Nog pas gisteren door Maria Dermout

Uitgever, Eerste druk Querido, 1951 Aantal bladzijdes, leestijd 85 bladzijdes, 120 minuten Motto Teach us to care and not to care; T.S. Eliot Titelverklaring De personages in het boek leven erg in het verleden. Vooral Riek denkt vaak terug aan dingen die al voorbij zijn en zou het heden het liefst vergeten. In het boek wordt duidelijk dat hoe het vroeger was, beter gevonden wordt. De familie van Riek en haar ouders doen alsof het verleden het heden is en zo lijkt de dag van gisteren dus dichtbij. Samenvatting Riek woont samen met haar ouders -Anna en Ab- en hun bedienden in ‘het grote huis’ op Java. Ze vormen een hooggeplaatste familie die in weelde leeft en kan doen en laten wat ze willen. Vader Ab bezit een hoge functie in een suikerfabriek en is daardoor vaak aan het werk. Moeder Anna gaat vaak met Ab mee en dan is Riek zoals zo vaak alleen thuis. Echt alleen is ze niet, want er zijn altijd nog haar kindermeisje, koks, tuinmannen en bewakers om haar heen. Om haar tijd de doden gaat Riek de tuin in, klimt in bomen of gaat zomaar in een rijtuig zitten zonder dat ze ook maar daadwerkelijk uit rijden gaat. Wanneer ze alleen is, fantaseert ze er hevig op los en maakt ze hele reizen en voert ze hele gesprekken in haar gedachten. Riek gaat zelden op reis, maar op enkele van haar schaarse tripjes bezoekt ze samen met haar moeder en Oerip, het kindermeisje, ‘de oude man’. Riek kijkt erg tegen deze man op omdat hij verbazingwekkend veel weet over het Hindoeïsme en deze kennis soms tentoonspreidt. Kort na hun bezoek aan hem, krijgen ze bericht dat hij is overleden. Een andere bekende van de familie die ze kwijtraken is tante Nancy die wegvlucht nadat ze eerst haar man in de steek heeft gelaten om er met een andere oom vandoor te gaan. Deze oom, Oom Fred, vlucht ook weg naar Australië wanneer tante Nancy ook hem in de steek laat. Riek komt er achter dat Fred de enige persoon is van wie ze houdt en ook hij is er dus vandoor. Wel komt er iemand voor in de plaats: Boeyoeng, een bediende van Oom Fred, blijft bij de familie op het landhuis en zorgt voor enige vorm van vermaak door dierenshows op te voeren voor de hele bediening en alle kinderen. Wanneer het bericht dat Oom Fred is verdronken, de familie bereikt is Boeyoeng net als Riek in diepe rouw. Ondanks de wetenschap dat Oom Fred dood is, besluit Boeyoeng naar Sumatra te gaan in de hoop zijn oude meester, te zoeken. Alweer moet Riek iemand missen en zo wordt haar eenzaamheid steeds duidelijker. Om haar een leven te geven met vriendschappen en met meer toekomstperspectieven, sturen haar ouders Riek naar Nederland. Voordat ze gaat, overdenkt Riek haar hele leven en realiseert ze zich dat hetgeen in het verleden gebeurd is, zo belangrijk is dat ze nog niet te veel aan de toekomst mag denken. Hoofdpersonen

Riek is de hoofdpersoon in Nog pas gisteren. Ze is een fantasierijk, verlegen en eenzaam meisje. Die eenzaamheid wordt veroorzaakt doordat haar ouders weinig aandacht aan haar besteden en ze weinig vrienden heeft. Doordat ze onderdeel uitmaakt van een welgestelde familie, worden kinderen vrijwel overal buiten gehouden waardoor ze weinig van het Javaanse leven meekrijgt: ‘Maar Riek mocht toch niet blijven, zij begreep niet waarom niet het altijd zo ging, maar het was haar gezegd’. Doordat ze zo weinig meekrijgt van ‘het echte leven’, leeft Riek in haar eigen wereld waarin ze vrijwel alleen aandacht van bedienden krijgt. Haar tijd brengt ze door in een fantasiewereld waarin ze bijvoorbeeld mensen ontmoet waar ze ‘in real life’ allang afscheid van heeft genomen. Doordat ze zo in haar eigen wereld leeft en het contact met haar ouders niet soepel verloopt, praat Riek niet over haar gevoelens. En als ze al over die gevoelens praat, overheerst het gevoel van onbegrip. Zo ook wanneer ‘de oude meneer’ overlijdt en Riek niet alleen treurt om het verlies van deze man uit haar omgeving, maar ook om het feit dat ze alles om hem heen gaat missen: ‘Want de oude meneer was niet alleen hij zelf. Hij was ook de tuin met de heliotroop en de moerbeibomen, de tweelingbergen, ‘die met het olifantenhoofd’ en Shiva bij de bron, de goede ddagen, en de weg, en de heilige stad op de Dieng, die in puin was gevallen -en dat was nu alles tegelijk voorbij- dat mama niet begreep.’ Bijpersonen Ab is een lange man, slank, met een donker puntbaardje en donkergrijze ogen. Hij windt zich snel op en kan om het minste of geringste boos worden. Ab is de vader van Riek en hij is een succesvolle fabrieksleider. Hij staat aan het hoofd van een welgestelde familie en geniet veel aanzien van mensen om hem heen. Door zijn functie staat hij boven een groot aantal arbeiders die hij lang niet altijd hun zin kan geven. Hierdoor komen ze tegen hem en het hele gezag in opstand, waardoor het ontzag van de arbeiders voor Ab afneemt. Hierdoor begeeft hij zich in een benarde situatie en wordt hij steeds killer. Dit uit zich binnenshuis door het afstand houden van zijn vrouw en dochter. Abs vrouw, Anna, is niet groot en ietwat dik. Ze kleedt en kapt zich als een oudere vrouw, waardoor ze een serieuzere uitstraling tegenover haar omgeving heeft. Het lijkt alsof Anna lijdt onder de afzijdige houding van haar man en dit voert zij weer door in de relatie tot haar dochter. Alle relaties binnen het gezin zijn niet liefdevol, waardoor het lijkt alsof ze niks om elkaar geven: ‘Riek hield wel van hen, eigenlijk niet veel. Zij waren altijd te zamen en zij hoorde er niet zo bij. Maar als papa weg was naar de riettuinen of naar de fabriek, dan was mama alleen en voor haar.’ Uit het voorgaande citaat wordt de illusie gewekt dat vader en moeder toch vaak samen waren en dat ook Riek regelmatig aandacht van haar moeder kreeg, maar later in het verhaal wordt duidelijk dat alle relaties kil, onpersoonlijk en afstandig zijn. Tijd Het verhaal speelt zich af aan het begin van de twintigste eeuw. Het boek is zeker tijdgebonden omdat de situatie plaatsheeft in het koloniale tijdperk en sommige gebeurtenissen typerend voor deze tijd zijn. Structuur De bouw van het verhaal is erg eenvoudig. Het verhaal is geschreven in de verleden tijd en in chronologische volgorde. Hierdoor worden de gebeurtenissen en de gehele situatie als het ware naverteld. Ruimte De plaats waar het hele gebeuren gesitueerd is, is Nederlands-Indië uit de koloniale tijd. Net als de tijd, is ook de ruimte een essentieel onderdeel van het verhaal. Dingen als de onderdrukking van arbeiders en het vluchten naar Nederland, zijn belangrijk voor het verhaal en speelden zich juist in de koloniën van Nederland veel af. Het is vrij duidelijk dat het hele gebeuren zich juist op deze plek in de wereld afspeelt omdat het gaat over rijstvelden, bepaalde dier- en plantensoorten die alleen op deze plaats voorkomen. Ook de wajang-voorstellingen die op feesten en partijen in het verhaal voorkomen, zijn typerend voor het Nederlands-Indië uit die tijd. Thema Er is niet echt een hoofdthema in deze korte roman. Enkele thema’s die aan de orde komen zijn: discriminatie, onbegrip, afscheid, keerzijdes en monotoonheid. Discriminatie komt aan de orde wanneer het gaat over Boeyoeng bij de familie thuis komt. Oerig waarschuwt Riek voor hem omdat hij anders is dan zij en dus gevaarlijk zou zijn: ‘Hart van me, luister toch, je moet niets met hem te maken willen hebben. Een Batak! Van Sumatra! Hij is anders dan wij, heus, heus, hij is een menseneter! Hij heeft andere spuug, luister dan toch naar mij!’. Dit thema is nog steeds actueel en net als in dit geval, worden ook in de huidige ‘moderne’ wereld mensen op afkomst beoordeeld en ook afgerekend. Deze Boeyoeng kreeg vanwege zijn afkomst op Java weinig andere kansen dan het zijn van bediende, en het is bijvoorbeeld in Nederland nog steeds aan de orde van de dag dat mensen een baan geweigerd wordt omdat ze toevallig uit een ander land komen. Een ander thema dat aan de orde komt, het onbegrip, heb ik hierboven al besproken in de vorm van het onbegrip van de ouders voor hun kind Riek. Naast discriminatie en onbegrip is vooral afscheid een veelvuldig terugkerend onderwerp. In haar korte leventje, heeft Riek al van veel mensen afscheid moeten nemen. Allereerst van Roos, de naaister, die waarschijnlijk door haar man vermoord is. Daarna kwam het overlijden van ‘de oude meneer’ en het vertrek van tante Nancy. Toen ook oom Fred nog eens verdween, voelde Riek zich helemaal eenzaam. Toch gaat het dagelijkse leven gewoon door en komt er weer een moment dat ze afscheid moet nemen, dit keer van Boeyoeng. Hoewel afscheid dus vaak aan de orde van de dag is, komt er in het boek niet goed naar voren hoe er met dit toch wel moeilijke verschijnsel om werd gegaan. Dat is met veel thema’s in deze roman zo; het onderwerp komt wel aan de orde, maar het lijkt niet zo te zijn dat de schrijfster er een speciale bedoeling meeheeft. Er wordt dus geen les aan de lezer geleerd, ook niet over de andere onderwerpen. Naast de reeds uitgelegde thema’s als afscheid, onbegrip en discriminatie, komt ook de monotoonheid aan de orde: Er wordt beschreven hoe eenzijdig het leven op Java is. Een citaat dat dat mooi verbeeldt is de volgende: ‘En zoals de dagen hetzelfde waren, waren de jaren hetzelfde. De oostmoesson, en dan de westmoesson, en weer opnieuw de westmoesson, de oostmoesson.’ Je zou dus kunnen spreken van regelmaat in een jaar en regelmaat in een dag dat zou zorgen voor structuur in de levens van de mensen. Wanneer je echter, zoals Riek, niks te doen hebt op een dag en alle dagen en jaren zijn hetzelfde, dan zorgt het alleen maar voor verveling. Toch zorgt de vervelende regelmaat voor enige gewaardeerde vertrouwdheid. Dit is af te leiden uit het feit dat Riek niet houdt van de andere kant van dingen, de keerzijde van het leven. ‘Zo scheen in die tijd voor Riek het aangezicht te zijn van het leven, van mensen en dieren en dingen om haar heen. Maar er was ook nog, verborgen, de andere zij. Van goedheid, boosheid. Van licht, duisternis. Van leven, dood.’ Alle hierboven genoemde onderwerpen komen aan bod, de een wat meer dan de ander, maar er is geen alles omvattend hoofdthema. De thematiek van het boek is dus moeilijk te beschrijven, wat ik echter wel kan zeggen is dat een negatieve, pessimistische stemming overheerst wanneer je het boek leest.
Genre Deze korte roman behoort tot de familieverhalen die zich afspelen in Nederlands-Indië. Verhalen in de voormalige koloniën van Nederland vormen vaak een apart genre en ook dit boek behoort daartoe. Taalgebruik Het taalgebruik in het boek is niet erg moeilijk. Wel is het wat deftiger dan het huidige Nederlands, wat komt door de ouderwetse en chique taal die gebruikt wordt in de welgestelde familie. Het boek is al meer dan 50 jaar oud en in die periode is het Nederlands best wel veranderd en dat is te merken aan bepaalde uitdrukkingen in het boek. Een woord als ‘nee’ werd toentertijd nog als ‘neen’ uitgesproken en geschreven. Dit is maar een klein voorbeeld van het verschil in taal tussen de tijd van Maria Dermout en de huidige moderne tijd. Perspectief Het door de schrijfster toegepaste perspectief is dat van een alwetende verteller. Het verhaal is in de verleden tijd geschreven en het wordt zó geschreven dat je als lezer het hele doen en laten van Riek, de hoofdpersoon, volgt. Vanuit een zij-perspectief word je als lezer alles verteld. De omgeving wordt telkens zeer gedetailleerd beschreven, waardoor je je goed kunt verplaatsen in de ruimte waar het verhaal zich afspeelt. Op de eerste pagina van het boek begint deze beschrijving al duidelijk: ‘Er waren twee oprijlanen naar het huis toe. Een van koningspalmen, rechtop en slank en hoogmoedig, al gaven zij maar weinig schaduw met hun gladde gele stammen en smalle ritselende bladeren, die wuifden op de wind. In de andere, de kenaribomenlaan van vroeger, bleef het zo’n hele lange snikhete dag door vochtig en schemergroen onder de oude bemoste bomen.’ Plaats in de literatuurgeschiedenis Zoals ik al onder het kopje ‘genre’ beschreven heb, hoort deze roman thuis in het rijtje boeken over het koloniale tijdperk in Nederlands-Indië. Er zijn erg veel boeken over geschreven en dit soort boeken hebben zeker een vaste plek in de literatuurgeschiedenis verworven. Relatie tekst-auteur Maria Dermout debuteerde pas op 63-jarige leeftijd met Nog pas gisteren (1951), waarin ze de herinneringen uit haar kinderjaren op de suikerfabriek Redjosari in Midden-Java heeft verwerkt. Het is dus een soort van autobiografische roman geworden. Toch is het niet helemaal waarheidsgetrouw omdat Dermouts biologische moeder al een jaar na Maria’s geboorte overleed aan bloedvergiftiging. In Nog pas gisteren lijkt het alsof Anna gewoon Rieks eigen moeder is, dus dit komt niet heelmaal overeen. Verder is alles zó gedetailleerd beschreven dat het wel zo moet zijn dan Dermout veel van de situatie en omstandigheden uit die tijd afweet om zo te kunnen schrijven. Er is in de tekst dus veel terug te vinden uit het leven van de auteur, maar wat nu feit en wat fictie is is voor de lezer onduidelijk. Eigen mening Nog pas gisteren is een helder verhaal waarin echter jammergenoeg weinig gebeurt. De beschrijvingen zijn uitgebreider dan de gebeurtenissen en dat vind ik altijd jammer. Verder vond ik het vervelend dat er veel dierennamen genoemd werden die ik niet kende. Het verhaal was echter goed te volgen, maar om nou te zeggen dat ik graag nog een boek van Dermout zou lezen; nou nee, daar is het tempo in haar boek veel te laag voor geweest, waardoor ik niet lekker door kon lezen.