Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2011
• 285 pagina's
• Uitgeverij: Atlas

Flaptekst

Eerste zin

Daar ligt hij, achterover in de linnen dekstoel.

Samenvatting

We verblijven op het cruiseschip Carta Mundi tijdens een cruise over de Middellandse zee. Aan boord maken we kennis met de 81-jarige Julius Hammer (ex-schrijver, ex-minister en ex-rechter). Hij maakt de cruise op advies van zijn dochter Eva (die inmiddels ook al de 60 nadert) omdat hij ruim een half jaar ervoor een beroerte heeft gehad, waarvan hij herstellende is. We schrijven augustus 2010. Het begin is komisch, omdat de oude Hammer door zijn stoel zakt op het zonnedek. Hij wil dan naar zijn hut gaan. Een oude, vervelende heks kapittelt hem omdat hij een sigaartje aan boord rookt. Hij moet naar zijn hut, die het nummer 81 draagt, maar onderweg wordt hij bijna omvergelopen door een jonge vrouw in wie hij meteen zijn grote liefde Pearlene herkent. Ze was ooit zijn leerling tijdens een schrijfcursus. Ze was toen zeventien jaar, maar intussen is ze ook al 36 jaar geworden. Ze werkt op het schip als entertainster en voorspelt in een toneelact o.a. wat er gaat gebeuren met de toeristen aan boord. Ze vertelt dat het allemaal trucs zijn, maar de lezer krijgt een mooie vooruitwijzing naar het einde van de roman, wanneer ze zijn hand pakt en enigszins somber naar de levenslijn kijkt.

In januari daarvoor heeft Hammer dus plotseling een beroerte gekregen. Hij heeft een tijdje in coma gelegen, maar hij kan zich niet goed meer herinneren of hij toen alles op een normale manier is blijven waarnemen of dat zich alles in visioenen heeft afgespeeld. Wel heeft hij in zijn brein opgeslagen dat zijn dochter Eva (kunsthistorica in Frankrijk) tijdens zijn coma zijn dure horloge in haar handtas heeft gestopt. Hij had het later van haar terugverlangd. Later in het verhaal zal Eva nog iets stelen (weer in haar handtas, de dievegge). In zijn coma heeft hij haar enkele keren Helga genoemd, naar haar moeder die op 40-jarige leeftijd al overleden was aan kanker, maar van wie hij toen al gescheiden was. Hammer merkt dan al op dat alle vrouwen altijd plotseling uit zijn leven verdwijnen (moeder-vrouw-geliefde). Eva ruimt tijdens zijn ziekte bovendien zijn hele archief weg: er gaan manuscripten (Hammer schrijft altijd met een pen en niet met een tekstverwerker) naar de Koninklijke Bibliotheek. Het begin van de opruiming van het leven van Julius Hammer lijkt begonnen.

Dan legt het schip die dag aan in Ajaccio op Corsica, het eiland van Napoleon. Hammer wil zijn merk sigaartjes kopen, want ze zijn op. Hij gaat aan wal en kan zo lekker foeteren op de toeristen die zich daar bevinden en hun traditionele gedrag vertonen. Maar ineens wordt hij weer niet lekker en zakt in elkaar. Het is er erg heet, men laat hem eerst aan zijn lot over, maar dan verschijnt Pearlene, die een plan heeft om op Corsica een oude bekende te zoeken. Ze redt hem in eerste instantie. Van een man die ze kent (Rich), gooit Hammer een stapel papieren (die later met een filmscript te maken blijkt hebben) op de grond. Dat doet hem terugdenken aan de eerste keer dat hij Pearlene tijdens de schrijfcursus zag. Ze had vervelende vragen gesteld en uit een soort boosheid had hij haar ingeleverde gedichten door de collegezaal gesmeten. Maar zij was juist het meisje van zijn dromen dat hij een keer tijdens een museumbezoek had gezien op een portretje van ene Cranach “Het meisje met de orchidee”. Hij was haar achterna gesneld om zijn excuses aan te bieden, maar ze had alleen haar middelvinger opgestoken. Dat motief van het verdwijnen van vrouwen in zijn leven zal later door de verteller worden uitgewerkt.

Dan verdwijnt Pearlene weer, waarna Hammer weer de vervelende heks van zijn cruisereis ontmoet (die van de kritiek op zijn rookgewoonten). Gelukkig keert Pearlene op haar Vespaatje terug. Ze weet door haar “helderziendheid” wat hij in zijn portemonnee heeft, o.a in het geheime vakje ervan. Dat is een goed bewaard geheim van Hammer. Aangezien hij een scheur in zijn broek heeft opgelopen, die ze provisorisch met een veiligheidsspeld heeft gerepareerd, wil ze hem naar een kledingwinkeltje brengen, maar alles is gesloten op de feestdag ter ere van de herdenking van Napoleons geboortedag. Het liefste wil Hammer vanaf het eiland met het vliegtuig terug naar huis. Hij wil niet meer naar de boot. Dan komt er weer een komische situatie: wanneer ze hem overeind wil helpen, vallen ze samen op elkaar: de grijsaard op de jonge vrouw. Hij ziet ook weer het gedeelte tussen haar dijen, dat bedekt wordt door een klein stukje textiel. Hij ziet dat ze een geschoren vagina heeft, wat hij heel jammer vindt. Vrouwen kunnen dat beter niet doen, vindt hij. Ook ziet hij dat ze een piercing in haar navel heeft: het zijn allemaal lustopwekkende details die hij ziet en dat doet hem terugdenken aan de tijd waarin hij haar enkele keren heeft ontmoet. Hij had haar opgezocht in het New Agewinkeltje waar ze werkte. Ze verkocht er esoterische dingen als tarotkaarten. Hij ziet haar meteen als zijn grote liefde, omdat ze als het ware terugkomt in zijn herinnering nl. het portretje van Cranach waarop een meisje met een orchidee stond afgebeeld. Dat is het oerbeeld waarop hij verliefd was geraakt. Ze schreef heel slechte gedichten, maar hij hield veel van haar, terwijl hij op dat moment toch al ouder dan 60 was. Het was nl. in 1991.

Pearlene (die hij overigens zelf steeds Leentje noemt) neemt hem mee achterop de Vespa naar een plek op het eiland waar een film wordt opgenomen. Tijdens de rit mag hij haar omarmen. Hij legt zijn armen om haar middel waar hij de piercing weet en hij voelt zich heel gelukkig. Hij is weer jaren jonger. Liefde, een middel tegen de vergankelijkheid?
Ook symbolisch is dat de piercing van Pearlene de vorm heeft van een lemniscaat. Dat Griekse teken (als het ware een soort liggende acht, te zien bij het logo van de Uitgeverij Lemniscaat) is het symbool van de oneindigheid. Liefde is altijd oneindig en zal ook altijd blijven bestaan.
Zo had hij in het verleden ook een keer gegeten in een duur restaurant, waar ze zich niet op haar gemak voelde en had hij haar ook een keer rondgereden in zijn Volvo. Zoals hij vroeger bij andere vrouwen wel deed (lichamelijke toenadering zoeken) had hij bij haar niet gedaan. Daarvoor was ze te ongenaakbaar. Toen hij haar had afgezet, was ze een huis binnengegaan, waar ze een meisje hartstochtelijk had omhelsd. Hij had toen wel jaloezie gevoeld. Dit beeld komt later weer in de roman terug, zoals alles bij Brouwers altijd weer terugkeert.

Verleden: de tweede keer dat hij Pearlene in de winkels had bezocht, had ze de tarotkaarten voor hem gelegd. Ze had nadrukkelijk gevraagd naar een situatie met een hond. Dan wordt de herinnering weer opgerakeld toen Hammer net rechter was en iemand levenslang had gegeven. De criminelen in de omgeving van de misdadiger hadden toen wraak genomen, door zijn Porsche in elkaar te timmeren en een hond met een doorgesneden keel in zijn woning tegen het plafond te smijten. Daarop hadden rode strepen gestaan. Dat doet hem weer terugdenken aan het beeld dat de lezer al enkele keren heeft gezien: de bloederige afbeeldingen van allerlei lichaamsdelen aan het plafond. Het zijn de overblijfselen van zijn moeder die tijdens een straatbombardement in 1943 ineens van de aardbodem was verdwenen. Hij had met de buren naar haar lichaamsdelen gezocht en tussen de puinhopen had hij haar halskettinkje gevonden. Dat was een relikwie geworden en dat was het voorwerp dat hij in zijn portemonnee had bewaard. Hij had het ooit als zijn grootste schat aan Pearlene willen schenken. 

Pearlene brengt Hammer op een filmlocatie. Nicole Kidman is de hoofdrolspeelster in een sf-film die millennia erna speelt. Hammer ontmoet een oude Scandinavische acteur die vroeger in een cultfilm de Dood heeft gespeeld (dat is natuurlijk ook alweer symbolisch bedoeld). Hij kent de man die Sedowsk heeft. Die heeft nogal wat commentaar op de uiterlijke veranderingen die Kidman heeft ondergaan, sinds ze haar rimpels e.d. heeft laten wegspuiten. Ze heeft de strijd tegen de vergankelijkheid verloren. Kidman arriveert per helikopter op het eiland en met haar mee komt haar visagiste Nadia. Pearlene rent naar de helikopter, wordt eerst nog tegengehouden door bewakers, maar kan dan toch het meisje op een hartstochtelijke manier omhelzen en strelen (vgl. de situatie die al eerder beschreven is, toen Hammer haar had rondgereden in zijn Volvo).

Dan beschrijft de verteller het bezoek aan het museum in Oost-Duitsland uitvoeriger. Hij had de afbeelding van de renaissancemeester Cranach gezien en hij was gecharmeerd van het kleine portretje waarop het meisje met een roze orchidee stond. Eva had het schilderijtje in haar handtas gestopt en later door de douane gesmokkeld. Hij was boos geworden, maar Eva had het portretje al die tijd (25 jaar) bewaard in haar archief. Vlak voor de cruise had ze het hem weer laten zien. 

Op het eiland ziet Hammer er toch een beetje als een landloper uit: het is heet, zijn colbert is gekreukeld, zijn broek gehavend, zijn veters zijn een touwtje en de make-upvrouw van Sedowks wil hem opkalefateren. Helaas sneuvelt zijn bril daarbij wanneer ze er per ongeluk op gaat staan (dat is weer een Brouwers variant op de winkelruit van Pearlene waarover ook een barst liep). Als beloning voor haar werk geeft hij haar het prachtige Mont Blanc-horloge waarop hij altijd kan zien hoe laat het op bepaalde plekken ter wereld is. Het is het horloge dat Eva had weggenomen tijdens zijn periode van de coma. De vrouw is er erg gelukkig mee. Het is natuurlijk wel een symbool voor de situatie waarin Hammer verkeert: hij neemt al afscheid van de tijd. Dan wordt er gemopperd op de filmset. Door de storm op Corsica moeten de opnamen worden uitgesteld. Ze hadden met kanonnen een soort loodstof de lucht ingespoten, maar door de storm was alles mislukt. Ze gaan dan naar de catering.

Verleden: alle vrouwen verdwijnen altijd in het leven van Hammer (het Orpheusmotief in het werk van Brouwers). Wanneer hij haar weer een keer wil gaan opzoeken voor haar verjaardag (orchideeën bij zich en een fraai ingebonden dichtbundel van haar eigen gedichten) hoort hij van de eigenaar van de nieuwe zaak dat ze verdwenen is. Waarschijnlijk naar de VS – Cincinati. Hij was haar ooit een keer gaan opzoeken, maar had haar niet gevonden. Eva had de bundel gedichten later tussen de rommel gevonden en had hem gevraagd of het zijn eigen gedichten waren, jeugdversies. Ze doet er heel schamper over. 

Tijdens het verblijf in de cateringruimte drinkt Hammer teveel cognac. Ineens ziet hij Leentje in de deuropening staan. Ze verdwijnt weer, zoals zo vaak in zijn leven. Hij gaat naar haar op zoek. Een van de deuren is open en hij gaat zonder te kloppen naar binnen. Daar ziet hij de naakte Nadia en Pearlene die met elkaar het liefdesspel spelen. Leentje is dus blijkbaar lesbisch. Dat is een grote klap voor Hammer. Zijn liefde is een illusie gebleken en een desillusie geworden. Hij valt opnieuw, maar de acteur Sedowks vangt hem op. Die is er ook verantwoordelijk voor dat hij met een taxi naar het cruiseschip wordt vervoerd. Het is nog een lastige rit in de storm waarbij een strandparasol de auto flink beschadigt (vgl. vroeger in het verhaal de in elkaar geramde Porsche). Opnieuw wil Hammer liever niet aan boord. Op de valreep komt hij de heks weer tegen die hem opnieuw cynisch benadert. Ze heeft een jonge kerel aan de haak geslagen. Dat doet ze wel meer, heeft Pearlene hem verteld. 

Hammer gaat naar het dek met het zwembad. Dan gaat alles om hem heen draaien. Hij valt in het zwembad en sterft.

Personages

Julius Hammer

Een 81-jarige ex-schrijver, ex-politicus en ex-rechter die een trip op een cruise schip maakt nadat hij een tijd geleden een herseninfarct gehad heeft. Daar komt hij o.a. een veel jongere liefde uit het verleden tegen. Tijdens zijn reis merkt hij dat alle vrouwen in zijn leven hem verlaten, en aan het eind van het verhaal sterft hij.

Pearlene (\'Leentje\')

Een ex-leerling bij een schrijfcursus van Hammer, op wie verliefd was/is. Ze behandelt hem goed en helpt hem met dingen, maar beantwoordt zijn liefde niet. Ze blijkt lesbisch te zijn, wat een grote schok is voor Hammer.

Quotes

"Als Sven niet fotografeerde, zat hij op de kamer van onze zus en praatte met haar en haar vriendinnen. Over mode en muziek." Bladzijde 49

"De ogen maakten alles wat ik tot dan toe voor ernst had gehouden in een enkele blik waardeloos. Jarenlang had ik gemeend dat mijn ouders en broers ernstige mensen waren." Bladzijde 125

"Mijn schoen smaakte naar schoen. Naar uitgedroogde karbonades en naar chloor, naar zwembad. Iets taais, iets sponzige. Naar nagellak, of bordverf?" Bladzijde 180

Thematiek

Ouderdom en de gebreken

In deze roman waarin de 81-jarige Hammer zal sterven, is het belangrijkste thema natuurlijk dat van de vergankelijkheid. Dat thema zie je in de eerste plaats terug in de titel “bittere bloemen.” Maar ook in het motto: \"Wat is mooier dan ouderdom? De grijsaard. Het boek, dat niemand meer leest. De rechter die naar de hoeren loopt. De mens die krankzinnig wordt.\" Hammer, een succesvol jurist, politicus en schrijver, heeft zes maanden voor zijn cruisereis een herseninfarct gehad (vgl. de situatie van Jeroen Brouwers die volgens een interview in NRC ook twee kleine infarcten heeft gehad). Hij vraagt zich af of hij nog een toekomst heeft. In talloze passages wordt verwezen naar het verleden, de tijd, de toekomst. Uit de roman volgen hieronder een aantal passages waarin word verwezen naar dit begrip en bovendien naar de vergankelijkheid van het bestaan. - Het begint al met de verwijzing naar de coma (een soort dood-zijn) waarin Hammer heeft verkeerd. Op blz. 48 wordt het idee dat je herinneringen na je dood voortleven verder uitgewerkt. De hele periode dat hij dood was, bleef dezelfde angst terugkeren, steeds benauwender; ten slotte zou hij het paniek willen uitschreeuwen, wat een dode nu eenmaal niet kan. De angst dat het gedachtengedwarrel niet ophoudt nadat men is gestorven, dat het eeuwig blijft doorgaan, wat van doodzijn een nog grotere kwelling zou maken dan het leven is geweest.

Motieven

Homoseksualiteit

Zijn grote liefde Pearlene blijkt lesbisch te zijn; ze heeft een relatie met Nadia.

Liefde

Hammer is verliefd op de veel jongere (en, zo blijkt later, lesbische) Pearlene.

Dood

Aan het eind van het boek sterft de 81-jarige Hamming; hij valt in het zwembad van het cruise schip.

Orpheusmotief

Hammer gelooft dat alle vrouwen in zijn leven (zijn moeder, zijn vrouw, zijn geliefde) verdwijnen.

Motto

Het motto is afkomstig van Harry Mulisch.
 

Nevel in een wereldstad. Wat is mooier dan ouderdom? De grijsaard. Het boek, dat niemand meer leest. De rechter die naar de hoeren loopt. De mens die krankzinnig wordt. 
 

Het motto past goed bij het thema van het boek dat immers de vergankelijkheid beschrijft. De oude heer Hammer nadert zijn levenseinde en ziet nog één keer zijn grote liefde terug. Maar ook zij verdwijnt natuurlijk weer, zoals alles verdwijnen zal.

Opdracht

Voor G.

Trivia

De Vlaamse rockgroep De Mens schreef ooit een nummer genaamd "Jeroen Brouwers Schrijft Een Boek".

Brouwers komt regelmatig voor in het boek 'Giph' van Ronald Giphart.

Titelverklaring

De titel “Bittere Bloemen” komt in de tekst een keer letterlijk voor op blz. 114. Hammer is van boord gegaan en hij wordt niet goed in het centrum van Ajaccio.

“De nattigheid in zijn gezicht, zweet, speeksel, uit zijn ogen gutsend vocht. De vettige onsmaak in zijn mond, vermengd met de stank in zijn neus, is dat gal, de wrangheid van een heel leven dat uiteindelijk is tegengevallen, eigenlijk. Stinkende smaak van verdorring. Als van verwaarloosde orchideeën. Als van bittere bloemen.” 

De bittere bloemen vormen het restant van het leven dat iemand heeft geleid. Het is als met de verwaarloosde orchidee. Dat is wel een mooi beeld, want de tragiek van Hammer is dat hij zijn grote liefde heeft gemist. Vrouwen verdwijnen steeds uit zijn leven (zijn moeder, Helga en vooral Pearlene). Terwijl hij de laatste keer met orchideeën voor haar aankwam, was ze naar de VS vertrokken. De bittere bloemen zijn de grote illusie van het leven. Eerste bloeien de mensen, daarna verwelken ze. “Bittere bloemen” is immers ook een roman over vergankelijkheid, wat gepersonifieerd wordt in het personage Hammer: een niet onbelangrijk man die toch op een nare manier zijn einde beleeft (als rechter, minister en zelfs als schrijver/poëet is hij in de vergetelheid geraakt).

Kortom: de geur van bittere bloemen zijn een symbool voor de melancholie van de oudere mens die zijn aftakeling voelt naderen.

Structuur & perspectief

Structuur
De roman wordt verteld in een groot aantal korte hoofdstukken. Deze hebben geen titel en geen nummering. Zoals het altijd bij Brouwers het geval is, schiet de tijd heen en weer tussen heden en verleden. Het heden vindt plaats halverwege augustus van het jaar 2010. Van daaruit gaat de verteller terug naar diverse perioden uit het bestaan van de hoofdfiguur. Een Brouwersroman is nooit chronologisch.
Ook typerend voor een roman van de Vlaming is dat alle opmerkingen in de roman en functie hebben. Alles heeft zin en keert op zeker moment wel terug in de roman. Daar moet de lezer wel oog voor hebben. Sommige details krijgen pas later in de roman zin. Brouwers speelt met de lezer altijd een spel van vooruitwijzingen en terugwijzingen.
In "Bittere bloemen" is ook het procedé te zien dat al in een van de eerste roman van Brouwers te onderscheiden was (Bezonken rood), nl. het verschijnsel van de “octativiteit.” De dingen komen steeds even in een andere vorm terug (vgl. het gebroken glas in de winkelruit, is het gebroken glas in de bril).

In zijn bespreking van de roman zegt Jeroen Vullings in “Vrij Nederland” (31 maart 2011) het volgende over deze manier van verhaalopbouw van Brouwers: Horlogemakersproza. Zo werden Jeroen Brouwers’ romans ooit betiteld. Daarmee wordt bedoeld: gelaagd proza, waarin de schrijver met noeste vlijt symbolen, betekenislagen, verwijzingen heeft aangebracht. Alle radertjes hebben een fijnmazige functie in de waterdichte structuur, volgens het brouwersiaanse principe: niets bestaat dat niet iets anders aanraakt. Proza van schrijvers die als almachtige goden greep op en controle over hun verhaaluniversum willen houden. Chaos dient uitgeband.

De hoogtijdagen voor zulk door de schrijver zwaar en ernstig beademd proza waren de jaren tachtig van de vorige eeuw. Uiteraard wordt er nog steeds proza geschreven met verscheidene betekenislagen, maar daarin mag de aanlegkabel meer gevierd worden ten gunste van het verhaal, en de schrijver speelt meer met die allusies en lagen – zoals Roberto Bolaño. Het bloedserieuze gelaagde schrijven is passé. 

Volgens Vullings is dat blijkbaar niet meer van deze tijd,

Perspectief 
Brouwers maakt in deze roman gebruik van de wij-verteller. Dat is vrij ongebruikelijk. De wij-vorm is een vorm van een alleswetende (bijna expliciete verteller) waarbij de personages als het ware van bovenaf/buitenaf worden bekeken. Er ontstaat daardoor wel vertelafstand, maar dat vindt Brouwers in deze roman over tijd/vergankelijkheid en dood waarschijnlijk de beste manier om die afstand te creëren.
Een aantal voorbeelden van deze perspectiefvorm uit de roman:
- (blz. 9) Wij zijn aan boord van het cruiseschip Carta Mundi in het begin van de middag zal het aanmeren in Ajaccio. 
- (blz. 135) Gunnen wij hem zijn ultieme genoegentje in hoge graad van verzaliging. 
- (blz. 279 ) Geen idee wie hij is, al is zijn stem bekend, geen idee waarvan. Een vriendelijke heer wel, zoals Hammer zich er geen heem herinnert, maar wat herinnert Hammer zich nog, gelukkig zijn wij er. 
- En wanneer Hammer aan het einde van de roman in het zwembad stort :
Nu zien we hem niet meer. (blz. 284)

Decor

De tijdlagen van het verhaal 
Zoals bij Jeroen Brouwers gebruikelijk is, heeft ook deze roman diverse tijdlagen die altijd door elkaar lopen. Alle tijdlagen hebben altijd met elkaar te maken (zie ook de structuur van de roman).

Het verhaalheden is gemakkelijk te bepalen. Mijnheer Hammer is 81 jaar en in de tekst staat dat hij in 1929 geboren is. Verder is de maand van de cruisereis bekend. Het schip meert aan in Ajaccio op het moment dat de geboortedatum van Napoleon zal worden gevierd. Dat is half augustus. Het verhaalheden is dus augustus 2010.

Een andere belangrijke tijdlaag is die waarin de schrijver Hammer zijn grote liefde Pearlene ontmoet tijdens de schrijfcursus die hij geeft. Pearlene is op dat moment 17 jaar oud. Ze vertelt zelf dat ze in 1974 geboren is. Dat houdt in dat de schrijfcursus en de ontmoetingen van Hammer met Pearlene in die periode in 1991 plaatsvinden.

Een ander terugkerend motief is het gegeven dat Hammer tijdens een museumbezoek in Oost-Duitsland een afbeelding van Lucas Cranach ziet, een meisje met orchideeën, in wie hij later Pearlene zal herkennen. Dat bezoek dateert nog van voor de val van de Muur, want ze worden gecontroleerd door Oost-Duitse grenswachten. Hammer geeft aan dat dit zo’n 25 tot 30 jaar geleden is. Dat zou betekenen dat het bezoek aan het museum tussen 1980 en 1985 heeft plaatsgevonden. Dochter Eva heeft het portretje uit de 16e eeuw meegenomen.

Nog verder terug in de tijd is de passage waarin de verteller beschrijft hoe de moeder van Hammer bij een bombardement in de straat om het leven komt. Er blijven slechts enkele lichaamsdelen van haar over en het halskettinkje dat hij de rest van zijn leven in zijn portemonnee bewaart. Hammer wordt dan als veertienjarige door zijn Zwitserse opa opgevoed, omdat zijn vader in een concentratiekamp zit. Het bombardement moet dus in 1943 hebben plaatsgevonden.

Het decor van de handeling 
Een belangrijkste decor is de cruiseboot Carta Mundi (Wereldkaart) waarop Hammer de laatste dagen van zijn leven zal slijten. Hij moet de cruise tegen zijn zin maken op advies van zijn dochter Eva. Maar een aantal keren staat beschreven dat hij eigenlijk niet aan boord wil. De boot als lijkkist die hem naar de overkant van de Lethe zal brengen (de Griekse mythologische rivier waaruit de doden drinken om hun aardse leven te vergeten). Het geeft Brouwers ook de gelegenheid te schelden op het type toeristen dat op zijn boot verblijft. Hij verlaat het schip om sigaartjes te gaan kopen in de stad, maar dan gaan de ontwikkelingen een andere kant op dan hij heeft verwacht.

Het decor wordt dan de filmlocatie van een sf-film, waarin Nicole Kidman een rol speelt. De set is op Corsica, waar nog steeds veel aandacht word besteed aan een van de grootste tirannen van Europa, Napoleon. De filmopnamen worden verstoord doordat er een storm opsteekt. De sf-film kan dus voorlopig niet worden gemaakt zoals ook de toekomstvisie van Hammer niet zal doorgaan. Dat wordt heel duidelijk wanneer hij in de passage op het terrein Leentje zoekt die echter een lesbische relatie heeft gekregen met Nadia. Hij betrapt hen in hun liefdesspel. Dan hoeft het ook voor Hammer niet meer.

Een derde decor is het museum in Gotha, waar Hammer gebiologeerd wordt door het portretje van Lucas Cranach. Daar wordt hij door het oerbeeld van de liefde getroffen en wanneer hij later het toch eenvoudige meisje Leentje tijdens zijn schrijfcursus ontmoet, weet hij dat dit het oertype van zijn geliefde is.

Stijl

Jeroen Brouwers schrijft redelijk deftig, hij is erg beschrijvend en zijn zinnen zijn vaak poetisch. Als motto gebruikt hij een quote van Harry Mulisch, en op zich kan ik de overeenkomst tussen Mulisch en Brouwers wel zien in schrijfstijl: het is duidelijk dat Brouwers zich door Mulisch heeft laten inspireren. Beiden schrijfstijlen zijn redelijk complex, maar lopen mooi en hebben een mooie klank. Wel zijn de zinnen erg lang en worden er moeilijke woorden gebruikt waar ook makkelijkere woorden voor bestaan.

Slotzin

Het een valt van zijn vingers en eigenlijk -

Beoordeling

Met “Bittere bloemen” heeft Brouwers opnieuw een indrukwekkende roman geschreven. Het is zijn tiende en ook in deze roman zie je het spel terugkomen dat Brouwers wil spelen met zijn lezers. Alles in de roman heeft zijn betekenis, ook al zie je dat als lezer op een bepaald moment nog niet. Het is daarom altijd goed een roman van Brouwers diverse keren te lezen met het potlood in de hand, al is dat zonde van de prachtig verzorgde uitgave waarin Atlas het boek uitbrengt. Om met Hermans te spreken: “er valt geen musje van het dak zonder dat de schrijver het wil”. Dat is op zich misschien niet helemaal meer conform de manier waarop de huidige generatie schrijvers (maar ook lezers) werkt. Het is dan ook heel goed mogelijk dat er een categorie lezers is die zich niet in alle verwijzingen (vooruit, terug of naar mythologische situaties) wil verdiepen, want lui geworden door de vaak goedkope manier waarop bestsellerauteurs (vgl. de diarree aan literaire thrillers die de Nederlandse markt in de laatste jaren overspoelt) zich van hun taak kwijten. 

Brouwers lezen valt niet mee en je moet het spel met de schrijver willen spelen. Maar wie zich die moeite getroost, krijgt er wel wat voor terug. Een prachtig boek met de bekende Brouwersmotieven: vergankelijkheid, moeder-zoonrelatie en het Orpheusmotief. Bovendien wordt het spel gespeeld volgens de regels van de “octaviteit”, die Brouwers decennia geleden al in “Bezonken rood” hanteerde.

Een boek dat dus m.i. een hoge literaire waarde heeft en waarbij onervaren lezers zich wel moeten bedenken dat ze zich helemaal moeten geven om Brouwers te doorgronden. Wie dat wil, beleeft een geweldig avontuur over illusie en desillusie, maar ook over de vergankelijkheid van het leven.

Drie punten op onze literatuurlijst. Lezen! Voor wie het begrijpen wil, is de amusementswaarde hoog.

Recensies

"Bittere bloemen is zo’n na-doods gedachtengedwarrel: een koortsige droom, die Hammer en de lezer overweldigt. Een juweel van een boek." http://markcloostermans.b...eroen.html

"Mulisch schrijft licht en spannend (met cliffhangers) over zijn grijsaard die niet dood wil, bij Brouwers pakt het ‘drama’ topzwaar, vermoeiend en onbezield uit. " http://blogs.vn.nl/boeken...-brouwers/

"Bittere bloemen is een wonderlijke, maar wonderschone leeservaring met hoge bergen en een enkel dal, waarin de spanning dreigt te verslappen, maar ten slotte weet Brouwers de ringen weer bekwaam in handen te krijgen." http://recensieweb.nl/rec...kunstelde/

Bronnen

Website van de uitgever

http://www.uitgeverijatla...20Brouwers