Unterlinden, Isenheimer altaar

Op werkweek in Frankrijk zijn we met z’n allen naar de plaats Colmar geweest. Daar hebben we onder andere het museum bezocht, museum Unterlinden. Iedereen kreeg een apparaatje met een koptelefoon, waarmee je in het Engels toelichting kon krijgen bij de verschillende kunstwerken.
Het belangrijkste en het grootste kunstwerk was het Isenheimer altaar. Deze was tentoongesteld in een grote, verlichte zaal. Het altaar is een vleugelaltaar, dat bestaat uit allerlei verschillende panelen die je los kunt klappen. Het museum had de panelen allemaal los van elkaar opgesteld, allemaal achter elkaar. Zo kon je dus alle panelen goed bekijken. Het was wel een nadeel dat je niet meer kon zien hoe het altaar oorspronkelijk in elkaar had gezeten. Daar moesten we van school dus ook een opdracht over doen, je moest uitzoeken hoe het in elkaar zat. Het leek heel moeilijk, maar al snel kwamen we er achter dat aan de muur een miniatuuruitvoering van het kunstwerk in zijn oorspronkelijke staat hing. Dit waren allemaal kleine schilderijtjes die met scharniertjes aan elkaar vastzaten, en hingen door het hele museum.

Het altaar is gemaakt in opdracht van het Antonietenklooster te Isenheim, door Mathis Gothart-Nithart (bekend als Matthias Grünewald), zie afbeelding. Hij was een van de belangrijkste schilders van de laat-gothische schildertraditie. Hij werkte aan het altaar van 1512 tot 1515. Het houtsnijwerk dat zichtbaar wordt als alle panelen zijn opengeklapt, is gemaakt door Niklas Hagenauer. Het altaar werd uitgevoerd als een drieluik op een voetstuk. Het kan in twee stappen helemaal geopend worden. Iedere keer als er panelen worden omgeslagen, wordt een ander beeld zichtbaar. Bij verschillende gelegenheden hoorden dus ook verschillende afbeeldingen op het altaar.
Als het altaar helemaal gesloten is, is op het middenpaneel de kruisiging van Jezus te zien. Helemaal links staat Maria, in het wit, ondersteund door Johannes de evangelist. Maria Magdalena zit geknield naast het kruis. Rechts van het kruis staat Johannes de doper. Zijn rechterarm wijst naar de enige tekst van het hele altaar: Illum oportet crescere, me autem minui: Hij moet groter worden, maar ik kleiner. Eigenlijk was Johannes al eerder gestorven dan Jezus, maar is volgens de Bijbel op dat moment verrezen. Aan de voet van Johannes zit een lammetje (Agnus Dei, het Lam Gods). Het heeft in zijn ene pootje een kruis, en zijn borst bloedt. Het bloed wordt opgevangen in een gouden kelk. Op het voetstuk is de graflegging van Jezus te zien. Op de het linker zijpaneel staat een afbeelding van de heilige Sebastiaan (de martelaar), op het rechter zijpaneel een afbeelding van de heilige Antonius (de kluizenaar). Opvallend aan dit paneel vind ik dat het lijden van Jezus veel gruwelijker afgebeeld is dan in die tijd gebruikelijk was. Zijn vingers zijn gekromd van pijn, en hij is erg mager en vies. Hij draagt alleen maar een oude, gescheurde doek, en een opvallende doornenkrans op zijn hoofd. Ook valt hier heel erg op dat sommige figuren erg naar voren komen en groot worden afgebeeld (vooral Jezus), terwijl anderen erg klein worden afgebeeld (vooral Maria Magdalena). Hiermee wordt waarschijnlijk duidelijk gemaakt dat de ene persoon veel belangrijker is dan de andere.
Als je de binnenste twee panelen openklapt, wordt er een nieuwe afbeelding zichtbaar. Deze werd vooral bij Kerstmis gebruikt. Het onderste paneel, het voetstuk, blijft hetzelfde. Op het middelste paneel staat Maria, die Jezus in haar armen wiegt. Om haar heen staan een bedje, een badje en andere voorwerpen. Een engel speelt vioolmuziek, en een hele groep engelen speelt ook muziek in iets wat ik niet zo goed thuis kon brengen, een soort gebouwtje. Op de achtergrond schijnt de zon door de dikke bewolking, symbool voor de blijdschap en vreugde. Op het linker zijpaneel staat de verkondiging van Jezus’ geboorte door de aartsengel Gabriël aan Maria afgebeeld. Op het rechter zijpaneel staat de verrijzenis van Jezus afgebeeld. Op de grond liggen allemaal verslagen soldaten, symbool voor de overmacht van het goede. Opvallend aan dit paneel vind ik dat in deze afbeelding wordt gesuggereerd dat Maria in rijkdom leefde, terwijl de bijbel zegt dat zij juist in armoede leefden. Er staan allerlei dure, luxe voorwerpen. Ook de ruimte waarin Maria zit op het linker zijpaneel is erg luxe. Ook is hier weer sprake van verschillen in grootte tussen de personen. Maria is hier het grootst, en het engelenkoor is hier juist heel klein weergegeven.
Als de laatste twee panelen en het voetstuk worden opengeklapt, wordt ook het houtsnijwerk zichtbaar. Op het middelste paneel staan drie heiligen. Ik weet niet precies wie er in het midden staat. Ik heb verschillende informatiebronnen geraadpleegd, en ze zeggen allemaal iets anders. In het midden staat óf de heilige Antonius, of Augustinus. Rechts staat Hieronymus. Ze zijn in grote rijkdom afgebeeld, met veel franjes en dure voorwerpen. De gouden kleur geeft het geheel nog een iets ‘luxer’ uiterlijk. Het voetstuk, tevens houtsnijwerk, geeft het laatste avondmaal weer. In het midden staat Jezus, met eromheen de apostelen. Op het linker zijpaneel staat Antonius op bezoek bij Paulus, die gekleed is in palmbladeren. Op het rechter zijpaneel staat de verzoeking van Antonius. Dit is heel dramatisch weergegeven, vooral door het duistere kleurgebruik en de koppen. De zijpanelen zijn overigens weer schilderwerken van Grünewald. Op dit paneel valt vooral het schrille contrast op tussen het middenpaneel en de zijpanelen. Deze zijn veel dramatischer en donkerder, terwijl de middelste juist bijna helemaal in goudkleur is en veel rijkdom weergeeft.
De afbeeldingen zijn hier misschien een beetje onduidelijk, maar ik heb een bestand bijgevoegd waarin de afbeeldingen veel groter en scherper te zien zijn.

KIJKWIJZER BEELDENDE KUNST

1 Wat zie je: is het werk figuratief of abstract?

O figuratief:
beschrijf de voorstelling O geabstraheerd:
Beschrijf de voorstelling en
wijze van abstractie
O abstract:
Beschrijf wat je ziet
2 Wat zie je: welke beeldaspecten vallen op? (Kies een of meer opties)

O kleurgebruik
O compositie O (suggestie van) ruimte en/of
plasticiteit
O (suggestie van) beweging
O verwerking licht
O afmeting en/of kader
3 Wat zie je: wordt je aandacht getrokken naar een bepaald punt?

O aandacht richt zich op één
punt: hoe en waardoor? O aandacht wordt niet naar een
bepaald punt getrokken
O er is sprake van een alles
omvattende compositie
4 Wat zie je: is de ruimte of omgeving waarin het werk is te zien van belang?

O werk verbonden met omge-
ving: Omschrijf relatie werk-
omgeving
O (reproductie) niet te beoor-
delen O omgeving speelt geen rol
5 Werkwijze: hoe heeft de kunstenaar zijn technieken en materialen gebruikt?

O expressief materiaalgebruik:
omschrijf de werkwijze O op een ongebruikelijke
manier: beschrijf het
uitzonderlijke karakter
O materiaalgebruik zonder
persoonlijke expressie
6 Werkwijze: welke rol speelt de waarneming van werkelijkheid bij de kunstenaar?

O Waarneming staat centraal:
omschrijf de zienswijze O naast waarneming ook
fantasie: wat is niet gezien,
maar bedacht?
O alleen maar fantasie of
abstract
7 Inhoud: levert de titel een aanwijzing op voor de interpretatie van het werk?

O zonder titel (of onbekend) O titel verklaart werk O titel voegt iets toe:
Wat voegt de titel toe?

8 Inhoud: verwijst het werk naar bekende verhalen (bijbel, mythologie, etc.)?

O (getrouwe) illustratie verhaal:
welk (soort) verhaal? O (eigen) interpretatie verhaal:
welke interpretatie, welk
verhaal? O inhoud staat los van bekende
verhalen, vertelt eigen
verhaal

9 Betekenis: wat is de betekenis van het werk? (Kies een of meer uit opties)

O zichtbare werkelijkheid is
onderwerp
O werk bedoeld als illustratie
O werk roept op tot concentratie
en/of meditatie O maatschappelijke
werkelijkheid is onderwerp
O werk bedoeld als provocatie
O werk roept op tot (eigen)
interpretatie O (priveleven) kunstenaar is
onderwerp
O werk bedoeld als decoratie
O werk roept emotie op

Verwerking kijkwijzer...