Titel: De pianoman
Auteur: Bernlef
Uitgave: Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek
Eerste druk: maart 2008
Aantal pagina’s: 89

Enkele jaren geleden spoelde er een man aan in Sheerness, Engeland. Deze man weigerde te spreken en wilde enkel piano spelen, waardoor de pers hem in de media ‘de pianoman’ noemde. Het feit dat deze man weigerde te spreken vond Bernlef een verademing.
In dit boekenweekgeschenk neemt Thomas Boender de plaats van ‘de pianoman’ in.

Ook hij weigert te spreken, zoals hij dat al een groot deel van zijn leven weigert, en speelt alleen maar piano. Hij wordt door de Engelse pers ‘de pianoman’ genoemd.

Onder het pseudoniem Bernlef, dat ontleend is aan de dichter Bernlef uit de 8e eeuw, gaat de schrijver Hendrik Jan Marsman schuil.

Het boekje kan het best een roman genoemd worden. Je leest over de verandering in het leven van Thomas en over de veranderingen in zijn karakter.

Waarom ik het boek heb gekozen
‘De pianoman’ was het boekenweekgeschenk van 2008. Mijn vader kreeg het bij een boek dat hij kocht, en ik kreeg het weer van mijn vader. Nog nooit eerder had ik iets van Bernlef gelezen, het werd dus hoog tijd vond mijn vader. Ik wist nog niets af van deze schrijver, laat staan van zijn boeken. Een echte gedachte achter het kiezen van dit boekje is er dus niet, ik ben er op een mooie zondagmiddag gewoon aan begonnen.

Eerste persoonlijke reactie
Ik vind het een heel erg mooi boekje. Niet te lang, niet te kort, en er is heel erg mooi beschreven wat Thomas vindt en hoe hij zich voelt. Ook is het heel ‘gevoelig’ geschreven en dat heeft mij helemaal ingepakt. Bernlef laat de functie van de taal, muziek en zwijgen zien, en hoe mensen met zichzelf en hun omgeving kunnen worstelen.
De ‘innerlijke strijd’ die Thomas af en toe met zichzelf voert wordt heel mooi beschreven, en dat is een van de redenen dat ik dit een heel goed boekje vind.

Samenvatting
In het huis van Thomas Boender, de enige zoon van Tjitske en Jelle Boender, wordt nauwelijks gesproken. De eerste drie jaar van zijn leven sprak Thomas geen woord, terwijl zijn norse ouders alleen het hoognodige tegen elkaar zeiden.
Ze wonen in een klein dorpje in Friesland, en in hetzelfde dorpje gaat Thomas naar school. De eerste twee klassen van het dorpsschooltje staan onder leiding van juf Jenny, die zich meteen bekommerd over Thomas. Ze biedt aan hem thuis extra lessen te geven omdat het op school allemaal nog een beetje moeizaam gaat. Na school gaat Thomas met haar mee naar huis, waar Jenny hem naast de extra lessen die ze hem geeft, ook piano leert spelen. Na een tijdje speelt hij beter dan zij.

De laatste jaren op de dorpsschool zit hij bij meester Schaafstra in de klas, die verder geen extra aandacht aan hem besteedt.
Hij probeert het vmbo uit, maar na twee jaar vindt Jelle het tijd dat hij gaat werken en zo komt hij terecht in een fabriek waar fietsbanden gemaakt worden.
Als hij achttien jaar oud is houdt hij het niet meer uit thuis en gaat hij weg, met alleen wat geld op zak. Hij besluit met de trein naar Amsterdam te gaan, waar hij op de Dam al snel Chris ontmoet; een Engels meisje dat in zilverkleurige kleding als levend standbeeld haar geld verdient. Thomas blijft geobsedeerd naar haar staan kijken en zij wenkt hem naar haar toe. Ze maken kennis en Chris neemt hem mee de stad in. Hij betaald haar eten en ze nemen samen in een kamer in een jeugdherberg. In die jeugdherberg ontmoeten ze twee Amerikanen. Zij gaan op weg naar Parijs, en willen Thomas en Chris wel meenemen als zij de helft van de benzinekosten op zich nemen. Thomas wil daar maar al te graag voor betalen en zo gaan ze met z’n vieren op weg naar Frankrijk. Onderweg wordt hij door een van de Fransen in een tankstation nog seksueel bevredigd. Hij begint steeds meer te twijfelen aan zijn eigen geaardheid.
In Parijs nemen ze afscheid van elkaar en Chris neemt haar rol als levend standbeeld weer in en haalt wat geld op. Thomas betaald weer voor een slaapplaats voor hen, hij merkt dat hij het een fijn gevoel vindt om te betalen voor haar. Chris wil graag seks met hem, maar hij reageert niet, hij wil Chris liever als een soort zusje blijven zien.
Ondertussen, in het Friese dorpje, merkt juf Jenny dat Thomas weggelopen is van huis. Hij gaat langs bij Jelle en Tjitske, die nog altijd nauwelijks spreken. Ze maken Jenny duidelijk dat ze niet van plan zijn aangifte te doen, en dus kan Jenny verder niks meer uitrichten.
In Parijs begint het te regenen, en beslist Chris dat ze graag weer terug wil naar Engeland. Samen met Thomas neemt ze de boot naar Dover. Als ze eenmaal aan de kant zijn, vraagt Chris hem om zijn paspoort. Onwetend als hij is geeft hij zijn pasoort aan Chris, zonder te vragen wat ze ermee van plan is. Als hij later uit het toiletblok komt is Chris verdwenen. Nu hij alleen is achtergebleven weet hij niet goed wat hij moet doen en hij begint een beetje te zwerven. Hij regelt een lift van een vrachtwagenchauffeur die hem naar het noorden van Engeland brengt. In Sheerness wordt hij afgezet, en de chauffeur gaat verder. Een beetje moedeloos loopt hij rond en uiteindelijk stapt hij aan boord van een bootje. De volgende dag vaart hij wat rond op zee, en terwijl hij als hij weer terug is bij de kust, uit het bootje stapt wordt hij gezien door een politieagent.
Omdat Thomas op geen van zijn vragen reageert zet de politieagent hem af bij een psychiatrisch ziekenhuis. Daar ontfermt de dokter Mc.Laren zich over hem, maar ook hij krijgt geen woord uit Thomas. Wel speelt Thomas op een piano in het ziekenhuis alle nummers die juffrouw Jenny hem ooit heeft geleerd. In het ziekenhuis beginnen ze hem de pianoman te noemen, en zo wordt hij ook door de pers genoemd. In kranten en op internet wordt er gezocht naar bekenden van Thomas, maar er komen enkel loze berichten binnen.
In het dorp ziet meester Schaafstra in de krant een foto staan van Thomas. Met de foto gaat hij naar juffrouw Jenny, die meteen actie onderneemt en naar het ziekenhuis belt.
Ze maakt een afspraak met Mc.Laren en gaat zo snel mogelijk naar Sheerness om Thomas te identificeren. Als ze binnenkomt herkent Thomas haar meteen, en het eerste wat hij zegt sinds zijn verblijf in het ziekenhuis is haar naam. Jenny mag Thomas mee naar huis nemen, en verteld hem onderweg dat zijn vader is verongelukt. Meteen besluit Thomas dat hij voor zijn moeder zal zorgen. Jenny neemt hem mee naar haar huis, waar hij kennis maakt met Adze, de nieuwe vriend van Jenny. Thomas ervaart dat als verraad, net zoals Chris hem verraadde door zomaar weg te gaan. Bedroefd gaat hij naar huis, waar hij weer zijn gewone leven opneemt en terug gaat naar de fietsenfabriek. Uiteindelijk verteld hij al zijn belevenissen aan zijn moeder, die haar zoon nu voor het eerst uitgebreid hoort praten.

Bespreking van een aantal verhaalaspecten
Het boek is gebouwd rondom het verhaal over ‘de pianoman’ die een paar jaar geleden het nieuws haalde omdat hij weigerde te spreken, maar geweldig piano kon spelen.

Bernlef heeft van deze ‘pianoman’ Thomas Boender gemaakt. De gebeurtenis heeft dus echt plaatsgevonden, de rest is, net als de personen, bedacht.

Spanning
Het is niet echt een spannend boek, er wordt geen informatie achtergehouden en er worden ook geen vermoedens gecreëerd om het boek spannend te maken. Het is een heel erg duidelijk recht toe – recht aan boek. Wel zijn er twee verhaallijnen, de ene verteld het verhaal van Thomas en de ander het verhaal van Jenny, maar die zorgen niet voor extra spanning, maar juist voor extra duidelijkheid en het is een leuke afwisseling.

Personages
De hoofdpersoon is Thomas Boender. Hij heeft vooral een hele ‘stille’ jeugd gehad, zijn ouders waren allebei geen spraakwaters. Om aan ‘alle verzamelde stiltes’, zoals hij het zelf noemt, te ontkomen vlucht hij weg uit huis en komt hij via Amsterdam en Parijs uiteindelijk terecht in een psychiatrisch ziekenhuis in Sheerness.
In de tijd die hij met Chris heeft doorgebracht is hij veel spraakzamer geworden en ook veel losser in de omgang. Thomas is duidelijk een round character. Hij zit behoorlijk complex in elkaar en je leest hoe hij steeds meer veranderd naarmate hij langer met Chris optrekt.
Ook zijn vader Jelle en zijn moeder Tjitske spelen een behoorlijk grote rol in het verhaal, door hen in Thomas geworden zoals hij is. Vooral zijn vader, die erg dominant naar voren komt in het boek, speelt een grote rol in de jeugd van Thomas.
Jelle was degene die het niet nodig vond om te spreken en die Thomas van het vmbo afhaalde en hem liet werken voor het geld.
Thomas denkt later ook dat zijn vader is gestorven omdat hij ‘te zwaar was van al het zwijgen’.
Met zijn ouders heeft Thomas dus een moeizame relatie, en ik denk dat de oorzaak daarvan terug is te vinden in het feit dat er thuis nauwelijks gepraat werd.
Jenny is degene die zich in een soort moederrol schikt door Thomas met haar mee naar huis te nemen, ik denk dat zij degene is die ervoor heeft gezorgd dat Thomas niet op jonge leeftijd al net zo verbitterd is geworden als zijn vader. Met haar praatte hij en zij is degene die hem piano leerde spelen. Zij heeft hem later opgehaald uit Sheerness, waar ze als het ware dus wéér de moederrol op zich nam.
De relatie tussen Jenny en Thomas was dus heel erg goed in zijn jeugd, toen hij naar een hogere klas ging is het contact minder geworden omdat zij niet meer zijn lerares was.

Later ‘redt’ ze hem uit Engeland, maar ze raakt hem echt in haar hart als hij erachter komt dat zij een vriend heeft, Adze. Op deze manier eindigt hun relatie alsnog in mineur.
Een andere belangrijke rol in het boek is weggelegd voor Chris, het Engelse meisje dat hij op de Dam ontmoet. Hij is een beetje geobsedeerd door haar en voor Thomas voelt het heerlijk om alles voor haar te betalen want zij geeft hem wat hij vanuit huis nooit heeft gekend; een gesprekspartner, iemand om mee te lachen en om mee te huilen.
Hij is zo verblind door alle goede kanten van haar dat hij niet doorheeft dat zij hem, als naïeve boerenjongen, gebruikt. Hij betaald het eten, hij betaald de overnachtingen en hij betaald de reis naar Frankrijk én die naar Engeland. Als dank voor dat alles gaat zij er op het einde vandoor met zijn paspoort. Hij hield van haar, niet op een seksuele manier maar gewoon als ‘zusje’, maar ook hij verraadt haar uiteindelijk.

Opbouw
Het boek bestaat uit veertien korte hoofdstukjes. In het eerste hoofdstuk is Thomas net geboren en zit hij in zijn kinderstoel tegenover zijn ouders die haast lijken te weigeren met elkaar te converseren. In het laatste hoofdstuk komt hij na al zijn belevenissen weer terug bij zijn moeder en vertelt hij haar wat hij al die weken heeft gedaan, waar hij is geweest en wat hij allemaal heeft meegemaakt.
Het mooie is dat het begin en einde van het boek perfect laten zien hoe Thomas zich tijdens zijn afwezigheid heeft gevormd. In het begin praat hij niet, op het einde praat hij uitvoerig. Daartussen is hij steeds meer gaan praten, en dat is dus in de tijd dat hij met Chris optrekt.
Er is sprake van een gesloten einde, het verhaaltje is helemaal rond. Thomas wordt geboren – Thomas vlucht als het ware het huis uit – Thomas komt weer thuis.
Er is ook een duidelijk einde als hij zijn moeder begint te vertellen over zijn belevenissen, je zou er niet veel meer aan toe kunnen voegen.

Tijd
Er wordt in het verhaal niet duidelijk gemaakt in wel jaar het zich precies afspeelt, maar het is wel actueel, en dat is te merken aan bijvoorbeeld het feit dat er met de euro betaald wordt. Het verhaal is gebaseerd op de ‘echte’ pianoman, en hij werd in 2005 gevonden in Sheerness, dus het lijkt het meest logisch om dit verhaal te plaatsen in het jaar 2005.
Het verhaal beslaat een aantal maanden, onduidelijk is hoeveel precies. In het eerste hoofdstuk wordt de hele jeugd van Thomas behandeld, tot het moment dat hij besluit het dorp te verlaten en naar Amsterdam te gaan. De zeventien daarop volgende hoofdstukken beslaan een aantal maanden of weken, onduidelijk is hoe lang de vlucht van Thomas precies geduurd heeft. De vertelde tijd beslaat dus ongeveer negentien jaar.

De verteltijd is vele malen korter, het boekje is slechts 89 pagina’s en ik denk dat ik er ongeveer twee uur over heb gedaan om het te lezen.
Het boekje heeft een chronologische tijdlijn. Alle gebeurtenissen in het leven van Thomas worden precies in volgorde verteld en dat maakt het ook heel makkelijk om het te lezen.
Er is geen sprake van flashbacks of vooruitblikken.
De eerste achttien jaar van het leven van Thomas worden heel vlug verteld (in een hoofdstuk). Daarna gaat het allemaal langzamer en wordt er uitvoeriger beschreven wat Thomas allemaal meemaakt.

Onderwerp, thema en motieven
Het voornaamste onderwerp van het boek is denk ik ‘het zwijgen’. Het zwijgen van zijn ouders heeft Thomas gevormd zoals hij is. Het middel waarmee hij het liefst communiceert is de piano, want daar hoeft hij zijn mond niet voor open te trekken.
Hij zwijgt voornamelijk om zichzelf te beschermen tegen de buitenwereld. Als hij over de hele wereld bekend is geworden als ‘de pianoman’ dichten allerlei onbekende mensen hem een naam, een identiteit dus, toe. Er wordt gedacht dat hij de musicus Steve Massone is, of Tomas Strnad, Martin Sturefolt en een Zweedse pianist die onlangs in Londen had gestudeerd. Om te voorkomen dat ook het personeel van het ziekenhuis denkt dat hij een van hen is houdt hij wijselijk zijn mond.
Zwijgen is voor hem dus al die jaren goud geweest, en spreken slechts zilver.
Het thema dat naar voren komt is het zwijgen en hoe sterk iemand kan veranderen. Het thema vloeit als het ware voort uit het onderwerp, want het zwijgen vergaat hem steeds meer hoe langer hij met Chris optrekt. Hij wordt steeds spraakzamer, al gaat het nog wel erg moeizaam in het Engels, want ook dat beheerst hij, net als het Nederlands, niet erg goed.

Vertelsituatie
Er is sprake van een alwetende verteller. Je kijkt ‘van bovenaf’ naar het verhaal, je zweeft als het ware boven de personages. Er wordt door de schrijver geen commentaar geleverd op het verhaal, maar als lezer voel je dat er buiten de personages om verteld wordt.


Ruimte
Voor Thomas is het een soort shock als hij in Amsterdam komt. Hij was enkel het rustige Friese dorpje gewend waar hij tot zijn achttiende gewoond had. Om opeens in Amsterdam, in de drukte, terecht te komen was dus wel even wennen, maar een echt grote rol speelt het niet in het boek. Wel was het erg rustig op de Dam toen hij Chris daar ontmoette, dat is het enige dat wel van belang is voor het boekje, want stel je voor dat het erg druk was geweest op de Dam; misschien had hij Chris dan wel helemaal niet gezien en hadden ze nooit met elkaar opgetrokken en samen zoveel meegemaakt.

Leeservaring / uitgebreide eigen mening
Onderwerp en thema
Ik kan niet zeggen dat ik me heel erg aangetrokken voel tot het onderwerp ‘zwijgen’.
Je denkt dan toch al gauw dat het een beetje een saai boek zal zijn, want een boek waarin het zwijgen van de mens centraal staat; dat kan toch niet echt een spannend en levendig boek zijn. Maar dit boek vond ik verrassend leuk en het onderwerp is heel interessant gemaakt. De manier waarop Thomas in zijn leven steeds minder gaat zwijgen, in Engeland weer even terugvalt in zijn oude gewoonten, en daarna alles aan zijn moeder verteld is heel erg intrigerend.
Ik ben niet anders over het onderwerp gaan denken. Ik zou, als ik ergens anders een boek zou vinden dat als onderwerp ‘het zwijgen’ heeft, het niet meteen enthousiast beginnen te lezen. Ik denk dat ik het met dit boekje gewoon heel erg goed getroffen heb, het ligt natuurlijk ook aan de schrijfstijl van de schrijver.
Ik heb niet het idee dat er nog iets mist in het boek, ik vind het erg compleet en er is een mooi einde dus je blijft niet met onbeantwoorde vragen zitten.

Gebeurtenissen
Ik vind alle gebeurtenissen zeer logisch en er is een duidelijk verband tussen de gebeurtenissen. Er is niet iets dat zich opeens voordoet, er wordt duidelijk uitgelegd waarom ze ergens naartoe gaan, of waarom Thomas besluit te zwijgen in Sheerness.
Omdat het boek is gebouwd rondom de aangespoelde ‘pianoman’ is dat natuurlijk een geloofwaardige gebeurtenis omdat het echt gebeurt is. Maar ook de rest van de dingen die hij doet en de dingen die hij onderneemt met Chris vind ik allemaal geloofwaardig.

Wat ik een mooi moment vond, was het moment dat hij, nadat hij al een tijd niet had gesproken in het ziekenhuis, de naam van juffrouw Jenny uitsprak toen zij hem op kwam halen. Dat was ook het moment dat het ziekenhuispersoneel tegen elkaar zei; ‘Zie je wel, hij kan wél praten!’

Personages
Ik vond Thomas soms een beetje voorspelbaar, maar ik denk dat dat vooral komt omdat het nog echt zo’n naïeve boerenjongen was toen hij naar Amsterdam kwam. Hij had nog niet door dat Chris gewoon gebruik van hem maakte en hij stemde, zonder verder na te denken, in met alles wat Chris aan hem voorstelde.
Verder is Chris behoorlijk onvoorspelbaar, ik had echt niet verwacht dat ze er zomaar vandoor zou gaan met het paspoort van Thomas want ze leken het samen zo gezellig te hebben, maar blijkbaar ben ik ook in haar charmes getrapt.
Ik zou absoluut niet op Thomas willen lijken, ik hou van praten en mensen en menselijk contact en moet er niet aan denken dat mijn ouders nooit tegen me zouden praten.
Ook is hij, misschien door het beperkte contact met de ‘echte buitenwereld’ in de eerste achttien jaar van zijn leven, heel erg naïef en dan is het voor anderen erg makkelijk misbruik van je te maken.

Opbouw
Het boekje is, vind ik, echt perfect geschreven. Heel makkelijk, voor iedereen begrijpbaar (wat natuurlijk ook wel moet als boekenweekgeschenk) en vooral heel duidelijk. Geen moeilijke woorden, geen onbegrijpbare flashbacks, verschillende verhaallijnen die allemaal door elkaar heen lopen of tijdversnellingen.

Taalgebruik
Het taalgebruik is heel duidelijk, kort maar krachtig. Geen moeilijke lange zinnen, maar er wordt gewoon recht toe - recht aan gezegd wat hij ons duidelijk wilde maken. Het boekje is dus duidelijk geschikt voor het grote publiek.
De stijl past heel goed bij het verhaal, want alles is kort en krachtig opgeschreven, en dat is ook hoe Thomas zelf is in zijn gedrag en in de zinnen die hij uitspreekt.


Informatie over de auteur
Onder het pseudoniem Bernlef, dat ontleend is aan de dichter Bernlef uit de 8e eeuw, gaat Hendrik Jan Marsman schuil, die ook schuil gaat onder de pseudoniemen Ronnie Appelmans, Cas den Haan, J. Grauw, S. den Haan en Cas de Vries.
Marsman is op 14 januari 1937 geboren in Sint Pancras, in de buurt van Alkmaar.
Op zijn 23e debuteerde hij met de dichtbundel Knokkels, waarvoor hij later de Reine Prinsen Geerligprijs zou ontvangen.
Zijn bekendheid bij het grote publiek kwam in 1984, toen zijn roman Hersenschimmen uitkwam.
Bernlef schrijft wel vaker boeken over wat zwaardere onderwerpen. In zijn roman Hersenschimmen beschrijft hij, vanuit het oogpunt van een dementerende man, hoe de toestand van zijn lichaam en geest op hoog tempo verslechterd.
Andere boeken van Bernlef zijn onder andere;
Stenen spoelen (1960)
Sneeuw (1973)
Onder ijsbergen (1981)
Publiek geheim (1987)
Buiten is het maandag (2003)
De onzichtbare jongen (2006)
Op slot (2007)