Analyse MULISCH, Harry
De procedure
Amsterdam, 1998 (1998) Motto Het verhaal is verdeeld in drie hoofdstukken, Akte A,B en C. Per hoofdstuk staat een motto. Motto van Akte A: "Dat het slechts kunst was, was verborgen door kunst." P. Ovidius Naso, METAMORPHOSEN, X, 252
Het citaat zal te verklaren zijn met de diepere betekenis van dingen die ook in het verhaal voorkomen. In het verhaal wordt alles herleid tot de grondbeginselen van het bestaan. Vooral de letters van het alfabet worden door Mulisch gezien als de oerbron van het bestaan. Het enige wat ik over P. Ovidius Naso weet is dat het een Romeinse dichter was die leefde van het jaar 43 voor Christus tot ± 18 na Christus. Motto van Akte B: De tranen van de dood

De maden van kristal
Lucebert, HET VLEES IS WOORD GEWORDEN
De dood slaat op de hoofdpersoon van dit stuk. Er wordt veel gezegd over de dood van zijn dochter en hoe hij dit verwerkt. Het vlees en het woord slaan op de vorming van nieuw leven (vlees) uit de oerbeginselen (woord). Motto van Akte C: Iemand moest (…) hem overleven. Franz Kafka, HET PROCES
In dit hoofdstuk probeert Victor Werker (de hoofdpersoon) een normaal leven te leiden en is dus in feite door alle omstandigheden bezig met overleven. Franz Kafka is ook een literatuur schrijver (of was, hij is overleden in 1924). Over Kafka weet ik verder niets en ik kan dan ook geen verband leggen tussen hem en het verhaal. Korte Samenvatting Het verhaal is verdeeld in drie hoofdstukken, Akte A,B en C. Akte A "Het spreken": Het verhaal begint met een inleiding van de schrijver (Harry Mulisch) zelf over het ontstaan van de mens. Over hoe God Adam en Eva (en Lilith) maakte uit klei. Ook schrijft hij over de procedure waarmee God de mens, het leven en alle andere dingen heeft gemaakt door middel van de woorden. Na deze inleiding introduceert hij de hoofdpersoon Victor Werker, maar over deze persoon kom je niets te weten behalve zijn naam en dat hij verdriet heeft om een vrouw op een foto. Dan neemt het verhaal een hele andere wending. Het gaat terug in de tijd naar de getto van Praag in 1592 waar een nieuw persoon wordt geïntroduceerd: Jehudah Löw ben Bezalel. Een joodse rabbi die van de verwende keizer, met een voorliefde voor rariteiten, de opdracht krijgt een golem te maken. Een golem is een levend mens zonder ziel dat door een mens is gemaakt. Leven gemaakt door een mens dus. De rabbi studeert met zijn schoonzoon drie jaar lang om de manier te vinden om zo'n golem te maken. Na drie jaar studie en eindeloos repeteren gaan ze de golem maken op de 70ste verjaardag van de rabbi. Ze gaan naar de rivier en maken daar uit zuivere klei een lichaam. Dan gaan ze alle mogelijk lettervormen opnoemen die er mogelijk zijn in het alephbeth. Als ze klaar zijn komt de golem tot leven maar door een fout is het een vrouw geworden. Ze nemen het mee en de schoonzoon zou er voor die nacht op passen. Maar als de rabbi de volgende morgen terugkomt heeft de golem de schoonzoon vermoord. De rabbi laat de golem weer van klei worden en laat de zak met voormalige golem op een veilige plek verstoppen waar niemand er meer bij mag komen. Hierna gaat het verhaal terug naar onze tijd waar wordt verteld hoe Victor Werker werd verwekt en hoe zijn geboorte verliep. Akte B: "De zegsman" Dit hoofdstuk bestaat uit allemaal brieven die Victor Werker schrijft aan zijn dochter Aurora. Althans, dat denk je als lezer maar later kom je er achter dat Aurora dood is geboren en dus nooit echt heeft geleefd als persoon. In de brieven behandelt Victor heel veel onderwerpen. Je komt hier pas alles over hem te weten. Bijvoorbeeld hoe zijn leven is gegaan met Clara, zijn vrouw die hem na de geboorte van de dode Aurora heeft verlaten. Hierin wordt ook verteld over het (levens)werk van Victor. Hij is zijn hele leven gefascineerd door DNA en het ontstaan van nieuw leven uit het niets. Hij is zelfs de eerste persoon die een levend organisme uit klei heeft weten te maken, de eobiont. Hij probeert Aurora dit hele verhaal over DNA en het ontstaan van leven op een begrijpelijke manier te vertellen. Naarmate er meer brieven geschreven worden, worden de brieven steeds persoonlijker en gaan ze meer over het leven van Victor en vooral Clara. In dit hoofdstuk leer je pas de persoon Victor Werker kennen en worden er een heleboel dingen duidelijk voor de lezer.
Akte C: "Het gesprek" Het verhaal gaat verder waar het in het eerste hoofdstuk ophield. Maar nu begrijp je wie Viktor is en wie de vrouw op de foto en haar verleden is. Drie 'melkbroers' van Victor komen op bezoek. Dat is een drieling van mannen die ook de moedermelk van de moeder van Victor hebben gedronken na hun geboorte. Victor vraagt de drieling ook om hulp met Clara omdat hij daar kennelijk nog heel erg mee bezig is. Als de mannen weg zijn wordt Victor behoorlijk aangeschoten en besluit Clara op te bellen. Eerst voert hij een aantal gesprekken in gedachte zoals de gesprekken zouden kunnen gaan. Uiteindelijk belt hij toch maar Clara en haar vriend zijn niet thuis en daarom spreekt hij het antwoordapparaat in. Hij valt daarna (in beschonken toestand) in slaap. Hij ontwaakt de volgende morgen en heeft meteen spijt dat hij heeft gebeld. Als hij wil bellen hoort hij plotseling twee mannen praten over de telefoon. De mannen hebben het over een moord die binnenkort zal worden gepleegd. Victor raakt lichtelijk in paniek en vraagt hulp bij de politie en de telefoonmaatschappij, maar doe kunnen hem niet helpen. Hij gaat daarom zelf de stad in en probeert uit te vinden waar en op wie de moord zal worden gepleegd. Hij kan alleen niets vinden wat enige aanwijzing zou geven over de toekomstige moord. Dan stuit hij op een oude bekende, namelijk een man die hij ooit heeft ontmoet in Venetië en waar hij een kort gesprek mee heeft gehouden. De man nodigt hem uit om mee te gaan naar een televisieshow waarbij de kunstenaar van de eeuw zal worden gekozen. Victor geeft de zoektocht maar op en gaat mee naar de show. Hij volgt de discussie over wie de echte kunstenaar was. Maar dan neemt de show een andere wending wanneer de man die Victor kent onverwachts zegt dat Victor Werker de grootste kunstenaar aller tijden is omdat hij leven heeft gemaakt uit het niets. Victor schrikt hier zo van dat hij wegrent uit het gebouw en hij loopt terug naar zijn huis. Op dit moment wordt alles duidelijk voor Victor. Zijn hele leven valt als puzzelstukjes ineen en het wordt hem allemaal duidelijk. Hij snapt nu ook dit stuk van zijn leven. Over Clare en hun scheiden. Als hij thuis is wil hij ook het deel van het leven over Aurora snappen maar dan gaat de bel. Hij doet open en voelt dat hij met een mes wordt neergestoken. De moord die zou worden gepleegd was de moord op hemzelf… Op het moment dat hij het leven heeft begrepen, leert hij de dood kennen. Thema Het thema is zoals in wel meer boeken van Mulisch het leven en de dood. Leven is waarschijnlijk het belangrijkste thema. Ook het leven als doel speelt een grote rol in het verhaal omdat er op verschillende manieren wordt gezocht naar een manier om leven te creëren. Het leven uit de dood maken dus. Idee Mulisch heeft naar mijn idee dit onderwerp van leven en dood al vaker gehanteerd in zijn boeken. Hij legt de nadruk op het toeval in het leven en dit verhaal is misschien een soort antwoord op de vragen die mensen stellen over het leven. Hij is dus op zoek naar de antwoorden op deze levensvragen en dat is waarschijnlijk de hoofdgedachte achter dit boek. Titelverklaring "De procedure" slaat op de procedure die er moet worden afgelegd om nieuw leven te creëren. Eerst doet de joodse rabbi dat en later lukt het Victor Werker ook. Ook het schrijven van een boek gebeurt aan de hand van een bepaalde procedure en dat komt ook uit het verhaal naar voren. Personen De twee belangrijkste personen zijn Victor en Clara. Er zijn nog wel meer personen maar die spelen maar allemaal hele kleine rollen in het verhaal. - Victor Werker: De hoofdpersoon van het verhaal. Hij is een slimme en geleerde man die altijd opzoek is geweest naar de geheimen van DNA en het maken van leven. Hij heeft dit ook bereikt maar kan geen normaal leven leiden en heeft een hoop problemen met Clara. Het is dus niet echt een sterke man die alles kan bereiken wat hij wil. - Clara Veith: De vrouw van Victor. Ze wordt niet echt heel duidelijk beschreven maar haar karakter is heel sterk en ze neemt zelf grote beslissingen die ze door niemand in de weg laat staan. Ze houdt van Victor maar scheidt van hem als hij bij de bevalling van de dode Aurora het niet volhoudt en weggaat voor een tijdje. Opbouw Dit boek heeft een hele ingewikkelde opbouw. Het begint met een inleiding van schrijver naar lezer. Hierna wordt een hoofdpersoon geïntroduceerd: Victor Werker. Hierna wordt het verhaal van de joodse rabbi en de golem vertelt. Waarna het verhaal vervolgt met de brieven van Victor naar Aurora waar je nog niets van weet maar waar je een heleboel informatie uit kunt (en moet) halen. Er zitten dus heel veel tijdssprongen in. Flashbacks zijn er veel: van Victor naar het verleden, in de tijd met Clara of de geboorte van Victor zelf.
Perspectief Het perspectief in het verhaal wisselt nogal eens. Het begint dat de schrijver eerst tot de lezer zelf spreekt. Later spreekt hij uit het hij-perspectief maar later in de brieven wordt het weer het ik-perspectief. Het wisselt dus nogal af. Ruimte Rabbi Löw ben Bezalel woont in Praag in het jaar 1592. Hij woont in een getto dus een redelijke ongure buurt in slechte staat waar veel joden wonen die onderdrukt worden door de keizer. Victors leven speelt zich grotendeels af in Amsterdam. Alleen in zijn brieven vermeldt hij steeds dat hij in een ander stad is, op de universiteit in Amerika tot bij de piramides in Egypte. De omgeving speelt niet echt een hele grote rol in het verhaal. Symboliek Het hele boek 'druipt' als het ware van de symboliek. Allerlei zaken zijn met elkaar verbonden op een bepaalde manier en Victor komt zelfs symbolen tegen (zoals het kerkhof bij zijn zoektocht naar de moordenaar) die linken naar de rabbi uit 1592. Ook staan heel veel gebeurtenissen symbool voor het leven en de dood. Originaliteit Ik vind dat Mulisch met "De procedure" een zeer origineel verhaal heeft weten neer te zetten. Hij heeft het verhaal zo geschreven dat alles in eerste instantie heel vaag lijkt maar daarna toch alles op zijn plek valt en het allemaal een stuk duidelijk wordt. Het is niet een verhaal wat je veel leest of dat je al herkent uit andere boeken van andere schrijvers. Daarom is dit voor mij een origineel boek. Relevantie Het verhaal is zeker relevant voor 'de mens'. Het gaat over leven en dood en dit zijn zaken waar iedereen zich in kan herkennen omdat iedereen hier mee te maken heeft. Het leven en dood zijn onvermijdelijk. Ook de liefde van Victor voor Clara is iets wat heel vaak gebruikt wordt in verhalen maar waar heel veel mensen mee te maken hebben, dagelijks.
Stijl De stijl van Mulisch is zeer herkenbaar. Hij begint sowieso door aan de lezer eerst een korte inleiding te vertellen. Dan doet hij alsof (of doet hij dit echt?) ter plekke de namen verzint en het verhaal als het ware onder zijn pen laat groeien zonder dat hij zelf weet waar het heengaat. Daarnaast overspoelt hij je meteen met heel veel informatie die nog heel vaag blijft en allerlei benodigde info achterhoudt. Pas aan het eind van het verhaal zijn het grootste gedeelte van de vragen beantwoord maar toch blijf je na het eind met een boel vragen zitten. Dit is dan wel weer kenmerkend voor Mulisch. Eigen Oordeel Tijdens het lezen vond ik dit boek maar raar en pas aan het eind kon ik waardering vinden voor het verhaal, het boek en de schrijver, omdat dan pas alles samenvalt en het verhaal tot een eind loopt. Het is vooral een zeer verwarrend boek. De schrijver introduceert in het begin al Victor en Clara maar je weet er dan nog niets van en pas veel verderop wordt meer uitgelegd over deze personen. Ik heb dit boek dan ook echt gelezen zonder er al te veel bij nadenken. Je moet dit verhaal maar gewoon laten gebeuren en over je heen laten komen. Hoe verder je komt hoe meer dingen duidelijk worden. In de brieven van Victor naar Aurora wordt helemaal een boel duidelijk. In het begin van de brieven denk je dat Aurora echt de dochter is van Victor en Clara, maar pas later lees je dat Aurora dood geboren is en dus nooit brieven zou kunnen ontvangen. Victor gebruikt de brieven naar mijn idee als een soort uitlaatklep waarin hij openlijk kan praten en zijn hart kan luchten. In het verhaal speelt de toeval steeds een grote rol. De gebeurtenissen die plaatsvinden zijn niet altijd even geloofwaardig maar wel mooi om te lezen omdat veel dingen ook weer een onderling verband met elkaar hebben. Wel is het moeilijk dit verband te vinden, het meest komt dus pas op het laatst bij elkaar en dan wordt het pas duidelijk. Wat mij betreft mochten de personen wel iets uitgebreider mogen worden beschreven. Ik begrijp dat de schrijver dit vooral aan de lezer over wil laten om te bepalen hoe de persoon er uit ziet of hoe hij is, toch is de beschrijving van de personen zeer beperkt wat niet heel fijn leest. Je merkt pas de meeste dingen in de manier waarop de personen handelen. Het verhaal zit qua opbouw nogal warrig in elkaar. Het begint met het introduceren van de hoofdpersoon (Victor), springt over naar het andere tussenverhaal van de rabbi, daarna wordt de geboorte van Victor beschreven, waarna het overgaat naar het heden in de brieven en het verhaal aan het einde. De opbouw is dus best ingewikkeld en leest niet zo heel fijn. Pas aan het eind komt er een chronologische volgorde in het verhaal. Al met al vind ik het toch een mooi boek. Het leest wel wat moeilijk doordat je zo weinig weet maar langzaam maar zeker krijgt het verhaal toch nog een mooie structuur en wordt het allemaal wat duidelijker. Het is heel persoonlijk of je dit boek leuk vindt of niet. Het staat vol met ingewikkelde dingen over bijvoorbeeld het Alpehbeth en de DNA structuren. Je moet er echt voor openstaan om dit te willen lezen, maar als je hiervoor openstaat en het allemaal een beetje begrijpt is het een mooi verhaal met een mooie achterliggende gedachte. Hoe het leven is ontstaan vanuit het oerbeginsel, het Alephbeth en het DNA van de mens. Oordeel van de criticus Realistische argument: Als je je afvragend wat voor realistische waarde dit verhaal heeft krijg je over het algemeen het idee dat dit verhaal zo onwaarschijnlijk en niet realistisch is dat het voor de normale mens niet erg herkenbaar is. Ingewikkelde verhalen over DNA en de vorming van levenloos materiaal naar levende organismen laten de meeste mensen nou niet meteen een 'oja-moment' beleven. Je gaat misschien wel nadenken over het ontstaan van het leven. Maar ook hier kun je alleen maar over nadenken omdat niemand hier echt veel verstand van heeft. Vernieuwingsargument: Harry Mulisch neemt met dit boek een hele andere wending dan alle andere boeken die ik ooit heb gelezen. Hij weet een roman neer te zetten die het verhaal vertelt over het leven van een man en hoe hij zijn leven op orde probeert te krijgen. Toch neemt hij een moeilijkere wending door allemaal scheikundige en biologische termen op te nemen in het verhaal. Hij zegt dit ook zelf al in het begin, na de inleiding: "Ziezo, de opzet is gelukt. Wij zijn onder elkaar. De onreine meelezers zijn hals over kop gevlucht voor al die spookachtige letters." (blz. 16). Dit is nog best gedurfd omdat hier waarschijnlijk een heleboel mensen op afknappen en het boek minder gaan waarderen. Morele argument: De schrijver weet de stereotiepe personen te vermijden. Victor Werker is juist een behoorlijke vreemde man die behoorlijk emotioneel is en probeert zijn verliezen te verwerken. Mulisch gebruikt alleen wel (weer) de thema's van leven en dood. Dit zijn onderwerpen die je vaker leest maar hij weet er wel een andere wending aan te geven door het ontstaan van leven uit de dood te gebruiken, in plaats van andersom.
Emotivistische argument: Het is afhankelijk van de lezer wat voor emoties dit verhaal opwekken. Ik was vooral geschokt aan het einde als je leest dat Victor wordt doodgestoken. Het hele laatste hoofdstuk is in een bepaalde stijl geschreven. Op het moment dat Victor wordt aangewezen als potentieel kunstenaar van de eeuw vlucht hij weg en weet hij niet meer wat hij moet. Hij wordt overmand door emoties en verkeerd in een soort roes, en dit leef je ook met hoofdpersoon mee. Als hij daarna thuis is begint hij langzaam alles te snappen en verkeert hij in een staat van euforie. Dit moment is ook voor de lezer best speciaal om te lezen omdat je behoorlijk met de hoofdpersoon meeleeft / denkt. Als dan aan dit moment plots een einde komt doordat hij wordt neergestoken komt dit behoorlijk als een schok en het geeft een hele andere wending aan het verhaal. Stilistisch argument: Ik heb slechts twee boeken gelezen van Harry Mulisch dus ik kan niet beoordelen of hij een bepaalde stijl heeft die ook in dit boek weer terugkomt. Wel vind ik dat Mulisch het verhaal heel chaotisch maakt en pas aan het eind een samenhangend geheel van maakt. Hij overspoelt je vooral in het begin continu met informatie over de hoofdpersonen. Hij schrijft het verhaal alsof het nu gebeurt en dat hij zelf ook niet weet wat hem overkomt. Dat laat hij ook goed merken in bijvoorbeeld de inleiding: "Er was eens, in een heel ver land… nee, zo dus niet. Er is nu, in dit land, een man die Werker heet. Dat weet ik zeker. Victor Werker. Vraag niet hoe ik dat weet, want dat weet ik niet." Dit is weer heel anders dan ik ken en kenmerkend voor Harry Mulisch.