Doktersbezoek van Jan Steen

Vorm- en beeldaspecten

Afmetingen
26.5 x 21.5 cm.

Materiaal
olieverf op paneel

Techniek
gewoon penseel

Het schilderij heeft donker en lichte plekken, de schilder gebruikt ergens een raam die je niet ziet maar die wel de licht inval bepaalt. Vooral de gezichten zie je goed.


Het leven van Jan Steen (1626 - 1679)

Jan Steen werd in 1626 in Leiden geboren. De familie Steen was een oude Leidse familie. De vader van Jan Steen, Havick Steen, was een graanhandelaar. Later had Havick Steen een bierbrouwerij. Jan Steens moeder, Elisabeth Capiteyn, was de dochter van een stadsklerk, een soort gemeente-ambtenaar. Het waren redelijk welvarende burgers. Ze waren katholiek. Ook Jan Steen is zijn hele leven katholiek gebleven.

Het is niet bekend bij wie Jan Steen het vak van kunstschilder heeft geleerd. Misschien was het bij de Utrechtse schilder Nicolaes Knupfer en de Haarlemse schilder Adriaen van Ostade. In elk geval werkte hij na zijn opleiding een tijdje in Den Haag bij de landschapsschilder Jan van Goyen. Hij trouwde met de dochter van Jan van Goyen, Margriet van Goyen. Ze kregen zeven of acht kinderen.


Jan Steen heeft in nog meer plaatsen gewoond: in Delft, in Warmond en van 1660 tot 1670 in Haarlem. Veel van zijn schilderijen heeft hij in Haarlem gemaakt. In 1670 kwam Jan Steen terug in Leiden. Hij was een belangrijk kunstenaar geworden. Hij werd al gauw bestuurslid (hoofdman heette dat toen) van het Leidse Sint Lucasgilde. Een hele eer. In 1674 werd hij zelfs voorzitter (zo iemand noemden ze deken).
Jan Steen heeft trouwens nog meer beroepen gehad dan kunstschilder. In 1654 werd hij bierbrouwer in Delft. Dat was geen succes. Hij verdiende niet genoeg om de huur voor de brouwerij te betalen. In 1657 hield hij ermee op en begon hij weer te schilderen. Vijftien jaar later, in 1672, is hij in Leiden een herberg begonnen in zijn huis. Zo kon hij iets bijverdienen. Veel heeft het niet geholpen. Toen hij in 1679 stierf, had hij veel schulden.
Jan Steen was van alle markten thuis. Hij schilderde vaak mensen, die iets aan het doen zijn. Ze vieren feest, maken muziek of doen een spelletje. Ze gaan naar bed of laten zich onderzoeken door een dokter. Het zijn onderwerpen uit het alledaagse leven. Verder heeft Jan Steen schilderijen gemaakt, waarop serieuze oude verhalen worden verteld. Meestal zijn dat verhalen uit de bijbel. Hij heeft een paar portretten geschilderd en een enkel landschap. Jan Steen was een veelzijdige schilder. Hij maakte grote schilderijen en kleine. Soms schilderde hij heel precies, dan weer met brede penseelstreken. Hij probeerde vaak weer iets nieuws. Dat verkocht waarschijnlijk beter.

Lange tijd hebben mensen gedacht, dat Jan Steen een drinkende flierefluiter was. Ze kwamen op dat idee, omdat Jan Steen zichzelf vaak schilderde als een lachende lolbroek. Dat kun je op veel van zijn schilderijen zien. Soms heeft hij een hoofdrol, soms een bijrolletje. Op 'Het vrolijke huisgezin' is hij de doedelzak speler op de achtergrond. En op het schilderij 'Prinsjesdag' is hij de man, die in het midden lachend het glas heft. Ook zijn vrouw en kinderen gebruikte hij als model. Daarom dachten veel mensen, dat hij zijn eigen leven schilderde. Dat het bij hem thuis echt zo'n bende was. Zo kreeg Jan Steen een slechte naam. Hij zou inderdaad een flierefluiter zijn geweest, die altijd dronken was en veel schulden had. Tegenwoordig wordt daar anders over gedacht. Jan Steen schilderde zichzelf, omdat hij dat leuk vond én omdat zijn publiek dat leuk vond. Het was goed voor de verkoop. Bovendien paste het goed bij hem. Hij dreef graag de spot met zichzelf en met anderen. Lachend vertelt hij in zijn schilderijen de waarheid over dom gedrag.

Jan Steen zal zelf wel van een borrel gehouden hebben. Het was een feit, dat hij zakelijk niet zo succesvol was. Maar een dronken nietsnut kan hij niet zijn geweest. Zijn collega's namen hem zeer serieus. Hij was zelfs voorzitter van het gilde! En bovendien: 400 schilderijen maak je niet als je de hele dag in de kroeg zit. Tweemaal heeft Jan Steen van zichzelf een portret gemaakt. De eerste keer was ca. 1664. Hij beeldde zichzelf vrolijk lachende af. Dat beeld voldoet misschien aan het beeld van Jan Steen als flierefluiter. De tweede keer in ca. 1670 schilderde hij zichzelf als een serieuze heer, als een belangrijk kunstenaar. En dat was hij ook.


Inhoud

Een jonge vrouw ligt ziek in bed. Een dokter schrijft een recept uit, terwijl een oude vrouw hem lachend aankijkt. Naast haar staat een jongetje met een klisteerspuit in de hand. Naast het bed hangt een schilderij met een klassieke liefdesscène van Venus en Adonis. Boven de tussendeur is een cupidobeeldje met pijl en boog. Rechts op de voorgrond ligt een briefje met de tekst: 'Hier baet geen medesijn, want het is minnepijn'.
Jan steen was een van de eerste schilders die 'Het doktersbezoek' als genremotief in beeld bracht. Hierbij is de patiënt steevast een vrouw die niet echt ziek is maar lijdt - of doet alsof ze lijdt - aan minnepijn of zwanger is. Zowel het voelen van de pols als het bekijken van de urine was in de 17-de eeuw gangbare methoden om minnepijn dan wel zwangerschap te diagnosticeren. Op het toneel werd het voelen van de pols alleen bij minnepijn gebruikt en het onderzoek van de urine bij zowel zwangerschap als liefdespijn. Het ziektebeeld van 'minnepijn' konden alleen, volgens medische bronnen van toen, jonge vrouwen, weduwen en onvruchtbare getrouwde vrouwen krijgen. Minnepijn werd veroorzaakt door het hevige (seksuele) verlangen naar een man en veroorzaakte diverse symptomen, onder andere een verkramping van de baarmoeder, die dagenlang kon aanhouden. Toepassing van pharmaceutische lavementen met de zogenoemde vrouwenspuit, matig slapen en enige zelfdiscipline met behulp van de Bijbel zouden de symptomen bestrijden. Medische bronnen bevelen echter vooral de 'bijslaap' of wel de seksuele gemeenschap aan, als het meest zekere en werkzame middel tegen minnepijn. Volgens de regels van die tijd kwam dat in de praktijk neer op een huwelijk. In de 17de eeuw werden populaire kluchten over dit onderwerp als komische drama's opgevoerd.

Bij de schilderijen van Jan Steen is er op gewezen dat de dokter veelvuldig in kledij gehuld is die in de 17de eeuw niet meer werd gedragen. Steen ontleende zijn dokter aan de 'dottore' van de Commedia dell'Arte. Deze toneelfiguur, die in de 17de eeuw ook in Holland opgang maakte, was het prototype van de charlatan en de geldwolf en het onderwerp van spotlust. In veel 17de-eeuwse Nederlandse toneelstukken, waarin sprake is van minnepijn, is een vaste opbouw waarneembaar: een dochter wil tegen de zin van haar vader met een bepaalde man trouwen. Daarop bedenkt zij, vaak met haar dienstmeid, een plan. Zij wendt een ziekte voor waarop een dokter wordt gehaald, die in werkelijkheid de (verklede) geliefde van de dochter is. De dokter krijgt toestemming om de dochter alleen in haar kamer te onderzoeken. Na het 'onderzoek' maakt de minnaar zich aan de vader bekend, waarop deze wel gedwongen is het huwelijk te aanvaarden.



Functie

Ook het werk van de Leidse schilder Jan Steen zit vol verborgen betekenissen. In zijn boerenstukken wist hij heel handig de indruk te vermijden dat het in feite geschilderde preken waren. Wel nam hij vaak een geschreven zinspreuk op in het werk om de beschouwer opmerkzaam te maken op de onderliggende allegorische betekenis van de voorstelling.

Er zijn van de bijzonder vruchtbare schilder meer dan 800 schilderijen bewaard, hoofdzakelijk genrestukken. Zijn betekenis ligt vooral op het gebied van de Nederlandse cultuurgeschiedenis. Geen andere schilder heeft de samenleving en haar gebruiken zo uitvoerig in beeld gebracht en van een satirische zede les voorzien. De schilderijen van hem werden vroeger ook gewoon opgehangen in huizen dan van de rijkere, nu hangen zijn schilderijen vooral in musea.


Beoordeling

IK vind dat Jan Steen het goed heeft gedaan, het is een mooi schilderij als je van kunst houdt. Ik zelf hou niet zo van kunst maar, vooral niet van de moderne kunst. De oude schilderijen vind ik wel mooi vooral die met de oude landschappen en die met mensen uit het verleden. Ik vind dat het in een kamer een gezellige sfeer creëert. Ik ben nu niet in eens veranderd hoor maar ik vind de oudere schilderijen een van de weinige leuke dingen van de kunst.