Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2023
• 215 pagina's
• Uitgeverij: Hollands Diep

Flaptekst

Eerste zin

Al maanden breng ik mijn nachten op dezelfde manier door: in het donker aan tafel;, mijn vingers op de draaiknop van de radio.

Samenvatting

Personages

Pavel

Wat zegt Frank Nellen over hem in een interview: “Ja, in de roman is Pavel een held. Omdat hij zegt wat hij vindt en het lef heeft om zichzelf letterlijk in de strijd te werpen. Maar hij is óók een avonturier die wordt misleid door zijn eigen dromen. Een soort Don Quichot, dus. Voor gevaar heeft hij nauwelijks oog. Ik vond het fantastisch om hem op papier te zetten. Misschien omdat ik in niets op hem lijk. Ik ben een huismus, zit het liefst op mijn zolderkamertje tussen mijn boeken. Maar Pavel trekt de wereld in, beleeft de liefde, en schrikt er zelfs niet voor terug om de strijd aan te gaan met de oppermachtige Sovjetinstituten.”

Dani

Dani is heel wat minder heldhaftig dan zijn vriend Pavel. In het dorp loopt hij achter hem aan. Samen met een andere schooljongen Igor. Met zijn drieën vangen ze een grote meerval. Op school is hij minder slim dan Pavel die wel tegen de strenge juf Kravetz durft in te gaan. Pavel is heel belezen. Dani interesseert lezen helemaal niet. Dani laat zich een onaantrekkelijke vrouw aanpraten: eentje zonder borsten voor wie hij niets voelt. Zijn seks haalt hij in de barakken buiten het dorp In 1983 gaat hij werken in een lampenfabriek zonder uitzicht op een wat betere baan. Hij voert net als andere arbeiders geen donder uit. Een maand per jaar moeten ze hard werken om het quotum te halen. Alleen zijn vriend Igor doet zijn stinkende best. In 1986 wordt het dorp ontruimd: er is iets gebeurd. Ze worden geëvacueerd naar Kiev. Hij woont met zijn vrouw en moeder in een appartement. Sofia gaat vreemd en verlaat hem. Hij wordt bordenwasser in een luxe restaurant met een enorme smeerboel. In die tijd ziet hij Pavel die nu juist een toespraak houdt over de teloorgang van het socialisme in Rusland. Pavel is wel dapper, Dani niet. Pavel verdwijnt. In 1993 spreekt Dani nog met Alina, Maar die weet ook niet waar Pavel uithangt. Dan hoort hij in 1994 Pavel op de radio met een verhaal over de Sovjetunie en hij gaat op zoek naar hem in zijn geboortestreek. Hij vindt hem op aanwijzingen van vier achterblijvers en gaat naar kamp 451. Maar hij blijft een toehoorder en een toekijker. Zelfs wanneer Pavel het kamp in lichterlaaie zet,

Igor

Igor is bepaald niet de slimste in het dorp van Dani, zeker niet op de school van juf Kravetz Maar hij is een fan van Pavel en samen trekken ze vaak de natuur in. Ze zetten vallen voor dieren en met zijn drieën vangen ze een enorme meerval, waarvan het hele dorp kan eten. Igor werkt later in de lampenfabriek : hij is de enige arbeider die iets doet: de rest doet geen fluit behalve wodka zuipen en seks ervaren in de barakken buiten het dorp. Igor krijgt een armzalige medaille, terwijl de directeur van de fabriek (die niets doet en corrupt is) een hoge onderscheiding krijgt. Igor meldt zich met Pavel aan bij de reservisten om het land een dienst te bewijzen, maar ze komen van een koude kermis thuis. Geen bescherming en geen goed materiaal en met maar één opdracht: alle dieren te doden. Igor weigert dat eerst, maar doet er later toch aan mee. Hij eindigt aan een boomtak van een eik.

Quotes

"Het was tijdens een van deze nachten- een week geleden om precies te zijn- dat ik de stem van Pavel Oleksandrovitsj Dorosjenko hoorde, mijn jeugdvriend uit Taranivka. Ik had hem al bijna vijf jaar niet meer gezien of gehoord" Bladzijde 9

"Lachend hield hij een meerval van bijna twee meter vast, het grootste waterbeest dat ik ooit in levenden lijve had gezien. Ik liet de vislijn los en waadde samen met Igor naar hem toe, steeds dieper het halve ei in, dat ineens verrassend ongevaarlijk op me overkwam." Bladzijde 71

"Op het plein werd het vee bijeengedreven. In de bus hield iedereen zijn mond. We keken naar buiten, naar onze huizen, naar het dorp dat we nooit meer zouden zien." Bladzijde 119

"Ik doorzoek de slaapkamer, dan de keuken. Tussen de scherven van wat ooit weckpotten waren, liggen wat vellen. Ik raap ze bijeen. Inktvlekken, bleek, niets te lezen. Alles is verdwenen, het hele archief. Weggerot, geruimd, verdwaald , wat dan ook." Bladzijde 180

"Curie, röntgen, sievert en becquerel : de achternamen van fysici wier nagedachtenis voor eeuwig verbonden zou blijven met de dood. Pavel wist dat het stof ongrijpbaar was zodra het ontsnapte aan het papier en de hoofden van d egeleerden." Bladzijde 231

Thematiek

De ondergang van het socialisme

Pavel was altijd een aanhanger van het socialisme en de verdiensten die het systeem met zich meebrengt. In het dorp waar hij was opgenomen na het ongeluk met zijn ouders, vertelde hij daar verhalen aan de mensen die wilden luisteren. Pavel is de man van het vertellen van verhalen. Maar door de kernramp in Tsjernobyl moeten de inwoners van het dorp evacueren. De overheid is in gebreke gebleven en in in 1989 (drie jaar na de ramp) houdt Pavel een toespraak in de Universiteitsbibliotheek van Kiev. Daarin laat hij merken dat hij 'klaar is met het socialisme' en de mensen die zich in dat corrupte systeem verrijken. Daarna wordt het standbeeld van Lenin neergehaald en vindt de KGB het noodzakelijk het studentenoproer te beëindigen. Pavel verdwijnt van het toneel. Een jaar of vijf later hoort Dani Pavel een verhaal op de radio voorlezen. Pavel leeft dus nog en Dani gaat hem zoeken. In zijn geboortedorp woont niemand meer, behalve één vrouw en die weet dat Pavel in een kamp zit, waar hij met zijn doos van verhalen zit. Dani vindt hem en hij hoort van Pavel het verhaal van de radioactiviteit na de kernramp en de taken die hij en Igor bij de reservisten moest uitvoeren. Igor heeft toen een einde aan zijn leven gemaakt. Maar Pavel heeft ook nog een krachtige daad: in het kamp 451 waar hij zit, staan nog verroeste legertanks e.d. Hij besluit het kamp in de fik te zetten. Hoogstwaarschijnlijk verliest hij bij de actie het leven. Dani redt zich op een nabije heuvel als hij deexplosie die Pavel heeft veroorzaakt, hoort.

Motieven

De kernramp

In 1986 ontploft de kernreactor van Tsjernobyl. De bevolking in de buurt ervan wordt geëvacueerd. Die weet helemaal niet wat er aan de hand is. Pavel en Igor melden zich later aan bij de reservisten. Ze moeten alle dieren doden die radioactief besmet zijn geraakt. Alles en iedereen in het stralingsgebied sterft. De overheid zwijgt. of verspreidt leugens ( natuurramp)

Vriendschap : hero of zero ?

In zijn jeugd sluit Dani vriendschap met Pavel. Die is als wees nieuw in het dorp gekomen. Hij heeft maar één oog :hij is een oog kwijtgeraakt. Ze hebben wel eens ruzie, maar toch voelen ze zich tot elkaar aangetrokken. Met Igor gaan ze vissen op de Dag van de Internationale Arbeid. Ze vangen een enorme meerval. Pavel is een hero Na de evacuatie raken ze elkaar even uit het oog, maar tijdens een studentenoproer waarbij Pavel een vlammende toespraak houdt over het verloren gaan van de ideeën van het socialisme , ziet Dani hem weer. Pavel gooit de buste van Lenin op de vloer kapot. Daarna verdwijnt Pavel van het toneel. Dani hoort jaren later dat hij een verhaal voorleest op de radio. Hij gaat dan naar hem op zoek en hij vindt hem in een verlaten kamp in de buurt van de kerncentrale. Pavel vertelt hem het verhaal van Igor (zelfmoord) en hun taak alles te doden in de omgeving. Dani doet eigenlijk weinig dappers in zijn leven; in tegenstelling tot hero Pavel is hij zero Dani.

Queeste

Dani gaat op zoek naar zijn jeugdvriend Pavel, die hij sinds 1989 niet meer heeft gezien na zijn kritische toespraak op de universiteit van Kiev. Zijn zoektocht eindigt vlak bij zijn geboortedorp in kamp 451, waar Pavel zich in het geheim ophoudt en de radio-uitzendingen maakt., waardoor Dani hem op het spoor is gekomen. De zoektocht brengt hem naar zijn geboortedorp waar drie pelsjagers wonen en de vrouw die de archieven heeft bijgehouden. Ze weten dat Pavel onder een andere naam in kamp 451 zit. Dani zoekt Pavel op in het verpauperde kamp en hij hoort de verhalen aan van Pavel die hem ook over Igor vertelt.

Een corrupt systeem

In de jaren dat Dani in de lampenfabriek werkt, merken de arbeiders dat er sprake is van een door en door corrupt systeem. De geproduceerde lampen zijn van slechte kwaliteit, de arbeiders voeren geen flikker uit, de directeur is er nooit, maar wordt door de onderminister bij een bliksembezoek met een hoge onderscheiding beloond. Hij strijkt op een gemakkelijke manier zijn geld op. De hardwerkende Igor (de enige die in de fabriek zijn best doet) krijgt op die dag een armzalige medaille omgehangen. Pavel krijgt later (na de kernramp in Tsjernobyl) in de gaten dat hij met zijn bewondering voor het communisme fout zit en dat hij corrupte systeem in stand houdt. Met zijn toespraak in de Bibliotheek van Kiev vertelt hij over de dwalingen. Wat voor dingen heeft het socialisme van Lenin en Stalin de bevolking gebracht? Armoede en vooral wreedheden.

Liefde en overspel

Dani moet in het dorp trouwen met het onaantrekkelijke meisje Sofia. Dat heeft het dorp zo beslist. Maar ze heeft geen borsten ( 'het leken net platgetrapte bessen') en hij vindt haar helemaal niet mooi. Hij heeft ook geen normaal seksleven. Voor de seks wendt hij zich tot beschikbare vrouwen die buiten het dorp in barakken hun lusten kunnen botvoeren. Dat doen heel wat mannen trouwens in dat dorp, want van hogerhand opgelegde huwelijken werken niet altijd even goed. Later in Kiev scheiden ze. Maar in die stad is Sofia zelf vreemd gegaan. Pavel daarentegen heeft bij een bezoek aan het geboortedorp van Dani een heel mooie vrouw bij zich. (Alina). Maar hij raakt die later toch kwijt. Hij heeft zich aangemeld bij de reservisten om in de omgeving van de kerncentrale te gaan helpen.,

Alcohol

In het dorp waar Dani woont en werkt drinken de mannen veel wodka: om te vergeven en te vergeten. Buiten het dorp is er gelegenheid voor in een voormalig houthakkerskamp. Seks en alcohol zijn er te verkrijgen. Ook de arbeiders van de lampenfabriek zuipen veel. Ze doen toch niets en daarom gaan ze al vroeg op de dag aan de wodka. Bij de uitreiking van de medailles door de onderminister is het helemaal prijs. De arbeiders van de lampenfabriek zuipen zich helemaal klem. Ook toen Igor en Pavel bij de reservisten in dienst traden, kregen ze elke dag wodka uitgereikt. Omdat de wodka voor de meeste soldaten niet genoeg was, was er een levendige ruilhandel ontstaan. Handige materialen (om je lichaam te beschermen tegen de straling) verhuisden van eigenaar. Wodka voor een loodschort bijvoorbeeld. of beschermende handschoenen.

Zelfmoord

Als hij zich aanmeldt bij de reservisten moeten zij ( ook Igor) alle levende dieren doden. Dat kan hij niet over zijn hart verkrijgen en hij wil die opdracht ( een hond of hert doodschieten) niet uitvoeren. Uiteindelijk schiet hij toch varkens, koeien en een stier dood. Maar hij kan dat niet verwerken en hij hangt zich op aan de takken van een eikenboom. Pavel vindt hem. Het idee over zelfmoord hoort ook bij het open einde : het is denkbaar dat Pavel als laatste daad kamp 451 en zichzelf in de fik heeft gezet.

Schoolleven

Als Pavel op de school van Dani komt, is hij een buitenbeentje. De meeste jongens in de klas zijn dom en Pavel weet bijna alles. Hij leest veel boeken en juffrouw Kravetz wordt fan van hem. Maar Pavel neemt het op voor zijn klasgenoten als de juf ze uitscheldt voor dommeriken. De tafel van 14 x 8 is dan volgens Pavel ook 34. De juf corrigeert hem niet.

Motto

"Als wij de macht afzweren, met welk middel zullen wij de revolutie van het proletariaat dan aansturen? Welnu, met een kracht die onzichtbaar is, die door niemand herkend wordt, die aan niemand is opgelegd."\

Mikhail Bakoenin, 1870

[Bron Internet:toelichting
De invloedrijkste figuur binnen het anarchisme van de negentiende eeuw was zonder twijfel Michail Bakoenin. Tijdens en na zijn turbulente leven als revolutionair, vormde hij een inspiratiebron voor anarchisten over de hele wereld. Bakoenin was ook een fel tegenstander van Karl Marx, met wie hij concurreerde om het leiderschap van de Eerste Internationale. Hij was echter geen systematische denker. Daarom bestaat er controverse over de vraag of Bakoenin wel als een filosoof dient te worden beschouwd.] 

 

Titelverklaring

In de roman wordt  op enkele plaatsen de term "onzichtbaren" en equivalenten daarvan genoemd. Dat gaat daarbij om zowel het begrip 'krachten' als om 'mensen' De titelverklaring moeten we in die citaten zoeken.

De eerste keer dat dit gebeurt, is ál in het motto van de filosoof Bakoenin.
("Welnu, met een kracht die onzichtbaar is,")

Verder citaten in de roman
- (blz. 120:"Onzichtbaarheid gaat hand in hand met lijdzaamheid. Zij die ongezien willen blijven gaan niet voorop. Ze nemen het woord niet en stellen geen vragen. In plaats daarvan ondergaan ze.")

- (blz. 120 : "Dat is de manier waarop de Oekraïners eeuwenlang gevaren hebben doorstaan. Tot  de ramp, tot het moment dat onzichtbaarheid voor hen geen bondgenoot meer was, maar vijand.")

- ( blz. 208 ( "Ik geloof het niet", zegt Igor."Waar is dat gif dan?"
 "Het is onzichtbaar".
" Dan bestaat het ook niet.")

- (blz. 214: "Het gaat om miljoenen zielen, zegt hij."Miljoenen, miljoenen, miljoenen, en nie0mand ie ze heeft opgemerkt. Zij zijn de reden, de Onzichtbaren opdat ze in elk geval gehóórd worden.")

- (blz.222  De mens streed zonder te weten hoe, werd opgegeten zonder het te weten waarom  zonder te  begrijpen Hoe schuil je voor iets wat je niet ziet, wat zo klein is dat het altijd een gaatje of kier weet te vinden?")

Structuur & perspectief

De roman wordt onderverdeeld in zeven delen die een naam dragen van een plaats: De Metallurgenstraat (1994), Het dorp (1971-1972), De fabriek (1983-1986), De bibliotheek (1986-1994) Het gemeenschapshuis (1994), Kamp 451(1994) , De heuvelrug (1994).
Op het eerste hoofdstuk na zijn alle delen daarna chronologisch gerangschikt.
Dani, de ik-verteller, gaat terug in de tijd op zoek naar zijn 'vriend' Pavel, hij vertelt in de o.v.t.

De zeven delen worden onderverdeeld in relatief korte hoofdstukken die aangeduid worden met een asterisk. Die hoofdstukken worden soms ook onderverdeeld door witregels.

Helemaal aan het einde geeft Frank Nellen een woorden-en personenlijst met termen en namen uit de Sovjetgeschiedenis. Wel erg handig.

Decor

Wat de tijd betreft geven de aanduidingen achter de hoofdstuktitels veel helderheid. De vroegste tijdlaag is in 1971 en de tijdslijn eindigt in 1994. In de tussenliggende periode wordt verteld hoe Dani kenmnis maakt met Pavel, hoe hij hem kwijtraakt en op welke wijze hij op zoek gaat naar zzijn jjeugdvriend. De vertelde tijd is in totaal 23 jaar.

Wat het decor betreft, er is een Russisch decor en dat speelt destijd ook in de Oekraïne. Het dorp waarin Dani is opgegroeid, is Taranivka, waar hij ook in het deel De Fabriek woont. Daarna worden de dorpelingen in 1986 geëvacueerd naar Kiev. Op dat moment weten ze nog niet wat er in hun land aan de hand is. In het hoofdstuk De bibliotheek is Dani in Kiev. In het Hoofdstuk  'Het gemeenschapshuis'  keert Dani terug naar zijn geboortedorp om kort daarop Pavel te zoeken en te vinden in Kamp 451 dat in de verboden zone voor burgers ligt. Voor de lezer is het duidelijk dat die zone radioactief  besmet is door de kernramp in Tsjernobyl.

Stijl

Een voetballerr die goed kan koppen, moet niet ineens gaan pingelen. Wie als schrijver een verteller is en geen beschouwer of poëet, moet vooral bij zijn eigen stijl blijven. 

Frank Nellen is net als zijn romanfiguur Pavel een  gerboren verteller. Zijn verhaal wordt spannend neergezet. Voor het overgrote deel is zijn verhaal goed te volgen. Er zijn ook verhalen van Pavel die over het verleden en over de Sowjet-ideologie gaan, die wat taaier zijn om te lezen. 
Er worden wel heel wat Russische namen en begrippen beschreven. Die staan achterin in een woordenlijst verklaard.
Nellen schrijft ook indrukwekkende metaforen.
Een paar voorbeelden:
- (blz. 44:"Tussen de breuken, delingen en percentages stond een eenzame vermenigvuldiging, als een verdwaald bosdier op een industrieterrein.")
- (blz. 53: Ze stond voor de klas als een fabrieksarbeider aan een lopende band, met haar gedachten elders.")
- (blz. 79: "Onze dienst begon om kwart over zeven en werd ingeluid door een zoemer die een droefgeestig geluid over de velden liet rollen, alsof er een enorm dier in de productiehal lag te sterven")
- (blz. 101:"De fabriek was als een stervend dier dat nog één keer de kracht verzamelde om zich op te richten en een paar passen te zetten naar een plek in het licht van de ondergaande zon.")
- (blz. 208:""Nee. Daar kan niets of niemand tegen. Het gif vreet je op. Van binnenuit, in je buik. Alles gaat rotten.. Je krijgt verschrikkelijke pijn, alsof je duizend scheermesjes hebt ingeslikt.")
- (blz. 223: "Ze schrobden hun lichamen met staalborstels, ze slikten jodiumtabletten alsof het rozijnen waren. De ene remedie nog nuttelozer dan de andere.")
- (blz. 225: "God deed zijn herintrede, als een venter die een dorp na jaren weer onverwachts was binnengewandeld.")

Slotzin

Ik denk aan vroeger. De tonen van zijn sopranino die ooit over het besneeuwde landschap glijden. Terugkomen zullen wij alleen dan als de taken van het moederland zijn volbracht. Desnoods met grijs haar glanzend bij de slapen Desnoods met grijs haar glanzend bij de slapen

Bijzonderheden

De schrijver zelf in een interview  over zijn titel .
"De onzichtbaren in de roman zijn de talloze zielen die stilletjes onder het Sovjetbewind zijn weggekwijnd. In zeventig jaar tijd zijn miljoenen mensen omgekomen door het misdadige optreden van beulen zoals Stalin, Trotski en Dzerzjinski. En vrijwel iedereen keek de andere kant op, ook in het Westen.
In de roman wil Pavel de onzichtbaren een stem geven. Over de radio vertelt hij hun tragische geschiedenissen opdat ze in elk geval gehóórd worden. Het is zijn manier om eer te bewijzen aan diegenen die onopgemerkt stierven.”

Beoordeling

Voortreffelijke tweede roman van een schrijver die hrrl goed verhalen kan vertellen. Spannend om de verhalen van Dani (de man die een queeste onderneemt naar zijn jeugdvriend) en Pavel ( die de Sovjetideologie ontmaskert).
De eerste roman "Dadels en prinsen' werd destijds in 2020 genomineerd  voor de Prijs van het Beste boek voor Jongeren.
Het deel "De lampenfabriek" in "De onzichtbsaren") is een heerlijk stuk om te lezen over de onzin van de fabricage van lampen in de Sovjetunie en het kleineren van de arbeiders door de machthebbers. Er is niets nieuws onder de zon van enerzijds Tsjernobyl en anderzijds Poetin.
Het zou me niet verbazen als deze roman opnieuw genomineerd gaat worden voor de prijs van Het beste boek voor Jongeren)
Frank Nellen heeft een mooie vertellende stijl, met prachtige metaforen en herkenbare symboliek over het misbruik van de macht en de corruptie in de Sovjetunie. De moeilijke Sovjettermen worden in een lijst achterin het boek verklaard.
Aanrader voor scholieren.van havo en vwo.

Recensies

"In de schrijnende en buitengewoon boeiende roman De onzichtbaren schetst Nellen, naast schrijver jurist en wetenschapper, een portret van een aantal mannen uit ‘de Brezjnev-generatie’. Het boek speelt zich af in Oekraïne, toen nog deel van de Sovjet-Unie, van 1971 tot 1994 op het platteland in het noorden en in Kyiv. Waar eerdere generaties de revolutie meemaakten, dan wel de Holomodor (de hongersnood na de landbouwcollectivisering rond 1930), de Tweede Wereldoorlog of de kampen van Stalin, is dit hun ‘aandeel in de collectieve ellende’: de grootste kernramp aller tijden vindt vlakbij plaats, in Tsjernobyl. Hoofdpersoon Dani wordt, net als alle anderen, gedwongen geëvacueerd. Anders dan bijna alle anderen keert hij uiteindelijk terug naar de plek van zijn jeugd, sinds de ramp een zogeheten ‘vervreemdingszone’ waar het verboden is te wonen. Intussen is de Sovjet-Unie onttakeld." https://nrcwebwinkel.nl/d...9048860609

"Nellen beschrijft het allemaal in overtuigende, invoelende scènes; je voelt de eentonigheid van het afwaswerk en het uitzichtloze van Dani’s bestaan in een grijze flat. Je bent solidair met de fabrieksarbeiders die hun afgeleefde fabriekje proberen op te lappen als er een hoge functionaris langskomt. Je staat met Dani en Pavel een monsterlijk grote meerval uit het water te trekken: ‘Misschien zou het dorp ooit horen over onze daad, misschien ook niet. Maar in elk geval zouden we haar begáán – en dat was op dat moment alles wat ertoe deed.’ [....] Wie toch iets wil opmerken zou kunnen zeggen dat dit boek geen mokerslag uitdeelt, dat het te ‘verzonnen’ is (heeft Nellen wel ‘iets’ met Oekraïne of met het socialisme?) en je ergens voelt dat een diep doorvoelde persoonlijke urgentie ontbreekt. Maar dat is juist ook het prettige eraan: een keer een roman die niet bomvol schrijver zit, maar bomvol verhaal." https://www.volkskrant.nl...gle.com%2F

"Dani gaat op zoek naar Pavel, in ‘de zone’, het hermetisch afgesloten gebied rond de kerncentrale van Tsjernobyl. We lijken ineens in een Tarkovski-film te zijn beland als Dani de doorgedraaide Pavel terugvindt op een verlaten legerbasis waar die zijn radio-uitzendingen maakt. Deze ontknoping kan wat bedacht of geforceerd aanvoelen, maar met Pavel heeft Nellen een oprecht tragische held geschapen. Pavel is veranderd van een heraut van het communistische regime tot een aanklager daarvan, maar het is hetzelfde vuur dat hem in hem brandt: hij moet verhalen vertellen, niet langer de heldenverhalen, maar de verhalen van de talloze slachtoffers, de onzichtbaren. Logisch dat hij een krankzinnige kluizenaar is geworden: wie wil zulke verhalen nu horen? Zo wordt een roman die lijkt te drijven op historische anekdotiek en kleurrijke types opgetild tot een verhaal over een man die een stem wil geven aan de naamlozen." https://www.trouw.nl/tijd...b199fc8b9/

Bronnen

Interview met de schrijver over zijn tweede roman.

https://www.zin.nl/2023/0...ichtbaren/