Algemene informatie

Auteur: J. Bernlef

Titel: De pianoman

Jaar van uitgave: 12 maart 2008

Uitgever: Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek (hardcover)

Aantal pagina’s: 89

Genre: psychologische roman.


Samenvatting
In het huis van Thomas Boender, de enige zoon van Tjitske en Jelle Boender, wordt nauwelijks gesproken. De eerste drie jaar van zijn leven sprak Thomas geen woord, terwijl zijn norse ouders alleen het hoognodige tegen elkaar zeiden.

Ze wonen in een klein dorpje in Friesland, en in hetzelfde dorpje gaat Thomas naar school. De eerste twee klassen van het dorpsschooltje staan onder leiding van juf Jenny, die zich meteen bekommerd over Thomas. Ze biedt aan hem thuis extra lessen te geven omdat het op school allemaal nog een beetje moeizaam gaat. Na school gaat Thomas met haar mee naar huis, waar Jenny hem naast de extra lessen die ze hem geeft, ook piano leert spelen. Na een tijdje speelt hij beter dan zij.

De laatste jaren op de dorpsschool zit hij bij meester Schaafstra in de klas, die verder geen extra aandacht aan hem besteedt.

Hij probeert het vmbo uit, maar na twee jaar vindt Jelle het tijd dat hij gaat werken en zo komt hij terecht in een fabriek waar fietsbanden gemaakt worden.

Als hij achttien jaar oud is houdt hij het niet meer uit thuis en gaat hij weg, met alleen wat geld op zak. Hij besluit met de trein naar Amsterdam te gaan, waar hij op de Dam al snel Chris ontmoet; een Engels meisje dat in zilverkleurige kleding als levend standbeeld haar geld verdient. Thomas blijft geobsedeerd naar haar staan kijken en zij wenkt hem naar haar toe. Ze maken kennis en Chris neemt hem mee de stad in. Hij betaald haar eten en ze nemen samen in een kamer in een jeugdherberg. In die jeugdherberg ontmoeten ze twee Amerikanen. Zij gaan op weg naar Parijs, en willen Thomas en Chris wel meenemen als zij de helft van de benzinekosten op zich nemen. Thomas wil daar maar al te graag voor betalen en zo gaan ze met z’n vieren op weg naar Frankrijk. Onderweg wordt hij door een van de Fransen in een tankstation nog seksueel bevredigd. Hij begint steeds meer te twijfelen aan zijn eigen geaardheid.

In Parijs nemen ze afscheid van elkaar en Chris neemt haar rol als levend standbeeld weer in en haalt wat geld op. Thomas betaald weer voor een slaapplaats voor hen, hij merkt dat hij het een fijn gevoel vindt om te betalen voor haar. Chris wil graag seks met hem, maar hij reageert niet, hij wil Chris liever als een soort zusje blijven zien.

Ondertussen, in het Friese dorpje, merkt juf Jenny dat Thomas weggelopen is van huis. Hij gaat langs bij Jelle en Tjitske, die nog altijd nauwelijks spreken. Ze maken Jenny duidelijk dat ze niet van plan zijn aangifte te doen, en dus kan Jenny verder niks meer uitrichten.

In Parijs begint het te regenen, en beslist Chris dat ze graag weer terug wil naar Engeland. Samen met Thomas neemt ze de boot naar Dover. Als ze eenmaal aan de kant zijn, vraagt Chris hem om zijn paspoort. Onwetend als hij is geeft hij zijn pasoort aan Chris, zonder te vragen wat ze ermee van plan is. Als hij later uit het toiletblok komt is Chris verdwenen. Nu hij alleen is achtergebleven weet hij niet goed wat hij moet doen en hij begint een beetje te zwerven. Hij regelt een lift van een vrachtwagenchauffeur die hem naar het noorden van Engeland brengt. In Sheerness wordt hij afgezet, en de chauffeur gaat verder. Een beetje moedeloos loopt hij rond en uiteindelijk stapt hij aan boord van een bootje. De volgende dag vaart hij wat rond op zee, en terwijl hij als hij weer terug is bij de kust, uit het bootje stapt wordt hij gezien door een politieagent.

Omdat Thomas op geen van zijn vragen reageert zet de politieagent hem af bij een psychiatrisch ziekenhuis. Daar ontfermt de dokter Mc.Laren zich over hem, maar ook hij krijgt geen woord uit Thomas. Wel speelt Thomas op een piano in het ziekenhuis alle nummers die juffrouw Jenny hem ooit heeft geleerd. In het ziekenhuis beginnen ze hem de pianoman te noemen, en zo wordt hij ook door de pers genoemd. In kranten en op internet wordt er gezocht naar bekenden van Thomas, maar er komen enkel loze berichten binnen.

In het dorp ziet meester Schaafstra in de krant een foto staan van Thomas. Met de foto gaat hij naar juffrouw Jenny, die meteen actie onderneemt en naar het ziekenhuis belt.

Ze maakt een afspraak met Mc.Laren en gaat zo snel mogelijk naar Sheerness om Thomas te identificeren. Als ze binnenkomt herkent Thomas haar meteen, en het eerste wat hij zegt sinds zijn verblijf in het ziekenhuis is haar naam. Jenny mag Thomas mee naar huis nemen, en verteld hem onderweg dat zijn vader is verongelukt. Meteen besluit Thomas dat hij voor zijn moeder zal zorgen. Jenny neemt hem mee naar haar huis, waar hij kennis maakt met Adze, de nieuwe vriend van Jenny. Thomas ervaart dat als verraad, net zoals Chris hem verraadde door zomaar weg te gaan. Bedroefd gaat hij naar huis, waar hij weer zijn gewone leven opneemt en terug gaat naar de fietsenfabriek. Uiteindelijk verteld hij al zijn belevenissen aan zijn moeder, die haar zoon nu voor het eerst uitgebreid hoort praten.


Hoofdpersonen
Thomas Boender is de hoofdpersonage in het verhaal. In de eerste drie jaren spreekt hij geen woord, omdat zijn ouders ook bijna niet praten. Hij went daar aan; op zijn vierde begint hij te praten. Hij loopt weg op zijn achttiende.

Hij is een snelle leerling die zeer muzikaal is; na een half jaar pianoles kan hij beter spelen dan Jenny. Plaatjes vergeet hij nooit. Op school is hij altijd erg goed in aardrijkskunde geweest; hij maakte op school lange reizen met zijn wijsvinger in de atlas.

In talen is Thomas slecht, als hij het over zichzelf heeft dan zegt hij ‘Thomas’ in plaats van ‘ik’, alsof hij het over een ander heeft. Hij kan geen enkel woord Frans en in Engels is hij ook niet goed. Hij heeft weinig vrienden, maar hij is gewend om alleen te zijn en te zwijgen.

Omdat hij zo veel zwijgt wordt hij ‘de stille’ genoemd. Omdat hij is opgegroeid in het rustige Friesland, kan hij moeilijk tegen de drukte in Amsterdam. Als hij in een auto rijdt en het hem te veel wordt dan klampt hij zich vast aan bepaalde dingen zoals een kraai op een lichtmast.

Hij heeft diepblauwe ogen, en is een jongen die mager is en een wat schichtige blik heeft. Als hij wegloopt heeft hij een grijze terlenka broek en een mosgroen jack aan. Later, als hij in het gesticht zit, dan heeft hij een vlasbaardje. Op de terugweg in de trein is hij ontspannen; als hij daarna in het vliegtuig zit is dat voor hem de eerste keer.

Hij is waarschijnlijk een homo, omdat hij zich laat bevredigen door Jim en omdat hij geen seks met Chris wil maar haar als zijn zusje wil zien. Ik citeer: “Ze trok haar spichtige schouders op. ‘Okay. Well, maybe you’re gay. Homosexual I mean. Are you?’ Hij knikte gretig.” pagina 37. Thomas geeft zelf toe dat hij homo is. Ik citeer: “De jonge agent achter de balie had een gladgeschoren huid en zachte ogen. Thomas vond hem mooi.” pagina 57.

Hij is erg gul, omdat hij graag wil betalen voor Chris. Ik citeer: “Betalen was leuk werk. Hij voelde zich er goed bij en ook Chris leek er plezier in te hebben.” pagina 21. “Die avond aten ze een hamburger en dronken een grote kartonnen beker cola. Hij wilde weer betalen. Ze protesteerde, maar vond het ten slotte toch goed.” pagina 36. Ondanks dat Chris protesteert, wil Thomas betalen.

Hij is agressief, vertelt Jenny. “Thomas Boender zat in de raamrij. Hij was bewegelijk, te bewegelijk eigenlijk, vond Jenny. Wat dat betreft gedroeg hij zich allerminst rudimentair. Regelmatig moest ze tijdens het speelkwartier ingrijpen als Thomas weer eens een jongen te lijf ging. Met woorden legde hij het tegen zijn medeleerlingen af en dus gebruikte hij in plaats daarvan zijn handen en voeten.” pagina 8 en 9. Het citaat spreekt voor zich.

Hij is doelloos, als hij wegloopt weet hij totaal niet waar hij naartoe moet. Totdat hij Chris tegenkomt; zij heeft een doel om naartoe te gaan en daarom volgt Thomas dat ook. “Chris had een doel en hij daarom nu ook.” pagina 21.

Thomas is erg zwijgzaam in het begin van het verhaal. Ik citeer: “Thomas hield ervan om te zwijgen en te luisteren.” pagina 27. “Thomas voelde zich met de Zwijgende man op zijn gemak. Zo was hij het gewend.” pagina 51. In beide citaten wordt duidelijk dat Thomas het fijn vindt om te zwijgen. Over hem worden veel karaktertrekken vermeld, door het hele verhaal door. Hij ondergaat ook een karakterverandering; eerst zwijgt hij voornamelijk tot hij Chris tegenkomt en meer gaat praten. Aan het einde van het verhaal, als zijn vader is overleden, wordt er gezegd dat het zwijgen voor hem erop zit.


Chris is het meisje dat Thomas tegenkomt in Amsterdam. Ze wordt ook wel het zilvermeisje genoemd, wat te maken heeft met het spreekwoord: “‘Praten is zilver.’ ‘Ik ken het spreekwoord,’ zei hij en hij stond op. ” pagina 85. Ze komt uit Engeland, waar ze in Londen op een theaterschool zit. Ze is voor de derde keer op vakantie in Amsterdam.

Als Thomas haar tegenkomt staat ze zwijgend als levend standbeeld op een kistje. Haar hele lichaam, behalve haar handen, zijn zilver. Daardoor lijken haar bruine, donkere ogen op gaten. Als ze vermoeid is, heeft ze licht loensende ogen. Ze heeft een brede mond, iets te grote voeten en een roze huid. Ze is ongeveer even oud als Thomas.

Thomas ziet haar als twee meisjes. Als een rank, zilver meisje en als een gewoon meisje. Het zilveren meisje zwijgt, omdat het als levend standbeeld staat. Het gewone meisje is voor Thomas een gesprekspartner, wat hij thuis niet heeft. Daarom is Thomas erg gul voor Chris. Zij verraadt Thomas uiteindelijk ook; ze gaat er vandoor met zijn paspoort als ze in Engeland zijn. De envelop die Thomas aan het einde van het verhaal krijgt is beplakt met Engelse postzegels. In die envelop zonder afzender zit Thomas’ paspoort; waarschijnlijk is die envelop verstuurd door Chris. Thomas ziet haar als zijn zusje.

Overal waar Chris komt weet ze precies waar ze heen moet. Ze maakt gebruik van Thomas, omdat hij alles wil betalen, als ze in Engeland is, gaat ze er vandoor. Thomas heeft dit niet door, pas als hij Chris is verloren heeft hij het door en voelt zich verraden: “Chris had hem zowat als zijn geld afhandig gemaakt. Ze had gebruik van hem gemaakt en toen ze hem kaalgeplukt had, had ze hem als een lege verpakking weggegooid. Zo konden mensen dus zijn.” pagina 52 en 53.

In het vorige citaat staat wat Thomas erover denkt dat Chris zijn geld afhandig heeft gemaakt.

Tsjitske Boender is de moeder van Thomas. Ze is getrouwd met Jelle. Over haar leeftijd wordt niets vermeld, maar omdat ze de moeder van Thomas is zal ze rond de dertig zijn als Thomas wordt geboren. Ze heeft een rond gezicht, strakke wangen en halflang haar met grijze strepen. Er wordt verteld dat ze er een strak schema op na houdt. “Tsjitske hield er een strak schema op na. Thomas hoefde maar op haar activiteiten te letten om te weten wat voor dag van de week het was. Wasdag: maandag; strijken: dinsdag; schoonmaken: woensdag; werken in de kleine moestuin aan de zuidkant van het huis: donderdag; boodschappen doen in het dorp: vrijdag (soms mocht Thomas dan mee op de fiets met Tsjitske, die tegen de wind voorovergebogen met de zware fietstassen vol boodschappen voort trapte); op zaterdag had ze zangkoor in het gemeentehuis en alleen op zondag deed ze niets.” pagina 12 en 13.

Omdat Jelle zo zwijgzaam is en ook agressief kan worden is Tsjitske ook erg zwijgzaam; ze is ook soms ook angstig voor hem. “Ze probeerde het bij de moeder, maar die keek alleen maar angstig naar haar man.” pagina 23.

Jelle Boender is de vader van Thomas en de man van Tsjitske. Hij komt dominant over. Over zijn leeftijd wordt niets gezegd, maar ik denk dat hij ongeveer even oud is als Tsjitske. Jelle is niet vaak thuis; hij werkt bij een boer een kilometer of tien verderop. Hij verhuurt zijn niet geringe arbeidskracht aan wie die nodig had. Hij staat bekend als een harde werker die nooit ziek is. Hij wordt een noeste werker genoemd. Hij heeft grote handen met zwarte nagels en gespreide vingers.

Hij is Thomas liever kwijt dan rijk. Het interesseert hem ook niet veel hoe het met hem op school gaat. “Een paar bezoek aan het huisje op de terp overtuigde haar des te meer van het belang van bijles. Jelle knikte afwezig, maar trok een gezicht alsof hij weinig vertrouwen in haar capaciteiten had. ‘U doet maar.’ Wat ongezegd bleef: voor ons soort mensen is verder leren niet weggelegd.” pagina 9. Dat het verder leren volgens hem niet is weggelegd, is ook duidelijk te merken als hij Thomas van het vmbo stuurt en hem aan het werkt zet. Als Thomas weg is gelopen dan hoeft Jelle hem niet meer terug te zien. Ik citeer: “Jelle, in een aanval van plotselinge spraakzaamheid: ‘Hij hoeft ook niet meer terug te komen. En als hij het toch waagt dan breek ik hem zijn poten, zodat hij hier nooit meer weg kan.’” pagina 23.

Twee weken voordat Thomas met Jenny terugkomt is Jelle ‘s nachts verdronken bij De Graven. Niemand in het dorp mist hem behalve Tsjitske. Omdat hij er min of meer voor heeft gezorgd dat Thomas zo zwijgzaam is, zorgt zijn dood voor de verandering bij Thomas van zwijgen naar spreken.

Hij is agressief “Als Jelle van het land kwam gooide hij de kuilen steevast met een van woede voltrokken gezicht dicht. ‘Blijf met je poten van mijn erf af,’ riep hij dan en hij trok Thomas met een ruk aan zijn haren overeind.” pagina 11.

Tsjitske beschrijft hem ook als een ongedurig mens. “Soms sloeg Jelle plotseling met kracht zijn handen in elkaar, alsof hij een besluit had genomen en beende de deur uit. Dan bleef hij lang weg. ‘Je vader houdt niet van binnen zitten’ zie Tsjitske. ‘Het is een ongedurig mens.’” pagina 16.

Jenny Vreeland is de lerares van Thomas in de eerste twee klassen op het schooltje van meester Schaafstra, waar hoogstens vijftien kinderen op zitten. Ze is vertrokken uit het westen wegens een mislukt huwelijk – haar man wilde per se geen kinderen – en heeft in het dorp als onderwijzeres gesolliciteerd.

Ze is lang, mager en heeft groene ogen. Ze heeft lichtbruin opgestoken haar, wat ze later blond verft. Omdat niemand in het dorp zich opmaakt gebruikt zij ook geen make-up, wat ze vroeger wel deed. Vroeger waren haar wangen mild en zacht, nu zijn die strakgetrokken, haar dunne hals zit vol rode vlekken. Als ze Thomas in haar klas heeft is ze negenentwintig. Opvallen wilt ze niet, ze wil ook niet het buitenbeentje zijn. Omdat ze uit het westen komt weet ze niet goed hoe ze deel uitmaakt van de kleine gemeenschap.

Ze heeft medelijden met Thomas, en daarom gaat ze hem bijlessen geven. Ze speelt ook piano en geeft Thomas daar lessen in. Jenny studeert ook speciaal voor Thomas een mazurka van Chopin in. Later, tijdens de avondcursus pedagogiek ontmoet ze Adze Kooistra en hij komt bij Jenny in huis wonen. Als hij vraagt of ze piano wilt spelen zegt Jenny dat ze niet kan spelen, omdat ze zichzelf niet goed genoeg vindt. Adze en Jenny willen later ook een kind. Als Thomas hoort dat Adze bij haar in huis woont, voelt Thomas zich verraden.

Zij neemt eigenlijk de moederrol van Thomas’ moeder over. Jenny gaat op zoek naar Thomas en vindt hem ook. Ze gaat naar Sheerness om hem op te halen.

Ze is erg geduldig “Eindeloos veel geduld; gelukkig dat ze dat had.” pagina 9.

Ze vindt ook dingen grappig die eigenlijk helemaal niet grappig zijn “Naast hem stond een hoge hoed. Een grappig gezicht vond ze dat, een hoge hoed in een bus. Dat had ze wel meer, dat ze een combinatie van bepaalde dingen grappig vond die eigenlijk helemaal niet grappig was.” pagina 82.

Vertelsituatie
Er is duidelijk sprake van een alwetende verteller. Je ziet en weet alles over de personages. Het is alsof je boven hun zweeft en naar beneden kijkt om te zien wat ze doen en denken. De schrijver levert zelf geen commentaar, maar als lezer voel je dat er buiten de personages om verteld wordt

Thema & Motieven
Thema

Het thema dat naar voren komt is het zwijgen en hoe sterk iemand kan veranderen. Het thema vloeit als het ware voort uit het onderwerp, want het zwijgen vergaat hem steeds meer hoe langer hij met Chris optrekt. Hij wordt steeds spraakzamer, al gaat het nog wel erg moeizaam in het Engels, want ook dat beheerst hij, net als het Nederlands, niet erg goed.


motieven

Zwijgen staat centraal in het boek. Thomas praat tegen bijna niemand en als hij praat zijn het maar enkele woordjes. Op zijn reis komt hij Chris tegen, waar hij steeds meer tegen begint te praten. Maar wanneer Chris er vandoor is, gaat Thomas weer zwijgen.

De piano komt ook steeds weer terug in het verhaal. In het begin, als Jenny Thomas bijles geeft, leert zij hem ook piano spelen. Thomas blijkt ontzettend goed piano te kunnen spelen, want na een paar maanden kan hij al beter spelen dan Jenny. Wanneer Thomas in het psychiatrisch ziekenhuis terechtkomt, speelt hij ook alleen op de piano. Maar zegt verder niets, totdat Jenny hem komt halen.

Beoordeling
Ik vind het wel een indrukwekkend boek. Dat een jongen zonder te leren praten word opgegroeid. Ik had niet gedacht dat dat nog kon in deze eeuw. Het boek begon wel een beetje saai, omdat het zwijgen centraal staat. Als ik het nieuws niet zou volgen, zou ik aan het begin van het verhaal denken dat dit verhaal heel veel jaren geleden was gebeurd. Toen Thomas Chris tegen kwam in Amsterdam (blz. 19), begon ik het verhaal wat spannender te vinden. Het verhaal werd meer een avontuurtje, over hoe Thomas moest overleven nadat hij weg was gelopen. Ik had gelijk bij het begin al een voorgevoel dat Chris Thomas in de steek zou laten, omdat ze hem zo gebruikte, qua geld etc. Ik vond het wel heel sneu voor Thomas, want hij dacht eindelijk iemand gevonden te hebben met wie hij goed overweg zou kunnen. Wat ik eigenlijk wel jammer vond, was het feit dat het verhaal niet verder ging. Hij ging niet verder dan de terugkomst van Thomas op de terp. Ik had het wel gaaf gevonden als hij misschien nog even was doorgegaan met schrijven. Om te kijken of er nog wat van Thomas zal worden; beroemde pianist of zo