Gebruikte editie voor het boekverslag
Eerste druk: 12 maart 2008
Aantal bladzijden: 89
Oplage : 960.000 exemplaren (een recordoplage)
Uitgave: Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek (hardcover)

Beschrijving voorkant
Op de cover staat een afbeelding van een schilderij dat “Boerderij” heet. De kleur is overwegend grijsblauw.

Boekenweekgeschenk 2008
De pianoman van J. Bernlef is het boekenweekgeschenk van 2008 en je ontvangt dit tijdens de Boekenweek 2007 gratis bij aankoop van ten minste € 11,50 aan Nederlandstalige boeken of bij inschrijving als betalend lid bij de openbare bibliotheek tijdens de Boekenweek. Zolang de voorraad strekt. De propaganda rond het boekenweekgeschenk is in handen van de Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek. Zie voor meer nieuws over de boekenweek: www.boekenweek.nl . Het thema van de Boekenweek2008 is ouder-worden, maar het gekke is dat het geschenk niet expliciet over ouder-worden gaat.


Aanleiding voor het schrijven
Bernlef heeft het boekenweekgeschenk geschreven. “De pianoman” heet het - en het gaat niet over ouder worden. Hoe kwam hij op het idee?
Bernlef knipte enkele jaren geleden een krantenberichtje uit over een man die bij Sheerness in Engeland opdook, weigerde te spreken en slechts piano speelde. Een verademing, vond Bernlef, ongeacht de kwaliteit van het pianospel. ,,Het schaamrood stijgt me naar de kaken als ik tegenwoordig de tv aanzet. Mensen vertellen zomaar hun hartsgeheimen aan een miljoenenpubliek. In wat voor tijd leven we! Dan is iemand die niet wil praten een aantrekkelijk alternatief.''

Titelverklaring
“De pianoman” werd de drenkeling genoemd die maar bleef zwijgen in het Engelse Sheerness en van wie men niet wist wie hij was. In dit geschenkje is het Thomas Boender die in Engeland terecht is gekomen en daar net doet alsof hij geen Engels verstaat. Hij kan echter wel heel mooi piano spelen. Daarom werd de vondeling destijds in Engeland ook “De pianoman”genoemd.

Structuur en/of verhaalopbouw
Het verhaal is opgebouwd in 14 korte hoofdstukken die beginnen met de geboorte van Thomas en eindigen met zij terugkeer in het Friese dorp na het maken van een reis door West-Europa. Het is een chronologisch verteld verhaal met twee verhaaldraden: de ene draad volgt Thomas op zijn vlucht van huis en de andere is de lijn die zijn schooljuffrouw Jenny volgt om hem op te halen.

Gebruikt perspectief
Er is sprake van een impliciet auctoriaal perspectief: er is een onzichtbare verteller die a.h.w boven de personages zweeft . Hij geeft geen expliciet commentaar op de handeling, maar je voelt als lezer dat er een vertelinstantie is die buiten de personages om vertelt. Hij vertelt in de o.v.t.

Tijd van het verhaal
Er worden geen expliciete geven over data en jaartallen genoemd. Maar het is wel een actueel verhaal. Bernlef is geïnspireerd door het bericht over de mysterieuze pianoman in Sheerness. Dat verhaal speelde in het jaar 2005. Er wordt ook verwezen naar actuele elementen: het bestaan van de € , mobiele telefoons etc. Het lijkt dus logisch om het verhaal in 2005 te laten spelen. Het verhaal neemt enkele maanden in beslag. In het eerste hoofdstuk wordt de groei van Thomas beschreven, tot aan zijn 18e jaar. Zijn vlucht duurt enkele maanden, voordat hij weer terugkeert naar het Friese dorp waar hij werd geboren.


Plaats van handeling
De eerste jaren van zijn leven slijt Thomas Boender in een klein en (achtergebleven?) Fries dorp. Op zijn achttiende besluit hij weg te vluchten van huis en hij maakt een reis naar Amsterdam en Parijs om vandaar uit naar Engeland te gaan met een opgeduikelde vriendin Chris. In Engeland laat die hem in de steek en hij komt in Sheernes terecht. Daar wordt hij later opgehaald door juffrouw Jenny die hem weer naar huis brengt in het Friese dorp, waar zijn vader inmiddels overleden is. Eigenlijk is er dus sprake van een soort queeste:
- begin en einde van het verhaal eindigt op dezelfde plek
- de opdracht/ het avontuur wordt op vreemd terrein beleefd
- na afloop is de opdracht vervuld met een goede afloop.
Thomas is weer terug in zijn geboortedorp in Friesland.

Motto
Er is geen motto.
Er is wel een opdracht: “Voor Eva “

Samenvatting van de inhoud
Thomas Boender is de enige zoon van Tjitske en Jelle Boender: twee norse ouders die alleen het hoogst noodzakelijke tegen elkaar zeggen. Daardoor begint Thomas ook heel laat te spreken. Op zijn vierde begint hij eindelijk te praten, maar het blijft beperkt tot een aantal woordjes. (“Honger”; ”Koek”) Ze wonen in een klein Fries dorp, vlak bij de stad D (is dit Drachten?) Er is een klein schooltje op het dorp en de juf van de eerste twee klassen heet Jenny Vreeland. Ze trekt zich vanaf het eerste begin dat hij op school komt zijn lot aan en is bereid hem extra lessen te geven. Dat doet ze bij haar thuis en daar staat een piano. Ze leert hem dus ook pianospelen en dat kan hij na een half jaar beter dan zijzelf. Thomas komt de laatste twee jaar bij meester Schaafstra terecht en die besteedt niet veel tijd aan hem. Daarna gaat hij naar het vmbo en weer na twee jaar gaat hij werken in een fietsbandenfabriek. Op zijn achttiende merkt hij dat zijn vader maar een zwijgzaam mens is en hij besluit het ouderlijk huis met 500 € te verlaten. Hij gaat dan met de trein naar Amsterdam.

In Amsterdam, die grote gevaarlijke stad, ontmoet hij al snel een Engels meisje dat in zilverkledij een standbeeld is. Zo haalt ze geld op om van te leven. Thomas is ervan onder de indruk en zij troont hem mee: ze laat hem voor het eten betalen en slaapt met hem in een jeugdherberg. Daar ontmoeten ze twee Amerikaanse jongens die hen wel willen meenemen naar Parijs wanneer Thomas de helft van de benzine betaalt. Dat gebeurt en ze nemen plaats in de auto. Thomas spreekt maar heel gebrekkig Engels. Het is voor hem een schokkende maar aan de andere kant ook plezierige evaring, wanneer Jim hem op het toilet van een benzinestation bevredigt.


Jenny Vreeland heeft gemerkt dat Thomas verdwenen is uit het dorp en gaat bij de ouders op bezoek. Ze ervaart hun zwijgzaamheid en hoort bovendien dat ze geen aangifte gaan doen bij de politie. Ze kan nu niets uitrichten en Thomas is uit haar leven verdwenen.

In Parijs worden ze afgezet door de Amerikanen: Chris en Thomas moeten geld gaan ophalen met het standbeeldverhaal en ze verblijven in een goedkoop hotel op kosten van Thomas. Chris wil wel seks met hem maar Thomas wijst dat af en Chris vraagt of hij homo is. Hij zegt van wel en wil dat Chris een soort zusje voor hem is.

Jenny Vreeland volgt in D. een cursus pedagogiek waar ze een andere onderwijzer Adze ontmoet. Ze laat hem meegaan naar haar huis; wanneer hij de piano ziet, vertelt ze hem over Thomas en zijn zwijgzame ouders. Adze zegt dat dit een teken van verzet tegen de snelle moderne wereld is. Het lijkt er op dat hij wel verliefd op Jenny is.

Wanneer het gaat regenen wil Chris naar Engeland vertrekken. Ze gaan eerst met de trein naar Calais en dan met de boot naar Dover. Het is de eerste keer dat Thomas op een boot vaart. Wanneer ze aan de overkant zijn, vraagt Chris zijn paspoort en wanneer hij even later uit het toilet komt, is ze verdwenen. Hij is nu helemaal alleen en begint een beetje te zwerven. Hij mag meerijden met een vrachtwagenchauffeur en hij wil naar het noorden. Zijn Engels is niet al te best en hij wordt afgezet in Sheerness. Hij loopt wat in het rond en in de haven gaat hij aan boord van een bootje. Hij gaat de volgende dag in zee en wanneer hij eruit komt, wordt hij gespot door een politieagent. Thomas besluit op alle vragen te zwijgen. Daardoor komt hij in een psychiatrisch ziekenhuis terecht waar dokter Mc. Laren zich over hem ontfermt. Hij praat geen woord, maar wanneer hij een piano ziet staan, begint hij erop te spelen, namelijk alle nummers die hij van Jenny heeft geleerd. Daarom wordt hij de pianoman genoemd en er komen advertenties in de krant en op internet om te weten te komen wie hij is. Er komen de eerste weken veel berichten over de geheimzinnige man, maar na een tijdje verdwijnt de media-aandacht weer.

Meester Schaafstra herkent in de krant de foto en gaat daarmee naar Jenny die hem ook herkent. Jenny belt naar Engeland en haar wordt verzocht naar Engeland te komen om Thomas te identificeren. Dat doet haar denken aan het bericht over de vader van Thomas die in het donker in een vaart is gestapt en verdronken is. Ze reist naar Sheerness af en ze herkent Thomas en hij haar. Hij spreekt haar naam uit. Ze mag Thomas meenemen naar huis en op de terugreis vertelt ze hem dat zijn vader verongelukt is. Thomas zegt dat hij voor zijn moeder zal zorgen. Met het vliegtuig en de trein gaan ze terug naar het geboortedorp van Thomas. In het huis van Jenny ontmoet hij Adze. Dan ervaart hij dat Jenny hem net als Chris verraden heeft. Evenmin als Chris zijn vrouw kan zijn zo kan Jenny zijn moeder niet vervangen. Hij besluit naar huis te gaan. Hij denkt dat zijn vader zelfmoord heeft gepleegd maar zijn moeder ontkent dat. Hij gaat ook weer gewoon aan het werk in de fietsbandenfabriek waar hij nog altijd de “stille “wordt genoemd. Hij zwijgt ook tegenover een journaliste. Hij weet niet meer wat er gebeurd is.

Thema, motieven en interpretatie
Bernlef heeft zich in zijn werk al eerder beziggehouden met het thema van de taal, de herinnering, het geheugen enzovoort. Dat gebeurde o.a. in de romans “Hersenschimmen”(dementie) “Eclips” (geheugenverlies) “De onzichtbare jongen" (zwijgzaamheid)

In de stof voor zijn boekenweekgeschenk heeft het thema van de waar gebeurde geschiedenis van de pianoman in 2005 hem aangetrokken. Hij kiest daarvoor als personage de jonge Thomas Boender die in een zeer zwijgzame familie opgroeit, waardoor hij pas op zijn vierde gaat spreken en dan alleen nog maar de meest noodzakelijke woordjes. Op school trekt de jonge Jenny Vreeland zijn lot aan en ze leert hem in de bijlessen ook een andere soort taal, nl. die van de muziek.

Thomas kan niet langer tegen de harde zwijgzaamheid van zijn vader en vertrekt uit huis. Hij gaat het avontuur tegemoet: eerst in Amsterdam, later in Parijs en Engeland. Hij kan maar moeizaam communiceren met de mensen die hij ontmoet, want ook Engels spreekt hij slecht. Hij wordt door Jim bevredigd en daardoor lijkt het alsof hij homofiel is, want seks met Chris wil hij niet. Die laat hem dan ook in de steek, wanneer ze in Engeland zijn. Wanneer hij in Sheerness zonder paspoort wordt aangetroffen, besluit hij maar helemaal niets meer te vertellen. Vele namen worden aan hem toegewezen en hij laat alleen maar zien dat hij kan pianospelen: het is zijn communicatiemiddel. De meester en de juf lezen later in de krant het bericht over de pianoman en ze herkennen Thomas. Jenny gaat hem ophalen en brengt hem weer thuis, waar gelukkig zijn zwijgzame vader aan zijn einde is gekomen. Jammer genoeg heeft Jenny een relatie in die paar maanden gevonden, maar Thomas besluit terug te keren naar de boerderij van zijn moeder. Hij gaat ook terug naar de fietsbandenfabriek en hij lijkt redelijk gelukkig te zijn na het overlijden van zijn vader. Alsof hij van een last bevrijd is.


Het zwijgen in woorden als verzet tegen de harde buitenwereld is dus het thema van deze kleine roman. Wanneer Thomas in Engeland zit, hanteert hij dezelfde methode. Hij zwijgt tegenover de harde buitenwereld die hem allerlei andere namen in de schoenen schuift. Pas wanneer de vertrouwde Jenny hem opzoekt, begint hij weer te praten. Hij zegt tegen haar dat hij wel moest zwijgen, omdat ze hem allerlei andere namen wilden toedichten en om zijn eigen naam (identiteit) te bewaren moest hij wel zijn mond houden.
Zwijgen is dus inderdaad “goud” voor hem geworden. “Spreken” blijft zilver (vgl. symbolisch het zilveren standbeeldmeisje Chris, die hij in eerste instantie zwijgend ontmoet) ( Ze stond daar roerloos en zwijgend.” – blz.19 )
Opvallend is verder dan ook het aantal keren dat het woord” zwijgend “in de kleine roman wordt genoemd. Van de onderwijzer Adze hoort Jenny dat zwijgen een reactie van de mensen in het dorp is om zich te hechten aan het vroegere leven. Het lijkt of ze niet kunnen meekomen in de maalstroom van het nieuwe leven. (blz.41) Ook wanneer hij terugkomt uit Engeland, blijft hij voor de andere mensen over de ware toedracht zwijgen. Op de plek waar zijn vader stierf, ervaart hij echter een vreemde lichtheid en hij roept de namen van Chris, Jenny en mamma, die drie vrouwen die zijn leven tot dan toe hebben beheerst.

Mijn mening over het geschenk
Een mooi symbolisch boekje van Bernlef over de functie van taal, muziek en zwijgen. Het is behalve een typisch Bernlef-thema ook in een typische Bernlef-stijl geschreven: helder, zakelijk taalgebruik dat zich ook in zijn andere romans laat zien. Gemakkelijk te begrijpen voor een grote groep lezers: ideaal dus voor een boekenweekgeschenk. Niettemin zijn er spannender geschenken geschreven.
Amusementswaarde: 6 Waardering in scholieren.com punten: 1 (net als alle andere boekenweekgeschenken van de laatste jaren)

Over de schrijver en zijn werk
De Nederlandse schrijver J. Bernlef werd geboren in 1937 te Sint Pancras bij Alkmaar als Hendrik Jan Marsman. Het gezin woonde in Amsterdam en Haarlem. Bernlef studeerde na de HBS een half jaar aan de universiteit.
J. Bernlef richtte in 1958 met G. Brands en K. Schippers het literaire tijdschrift Barbarber op. Aan het begin van de jaren zestig was hij werkzaam bij een boekenimporteur in Amsterdam.
Bernlef debuteerde in 1960 als dichter met de bundel "Kokkels". Hij heeft een omvangrijk oeuvre geschreven, dat naast gedichten bestaat uit romans, verhalen, essays en toneelwerken.
Zijn eerste roman was "Stukjes en beetjes" (1965) die in 1989 werd herschreven onder de titel "Achterhoedegevecht". "Sneeuw" en "Meeuwen" werden populaire romans op boekenlijsten van scholieren. "Hersenschimmen" (1984) was de meest succesvolle roman tot nu toe. Het verhaal over een dementerende man werd bewerkt voor toneel en in 1988 verfilmd.


Van 1977 tot 1987 was Bernlef redacteur van Raster. Bernlef was ook als criticus van poëzie actief voor de Haagse Post. Hij bekleedde verschillende bestuursfuncties in de culturele wereld. Hij zette zich bijvoorbeeld in voor het PEN Emergency Fund. Dit fonds helpt onderdrukte schrijvers.

De Constantijn Huygensprijs werd in 1984 aan hem toegekend. Ook werd zijn werk bekroond met de AKO- Literatuurprijs en de P.C. Hooftprijs.

Andere belangrijke werken van J. Bernlef zijn o.a. :
- Stenen spoelen (1960)
- Stukjes en beetjes (1965)
- Het verlof (1971)
- Sneeuw (1973)
- Meeuwen (1975)
- Zwijgende man (1976)
- Anekdotes uit een zijstraat (1978)
- Onder ijsbergen (1981)
- Alles teruggevonden / niets bewaard (1982)
- Regen (1982)
- Winterwegen (1983)
- Hersenschimmen (1984)
- Publiek geheim (1987) AKO-literatuurpijs
- Eclips (1993)
- Boy (2000)
- Buiten is het maandag (2003)
- Een jongensoorlog (2005)
- De onzichtbare jongen (2006)
- Op slot (2007)
- De pianoman (2008)