de dief boete laten doen. Hij moest zich in de zee wassen, maar de dief verstopte zich onder een scheepsbank. Brandaan liet het schip naar de volle zee gaan, terwijl ze achternagezeten werden door een groep duivels. Ze zeilden en roeiden uit alle macht weg. Dankzij God waren ze aan het gevaar ontsnapt. (13) Een orkaan overviel hen, ze kwamen weer bij de Leverzee, het krioelde er van de vissen, alles wat ze zagen werd in het boek beschreven. Plotseling werden ze na gebed uit deze zee gered door een zachte bries en ze zagen (14) een boetvaardige monnik die aan kwam drijven op een aardkluit. Brandaan sprak met deze monnik die al 99 jaar zo ronddreef. Hij vertelde Brandaan zijn levensverhaal dat ging over een stad die in grote zonden leefde. De hele stad werd door de zee verzwolgen, behalve de enkelen die God dienden. Ze voeren naar het noorden in een felle storm. Toen zag Brandaan in de verte een (15) behaarde, naakte man die op een gloeiend hete steen te lijden zat in de hitte en de kou, maar dat alleen op zondag. Maandags werd hij weer naar de hel gesleept. De arme man zei dat hij Judas de verrader was. Zo moest hij lijden omdat hij Gods genade afgewezen had. Allerlei relikwieën werden op het dek uitgestald, die moesten de duivels weghouden die Judas weer ophaalden. Op gebed van Brandaan kreeg Judas één nacht uitstel. (16) Brandaan voer daama naar een rots waar ze uit een vurige berg iets als brandende vogels zagen komen (zielen van gestorvenen?). Brandaan gaf bevel dat ze daarvandaan zouden varen, iedereen roeide en de terugtocht duurde twee volle jaren. (17) Toen zagen ze de mooiste landerijen, ze zagen Multum Bona Terre. Aan land gekomen merkten ze dat alle vermoeidheid en pijn verdween. Ze zagen ene zeer hoge berg: Mons Syone. De draken bewaakten de poorten, op bevel van Brandaan werden hij en zijn bemanning binnengelaten. Daar waren honderdtallen wonderen te genieten. Alles was prachtig: de zaal, de binnenhof. De verzengde kapelaan wilde liever terugkeren, hij vermoedde een valstrik. (18) Ze werden op hun terugtocht naar het schip overvallen door Walseranden, ze leken op verdierlijkte menselijke wezens. Ze konden net niet de terugtocht naar het schip verhinderen. Ze bleken verzwijnde engelen te zijn die God hadden gezien. Brandaan kon dat laatste niet geloven. Bij de val of de ondergang van Lucifer die door zijn hoogmoed (en niet door zijn jaloezie) een hogere positie wilde hebben, bleven zij neutraal, ze kozen niet voor God en niet voor de duivels. Daarom werden ze door God uit de hemel verstoten, maar ze hoefden niet naar de hel, ze mochten naar dit goede land. Ze bleken nog een ander land te hebben. Brandaan nam afscheid en weerstond de verleiding om schatten en eten aan te nemen. (19) Toen trof Brandaan een klein mannetje aan dat op een blad ronddreef: niet groter dan een duim. Hij mat de grootte van de zee en moest nagaan of hij daarmee klaar was voordat de jongste dag aanbrak. Brandaan begreep: hij kon evenmin alle wonderen van God aanschouwen. (20) Toen zagen ze een heel erg grote en angstaanjagende vis die het schip wilde verzwelgen. De vis was enorm groot. De staart stak de vis in zijn bek en zo omgaf hij het hele schip. Ze konden geen kant meer op. God verloste hen, want de vis zonk naar de bodem. (21) Ze voeren verder en zagen een complete wereld onder water. Ze gingen daar voor anker. Aan de kapelaan Noë vroeg Brandaan of er nog veel wonderen beschreven moesten worden. Het boek was volgeschreven. Brandaans pelgrimtocht was volbracht en vrolijk voeren ze naar huis. Het boek werd naar het klooster gebracht. Zijn werk was klaar. Spoedig daarna stierf Brandaan. In zijn naam werd er een kerk gebouwd met negen altaren. Niemand moet Brandaans avonturen minachten, want God toonde hem in ‘t bijzonder iets van Zijn verborgen wonderen. Bid tot Brandaan. Moge Christus hem verhoren. Amen
Achtergrondinformatie. Brandaan heeft werkelijk bestaan. In de 6de eeuw stichtte hij in Ierland enkele kloosters en hij stond bekend als zeevaarder. In de loop der tijd raakte zijn levensverhaal evenwel los gezongen van de werkelijkheid. In een tekst uit de 9e of 10e eeuw - de Navigatio Sancti Brendani abbafis -wordt beschreven hoe Brandaan met zijn monniken op zoek gaat naar een paradijselijk eiland. Deze Latijnse beschrijving was bedoeld voor monniken die de reis konden opvatten als een metafoor van de moeizame mentale ontwikkeling die elke kloosterling in zijn leven zal moeten doormaken. In de twaalfde eeuw kreeg het verhaal over de reizende abt een nieuwe betekenis. De volkstalige Reis van Sint Brandaan moest bij een werelds publiek ontzag wekken voor Gods schepping en tegelijkertijd doen voelen dat de ergste zondaars nog altijd kunnen hopen op genade van God. De tekst past in de destijds gevoerde discussie over het hiernamaals. Er had altijd een scherpe tweedeling bestaan tussen hemel en hel: wie doodging was verdoemd of uitverkoren, een tussenweg bestond niet. Vanaf de twaalfde eeuw geloofde men dat het anders zat: alleen de door en door slechte mensen gingen rechtstreeks naar de hel. Iedereen die wel eens fouten had gemaakt in zijn leven, maar niet zo erg dat hij de hel verdiende, kwam na zijn dood terecht in het vagevuur. Daar werd zijn ziel gezuiverd door zelf boete te doen en door het gebed van de mensen op aarde. Zo bleef er hoop om bij het laatste oordeel, aan het einde der tijden, toegang te krijgen tot de hemel. De Reis van Sint Brandaan kwam tot stand in het 12de-eeuwse Rijnland, in het tegenwoordige Duitsland. Het werd geschreven in een dialect dat zowel overeenkomsten vertoont met het Nederlands als met het Duits. De tekst raakte vervolgens in beide taalgebieden verspreid. De Nederlandse versie werd onder meer opgenomen in het handschrift - Van Hulthem. Dat het avontuurlijke reisverhaal nog altijd tot de verbeelding spreekt blijkt uit het boek Anderland van Paul Biegel (1990). Thema: De reikwijdte van Gods genade Motieven: motief1= weerkerend element in dit verhaal
motief2= een element dat in meer dan één verhaal voorkomt (een soort link tussen twee of meer verhalen) Boekverbranding
Bevel van de engel
Wonderen, merkwaardige natuurverschijnselen en geloven / niet-geloven
De wonderen noteren in een nieuw boek
Sprekende schedel, de reuzenhoofd-episode
De negenjarige reis
De kapelaan die een teugel en een bit gestolen had
Het hiernamaals
Het paradijs Intrigevraag: Zal Brandaan erin slagen alle wonderen die in het verbrande boek stonden, te aanschouwen en te noteren in zijn eigen boek? Boodschap / wereldbeeld: Gods genade is verrassend groot. Het verworpen wereldbeeld van de Oudheid en de Middeleeuwen. (zie Lewis 1964) Sint Brandaan

Het leven van Brandaan
Sint Brandaan werd geboren in 484 na Christus in Ierland. Hij is oud geworden: maar liefst 93 jaar, wat voor die tijd iets bijzonders was. Hij studeerde voor priester en na zijn studie heeft hij jaren besteedt aan het bouwen van kloosters door heel Ierland. Rond 530 is hij op reis gegaan (zie hieronder). Deze reis bezorgde hem de bijnaam Brendan, the voyager en maakte van hem een beroemd man. Na zijn terugkomst kwamen dan ook jonge mannen uit het hele land naar hem toe en gingen in zijn klooster wonen. Brandaan heeft in zijn verdere leven nog veel gereisd. Hij is onder andere naar Groot Brittannië en Wales geweest en heeft overal het Christendom verkondigd. En waar hij ook ging, overal liet hij nieuwe kloostergemeenschappen achter. Het belangrijkste daarvan was het klooster in Clonfert, Engeland. Brandaan is uiteindelijk ook daar gaan wonen. Ierland in de tijd van Brandaan
In de begintijd van het christendom, verspreidde het zich maar langzaam over Europa. Ierland was daarop de uitzondering. AI heel snel ontstond op het eiland een mix van de traditionele Keltische cultuur met zijn druïden en mythen en de vroeg christelijke kerk. Vanuit Ierland is vervolgens een belangrijk deel van het vaste land van Europa bekeerd tot het christendom, waaronder Nederland. Brandaan was geen uitzondering op de regel. Ook hij vertrok uit Ierland om overzee het christendom te verkondigen. De reis van Sint Brandaan
Brandaan is vooral beroemd geworden door de legende over zijn zoektocht naar het paradijs. Er bestaat geen bewijs, dat hij ook werkelijk op zo'n zoektocht is vertrokken, maar de legende is in vele varianten bekend en beroemd geworden. Het verhaal vertelt dat Brandaan, samen met een groep monniken vertrok op zoek naar het paradijs. Hij zeilde negen jaar over de zeeën en kwam uiteindelijk aan bij "Terra Repromissiones", het paradijs: een schitterend en rijk land. Op grond van aanwijzingen in het verhaal, hebben wetenschappers uit de 18e en 19e eeuw geprobeerd te achterhalen waar dit land moet hebben gelegen. Sommigen denken aan in de zee verdwenen eilanden, anderen denken aan Madeira of de Azoren. Er waren zelfs mensen die beweren bewijs gevonden te hebben, dat Brandaan in feite Amerika heeft ontdekt. Men baseerde dat op het feit dat in het verhaal dieren en planten worden beschreven die typisch zijn voor het Amerikaanse continent. Tijdens zijn reis maakt Brandaan de meest fantastische avonturen mee, waaronder een ontmoeting met een walvis. Het verhaal vertelt dat Brandaan op de rug van de walvis een heilige mis zou hebben opgedragen! Ook ontwijkt hij talloze rampen en ongelukken, stormen en gevaarlijke beesten. Zo vertelt het verhaal dat hij in een droom gewaarschuwd wordt om een andere route te kiezen, als hij dreigt om te komen in een zee vol magnetisch gesteente, dat zijn schip onder water wil trekken. Als ze het paradijs vinden, lopen ze er veertig dagen rond om de andere oever te vinden. Als dat niet lukt, keren ze weer terug, hun schip volgeladen met prachtige planten en dieren uit "het paradijs".