De asielzoeker door Arnon Grunberg

“Daarom had hij besloten het schrijven te laten voor wat het was. Christian Beck was intelligent genoeg om gevaarlijk te kunnen zijn, dat wist hij van zich zelf […] ook getalenteerde duisternis blijft duisternis, ik wil niemand met die duisternis vergiftigen.” Ondanks dat Christian Beck een punt achter zijn schrijvers carrière heeft gezet, blijft de duisternis hem achtervolgen. Tijdens een van zijn vele bordeelbezoeken raakt hij de controle over zichzelf kwijt en steekt een prostituee een oog uit. Als Beck bij de politie zijn straf opeist, wordt hem vriendelijk doch dringend verzocht het land te verlaten in plaats van de “verdiende” gevangenisstraf uit te zitten. Dit is waarom “De Vogel” en Christian Beck in Göttingen zijn gaan wonen. Dit is waarom Christian Beck als vertaler van gebruiksaanwijzingen werkt. Dit is waarom Christian Beck (naar aanleiding van een opnieuw gepubliceerd kort verhaal) door de media in een kwaad daglicht wordt gesteld. In De Asielzoeker beschrijft Arnold Grunberg een ex- schrijver die zijn vriendin aan kanker verliest en zichzelf daarvan de schuld geeft. Een van het begin tot het eind boeiende roman die naast vele komische aspecten ook ontroert. De grote kracht van het boek is gelegen in de tedere manier waarop Grunberg de liefde van de cynische Christian Beck voor zijn aftakelende vrouw beschrijft zonder zijn gevoel voor slapstick te verliezen. Een geslaagde spagaat al vond ik het plot waarin een terroristische aanslag en de oververhitte discussie in de media er aan de haren bij gesleept wordt wat mager.

(Vonder, 2003)

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

Mijn waardering / thema en motieven

De asielzoeker is een wat pessimistisch boek, vol met naar mijn weten hypocrisie en bedrog. Ik kan niet zo heel veel met dit boek. Ik vond het echter wel interessant, omdat Becks kijk op het leven bijzonder is. Het is lastig om zulke boeken onder één thema samen te vatten, maar wat in het hele verhaal terugkomt is vervreemding. Vervreemding van de wereld en van jezelf.

Door zijn tijd als schrijver ontdekt Beck iets ‘dat beter onaangeboord had kunnen blijven’, een woede, haat zou je het misschien moeten noemen, blind, waarschijnlijk ongefundeerd en vulkanisch van aard. “Daarom had hij besloten het schrijven te laten voor wat het was. Christian Beck was intelligent genoeg om gevaarlijk te kunnen zijn, dat wist hij van zich zelf […] ook getalenteerde duisternis blijft duisternis, ik wil niemand met die duisternis vergiftigen.”

Beck geeft het schrijverschap dus op en besluit niet meer verder te leven om zichzelf gelukkiger te maken. Eigen geluk was sowieso onmogelijk, het was een illusie, voortgebracht door de gewoontes van alledag en de maatschappelijke moraal. Hij ziet het daarom als zijn taak om illusies en zelfbedrog zoals vriendschap, lust en schoonheid te ontmaskeren. Beck vraagt zich af of hij dan misschien kan leven voor het geluk van anderen, maar hij verwerpt die gedachte ook als zelfbedrog. Tien jaar later streeft Beck echter het geluk van zijn vriendin na. Dit is hij haar in zekere zin verschuldigd, omdat ‘de vogel’ hem niet verliet toen hij vertelde van Sosha en de schroevendraaier. Ook al weet hij dat zijn hoop voor een doel in zijn leven slechts weer een illusie is, richt hij zijn leven op die hoop. Als zijn vriendin gestorven is, realiseert hij zich opnieuw dat die hoop bedrog was.

Beck noemt zijn vriendin vogel of vogeltje. Dit duidt op Becks angst om haar te verliezen. Ook doet vogel wetenschappelijk onderzoek naar het gedrag van dieren in de woestijn. Dus haar naam slaat ook op haar werk. De vriendin van Beck ondersteunt het motief van ‘de grens tussen leven en dood’. Beck stelt zijn leven in dienst van het hare, door haar geluk na te streven. In het verhaal sterft de vriendin letterlijk, en daarmee figuurlijk ook Beck. Op het eind verlaat de asielzoeker hem, omdat die zijn volk bevrijden gaat, en de machinerie van de maatschappij heeft hem verwerkt en uitgespogen. Hij heeft beetje bij beetje zijn identiteit verloren. Op de laatste paar bladzijdes lees je dat Beck erachter komt dat hij alles wat hij had en iedereen waar hij van hield verloren is.

De Asielzoeker beschrijft eigenlijk een experiment met het leven en het verliezen van de identiteit. Christian Beck onderdrukt zijn emoties en negeert de ‘illusies’ van de maatschappij. Hierdoor verliest hij beetje bij beetje zijn identiteit. De vergelijking met een plant gaat dan ook goed op: de bladeren van de plant in Becks huis gaan dood, zo ook raakt Beck één voor één zijn menselijke eigenschappen kwijt. Dit proces van zelfvervreemding roept een paar vragen op: is hij na dit proces nog steeds dezelfde persoon? Zo ja, wat is identiteit dan? ? Een masker? Als dit zo is, schuilen daarachter dan dezelfde mensen? Het idee dat mensen uniek zijn, wordt op deze manier afgedaan als onzin. De enige die uniek is, is Beck die juist niet gelooft in uniciteit. Uit Becks leven blijkt dat het onmogelijk is om zonder fantasie te leven. De werkelijkheid bestaat misschien wel, maar deze zal nooit onbevooroordeeld te ervaren zijn. Hoe leefbaar is een leven zonder menselijke illusies?

Deze levensvisie van Beck heeft een nihilistische, maar ook een existentialistische kant. Het nihilisme van Nietzsche wordt gekenmerkt door de ongeldigheid van moraal en de ongeldigheid van waarheid. Dit komt allemaal terug in Beck zijn leven. Mensen in de maatschappij hebben niet door dat moraal een illusie is. Maar daar stopt Beck niet. Hij heeft wel de hoop om zijn leven een doel te geven. Dit doet hij als hij zijn leven in dienst stelt van zijn vriendin. Dit is de meer existentiële kant van zijn visie. Het existentialisme ziet het als een uitdaging voor de mens om door middel van zijn vrijheid zijn absurde en zinloze bestaan zin te geven. Dit probeert Beck, maar hij faalt hierin. Na de dood van zijn vriendin probeert hij opnieuw zin te vinden door zich in het midden van de maatschappij op te stellen (bij de televisieshow), maar daar komt hij erachter dat hij niet onder zijn verleden uit kan. Hij kan zichzelf niet opnieuw uitvinden. Uiteindelijk geeft hij het op. Hij kan niet zonder vogel leven. Toen zijn vriendin stierf, stierf hij ook voor de helft. Dit komt ook een aantal keer in het boek naar voren. Hij is halfdood.

Deze levensvisie van Beck heeft een nihilistische, maar ook een existentialistische kant. Het nihilisme van Nietzsche wordt gekenmerkt door de ongeldigheid van moraal en de ongeldigheid van waarheid. Dit komt allemaal terug in Beck zijn leven. Mensen in de maatschappij hebben niet door dat moraal een illusie is. Maar daar stopt Beck niet. Hij heeft wel de hoop om zijn leven een doel te geven. Dit doet hij als hij zijn leven in dienst stelt van zijn vriendin. Dit is de meer existentiële kant van zijn visie. Het existentialisme ziet het als een uitdaging voor de mens om door middel van zijn vrijheid zijn absurde en zinloze bestaan zin te geven. Dit probeert Beck, maar hij faalt hierin. Na de dood van zijn vriendin probeert hij opnieuw zin te vinden door zich in het midden van de maatschappij op te stellen (bij de televisieshow), maar daar komt hij erachter dat hij niet onder zijn verleden uit kan. Hij kan zichzelf niet opnieuw uitvinden. Uiteindelijk geeft hij het op. Hij kan niet zonder vogel leven. Toen zijn vriendin stierf, stierf hij ook voor de helft. Dit komt ook een aantal keer in het boek naar voren. Hij is halfdood.

Deze verwijdering van de maatschappij is een vergelijking met de ontwikkeling van Beck. Dit komt ook terug in de ruimtes in het boek. In Amsterdam zit het ‘centrum’ van de maatschappij, terwijl de geitenkaasboerderij zich juist bevindt bij Mâcon, ver verwijderd van de bewoonde wereld. Beck maakt zich steeds meer van de maatschappij los.

De titel lijkt in eerste instantie te slaan op de nieuwe man van Becks vriendin. Hij is immers een asielzoeker. Maar op pagina 35 staat: ‘Beck beschouwt asielzoeker zijn als een beroep. Zijn grootouders waren het, zijn ouders, zelf heeft hij toevallig, langgeleden alweer, een ander beroep gekozen, maar die beroepskeuze is hem fataal geworden. Misschien moet je het beroep kiezen dat van nature bij je past.’ Het is onwaarschijnlijk dat dit niet over Beck zelf gaat; hij is nu geen asielzoeker meer, maar heeft gekozen voor het beroep van schrijver. Dit schrijven bleek niet de goede keus. Als schrijver ontmaskerde Beck namelijk de werkelijkheid in zijn romans, maar hij en hij het ontmaskeren dat een schrijver doet in zijn romans overgenomen op zijn visie op de alledaagse realiteit. Over zijn verleden komt de lezer weinig te weten, het zal dan zo zijn dat zijn familie asielzoekers waren. Wat houdt het zoeken van asiel in het geval van dit personage precies in? Ik denk dat Beck met het schrijven van zijn literatuur de lezers wilde laten inzien dat de werkelijkheid anders is dan men denkt. Maar de enige die hij overtuigde was zichzelf, zo erg dat hij zijn literaire werkelijkheid boven de realiteit ging stellen. Hoewel de eerstgenoemde werkelijkheid onleefbaar blijkt te zijn, kan hij niet meer terug. De asielzoeker is Beck, een man die zich niet thuis voelt in deze maatschappij maar wiens fantasiewereld ook onleefbaar is. Een fantasiewereld die paradoxaal genoeg werkelijker is dan de werkelijkheid.

Beck lijkt een personage te zijn, dat enerzijds nuchter is en gelijk heeft over de manier waarop hij naar de samenleving kijkt, en anderzijds lijkt hij gevangen te zijn in zijn eigen denken, in zijn eigen leven. Zijn illusieloze leven lijkt een illusie te zijn. Hij blijft principes hebben, zo is hij het er niet mee eens dat hij niet gestraft wordt voor wat hij Sosha aan had gedaan. Uiteindelijk blijft er van Beck niet bijzonder veel over. Ook al zijn bepaalde moralen illusies, hoe kun je er zonder leven? Wat blijft er dan nog over?

Arnon Grunberg: ‘Ik kan alles schrijven. Alleen, een boek over een gelukkig gezin zou ik heel moeilijk vinden. Ik heb dat wel eens geprobeerd, maar na een aantal bladzijden was er van hun geluk weinig over. Omdat het niet klopt met hoe ik de wereld zie. Niet eens dat ik nou zo pessimistisch ben, maar ik geloof wel dat een bepaalde dosis pessimisme eigenlijk iemand gelukkiger maakt dan de mensen die een heel optimistisch wereldbeeld hebben. Optimisten moeten de hele tijd vervalsen of zijn voortdurend teleurgesteld.

Wat je hebt gedaan en meegemaakt, sleep je mee. Je komt niet onder je verleden uit. Dat wat je hebt gedaan, beïnvloedt de dingen die je gaat doen. Je kunt jezelf niet helemaal opnieuw uitvinden.’

‘Geweld is het meest democratische middel om de illusie te voelen dat je meetelt op deze wereld, dat je niet langer een object bent waarmee wordt geschoven, maar dat je handelt, en dat die handelingen ertoe doen, dat die verschil maken, dat die gezien worden, dat er op gereageerd wordt, dat je kortom serieus wordt genomen.’

‘Hij praat zoals hij tegen zijn vrouw in het ziekenhuis praatte, nauwelijks gelovend in zijn eigen woorden en zich tegelijkertijd toch vastklampend aan die verzinsels. Woorden beelden de werkelijkheid niet uit, maar zijn de olie waarmee die werkelijkheid als een zetpil in je reet kan worden geduwd.’

Beck lijkt als schrijver veel op Arnon zelf. Hij kan niet ‘optimistisch’ schrijven. Beck kan ook alleen maar duister schrijven. Hij wil mensen niet ‘vergiftigen’ met die duisternis. Daarom legt hij de pen neer. Grunberg gelooft dat een bepaalde dosis pessimisme gezond is. Met dit boek heeft hij gekeken in hoeverre je pessimisme toe kan laten, voordat het te duister wordt. In het verhaal is Beck hierdoor volledig vervreemd.

‘Het vervelende van nadenken is dat je zo vaak bij paradoxen uitkomt.’ - Bob Dylan

Een bijzonder boek, in bepaalde zin kan ik me er wel in verplaatsen. Het is belangrijk om soms op jezelf te reflecteren. Maar met mate.