Lexicon van 'Bruid van de dood' door Naema Tahir

Achtergronden en uiterlijke beschrijving

De roman Bruid van de dood door Naema Tahir verscheen in april 2011 bij uitgeverij De Geus. De opdracht van het boek is “aan Shaireen, Rukhsana, Asia, moedige vrouwen van vandaag en mogen.”.

Bruid van de dood is, zoals Tahir zegt, door en door realistisch maar geen autobiografie. De schrijfster liet zich inspireren door haar eigen ervaringen en enkele personages vinden hun oorsprong in werkelijk bestaande mensen.

Verder baseerde Naema Tahir haar roman voornamelijk op een incident met Samia Sarwar. Samia Sarwar, een Pakistaanse vrouw, kwam in 1999 om het leven toen ze wilde scheiden van haar echtegenoot, die daarnaast ook haar neef was. De zaak-Samia Sarwar veroorzaakte destijds veel opschudding.

 Op de cover staat een half ontbloot liggend vrouwenlichaam dat overgaat in de vin van een zeemeermin. Dat is een toepasselijke omslag, want in de roman staat dat Sophia Aziz zich hetzelfde voelt als de hoofdpersoon in het sprookje van de kleine zeemeermin. Ze voelt dat ze deel uitmaakt van een andere wereld. In het geval van Sophia is dat de wereld van de Nederlanders (of het westen) tegenover dat van de traditionele Pakistani (of het Oosten). Daarnaast vindt de jongere Sophia dat de staart van een zeemeermin lijkt op haar Pakistaanse shalwar kameez. Sophia schrijft ook een verhaaltje, de zandmeermin.

 Inhoud

 Sophia Aziz is een 17-jarige Pakistaanse moslima, die opgroeit in Rotterdam. Haar ouders houden vast aan de Pakistaanse tradities en hebben hierdoor bepaalde verwachtingen voor de toekomst van hun enige kind. Zij leeft met haar Pakistaanse ouders in het “oosten”, terwijl iedereen om haar heen in het “westen”verblijft. Sophia, die net haar studie VWO heeft afgemaakt, wordt door haar ouders meegenomen naar Londen. In Londen gaat Sophia zich verloven met haar neef Iskander. Hij is veel ouder en een gynaecoloog. Sophia heeft echter een groot geheim. Ze is enige tijd geleden al ontmaagd door een Nederlandse jongen, Alexander. Sophia dacht dat ze na haar ontmaagding verkering had met Alexander, Alexander zag het echter als iets leuks, iets eenmaligs. 

Omdat ze geen maagd meer is, probeert ze onder haar verloving uit te komen en probeert ze haar huwelijk zo lang mogelijk uit te stellen. Sophia heeft zich altijd als doel gesteld dat ze in dienst ging in het Pakistaanse leger net als haar oom. Haar oom kwam om in het Pakistaanse leger en werd hierdoor een martelaar, iemand die sterft voor zijn land. Tijdens haar bezoek in Londen worden er aanslagen gepleegd door Pakistaanse terroristen. Ook zij zullen als martelaren herinnerd worden en Sophia is hier jaloers op.

In Londen ziet Sophia ook haar neefje Osman en haar nicht Samia weer. Samia is twee jaar ouder en is enkele jaren geleden getrouwd met een jongere man, Zehn. Hun huwelijk is erg slecht en daar heeft Samia het moeilijk mee.

Terug in Nederland begint Sophia aan haar studie rechten. Van haar moeder moet ze gaan corresponderen met Samia, haar nichtje in Londen. Tijdens deze periode maakt Sophia een ontwikkeling mee. Van een naïef, timide en vooral gehoorzame dochter ontwikkelt ze zich tot een steeds meer onafhankelijke, zelfverzekerde en daadkrachtige vrouw. Tijdens haar studie rechten verdiept ze zich met name in het vrouwenrecht. Ze besteedt veel aandacht het onderzoeken welke positie moslima’s hebben in het huwelijk. Sophia heeft erg weinig vrijheid. Wanneer haar vader naar Pakistan vertrekt omdat hij een bedrijf wil stichten in Lahore, neemt haar vrijheid geleidelijk aan toe. Sophia meld zich aan als vrijwilligster bij een opvanghuis voor vrouwen. Als rechtshulp helpt ze vrouwen die de Islam aanhangen in een poging om van hun man los te komen. Haar moeder komt hier echter toch snel achter en is niet blij met haar baan. Aan de ene kant omdat Sophia erover gelogen heeft en aan de andere kant omdat haar vader de baan niet zou goedkeuren en haar moeder dient verantwoording voor Sophia tegen haar vader af te leggen.

Sophia en Samia blijven corresponderen. Samia neemt Sophia in vertrouwen en vertelt haar hoe slecht het met haar huwelijk gaat. Haar man behandelt haar heel erg slecht. Sophia zegt haar nichtje haar te willen helpen maar is hierin niet geheel oprecht. Ze vreest dat als haar nichtje haar huwelijk verbreekt, dat het voor haar nog lastiger wordt om de verloving te verbreken. Samia is nog niet gescheiden maar woont inmiddels tijdelijk bij haar moeder. Het werd haar te veel in haar eigen huis. Ze vertelt Sophia over een vriendin die zwanger is geraakt van een buitenlandse vriend. Sophia heeft door dat dit over Samia zelf gaat, die dus zwanger is geworden van een Engelse vriend. Ze bespreekt haar probleem met Hina, haar leidinggevende. Een abortus lijkt de beste oplossing, aangezien Samia geen seks heeft met haar echtgenoot en daardoor niet zwanger van hem kan zijn. Het probleem is echter dat Samia al vier maanden zwanger is.

Opeens hoort Sophia van haar vader dat Samia ontvoert is door een man en om het leven is gekomen door een ongeluk met haar geweer terwijl ze haar pistool op haar moeder richtte. Dit verhaal is echter niet waar. Van een Engelse hulpverleenster hoort Sophia wat er werkelijk is gebeurd. Sophia is zwanger geraakt van een getrouwde Engelsman. Hij wilde echter (nog) niet scheidden om te trouwen met Sophia. Samia besluit abortus te plegen. Om

dat Sophia erg aan het nabloeden is, gaat ze met haar moeder en broertje naar het ziekenhuis. Eenmaal weer thuis barst de hel los. Samia vlucht het huis uit naar de Engelse hulporganisatie. Hier wordt bemiddeld tussen Samia en haar familie. Haar moeder en broer bezoeken haar en haar moeder voelt zich genoodzaakt om afscheid van haar te nemen. Vlak daarna schiet haar broer Osman haar neer. Omdat hij nog maar 15 jaar is, zal hij veroordeeld worden volgens het jeugdrecht.

Door de situatie van Samia beseft Sophia dat ze deel uitmaakt van de cultuur uit haar vader, waarin veel verzwegen wordt. Ze pakt haar koffers met de geschenken van Iskander en haar trouwring. Ze zegt haar ouders dat ze naar Leiden gaat en ze vertrekt. Haar ouders zwijgen. Sophia neemt afscheid van dit leven en pakt haar eigen vrijheid. 

 Interpretatie

 Interpretatie titel

De titel “Bruid van de dood” verwijst naar de gedwongen huwelijken die Pakistaanse moslimse meisjes moeten ondergaan. De hoofdpersoon Sophia Aziz wordt uitgehuwelijkt aan een veel oudere neef, Iskander. Haar nichtje Samia is eerder al gedwongen te trouwen met een familielid. Ze heeft een slecht huwelijk waarover ze correspondeert met Sophia. Samia is zwanger van een andere man en besluit te gaan scheiden. Via bemiddeling van een opvanghuis voor vrouwen praat Samia nog met haar familie. Alles gaat echter erg moeilijk en uiteindelijk besluit haar familie wraak te nemen door haar te doden. Zij is dus de echte “Bruid van de dood”. Dit lot betreft meerdere moslima’s als ze zich verzetten tegen hun huwelijk en willen schenden, werkt hun familie tegen. Als de bruid de familie-eer schendt, neemt de familie wraak door de vrouw te doden.

Je kan de titel ook anders opvatten. Sophia’s moeder is ‘levend begraven’ in haar huwelijhk met een man die haar in alle opzichten kleineert. Ook haar lot is vergelijkbaar met dat van veel vrouwen die gedwongen moesten trouwen.

Er is overigens geen ondertitel, motto of proloog.

Opbouw

De opbouw van het boek is vrij eenvoudig. Er zijn vijf Romeins genummerde delen zonder titel waarin vrijwel chronologisch wordt verteld. Het verhaal begint dus ab ovo. Alleen in het eerste deel wordt in flashbacks teruggekeken naar Sophia’s jeugd. Het zijn flashbacks van haar basis- en middelbare schooltijd en haar jeugd in Pakistan en Rotterdam.

Het tweede deel begint na een tijdsversnelling in september 2005, als Sophia begint met haar studie rechten in Leiden. Het derde deel speelt in dit studiejaar, het vierde en vijfde in juli en augustus 2006. De vertelde tijd is dus iets meer dan een jaar.

De vijf delen hebben geen titel en zijn onderverdeeld in zeer korte hoofdstukken. Er zijn in totaal 99 hoofdstukken.

Het verhaal eindigt met een open einde. Aan het eind van het boek neemt Sophia afscheid van haar oude leven en staat ze aan het begin van een heel nieuw leven.

Het boek bevat ook een nawoord. In het nawoord verklaart Tahir hoe ze aan haar personages is gekomen en dat het boek slechts gedeeltelijk autobiografisch is. Tahir denkt overigens dat alle boeken autobiografisch zijn want de schrijver put altijd uit zijn of haar eigen ervaringen.

 Personages

Sophia Aziz is de hoofdpersoon. Sophia is een rond karakter. Door het boek kom je alles van haar te weten. Sophia is 17 jaar, hoogbegaafd en de enige dochter van Pakistaanse ouders. Ze wordt de eerste zes jaar van haar leven opgevoed in Wagah (Pakistan) door haar moeder en grootvader (die ze op dat moment als haar vader beschouwt). Doordat ze hoogbegaafd is, slaat ze in Nederland op de basisschool een klas over. Ze is verwesterd, maar probeert de tradities en het geloof van haar ouders zo goed mogelijk te volgen. Ze is erg vroom en heeft groot schuldgevoel. Door haar innerlijke verscheurdheid heeft ze soms doodsverlangens.

Aan het begin van het boek is Sophia echt een antiheld. Ze laat zich heel erg beïnvloeden door haar omgeving. Het volgende citaat laat dat goed zien:

‘Ik gaf vader de macht en het mandaat om een Pakistaans bestaan voor me uit te stippelen. Mijn timide gedrag, mijn gehoorzaamheid, mijn kuise kleding, mijn woorden en mijn zwijgzaamheid en vooral mijn eeuwig aanvaarden wat vader en moeder wilden, gaven hun alle ruimte te bepalen wie ik was.’ (citaat pagina 97)

Door Alexander om seks met hem te hebben en door haar ouders om te trouwen. Naarmate het boek vordert maakt Sophia een ontwikkeling mee. Ze gaat haar eigen beslissingen nemen. Ze gaat werken bij een opvanghuis zonder haar ouders hierover in te lichten. Aan het eind van het boek verbreekt ze zelfs haar verloving.

Belangrijke bijfiguren zijn Sophia’s ouders, haar nichtje Samia en haar leidinggevende Hina. Sophia’s ouders zijn typen. Haar vader is bijna een karikatuur. Hij is erg dominant en wil het hele leven controleren van zijn vrouw en dochter. Sophia’s moeder is heel gehoorzaam en onderdanig. Ze doet alles wat haar man haar zegt, ook al is ze erop tegen. Alleen wanneer haar man uit huis is, doet ze de dingen anders. Samia is een redelijk rond karakter. Door haar lange mails komen we meer over haar te weten. Hina is een vlak karakter. Hina is zelfverzekerd en weet wat ze doet. Afgezien van een paar karaktertrekken komen we bijna niets over haar te weten.

Andere minder belangrijke bijfiguren zijn haar opa, Asma Kahn, Alexander, Iskander, haar toekomstige schoonouders, Zehn, Zehn’s moeder, Samia’s jongste broertje Osman en de Engelse hulpverlener Anna. Er komen niet veel achtergrondfiguren in het boek voor. Een voorbeeld hiervan zijn de buren.

Plaats (en ruimte)

Deel 1 speelt zich voornamelijk af in Rotterdam, waar het Pakistaanse gezin woont. Tijdens dit

deel maken ze een trip naar familie in Londen.

In deel 2 woont Sophia in Rotterdam, maar studeert ze in leiden rechten. Dat zijn de twee plaatsen waar ze zich in dit deel bevindt. Datzelfde geldt voor de delen 3, 4en 5.

 Tijd

Deel 1 begint op 6 juli 2005. Een dag later, 7 juli is de dag van haar verloving. De datum wordt zo expliciet genoemd omdat op de dag van haar verloving ook de bomaanslagen gepleegd door Pakistaanse terroristen in Londen. Op dit moment is Sophia in Londen. In deel 2 is het september 2005 en gaat Sophia rechten studeren in Leiden. In deel 3 wordt beschreven hoe dit studiejaar verloopt. Deel 4 en 5 spelen zich af in juli/augustus 2006. De tijdsduur is ruim een jaar.

 Perspectief

Het verhaal wordt vertelt in het personaal perspectief. Sophia Aziz vertelt het verhaal als ik-verteller. Ze doet dit in de onvoltooid verleden tijd.

 Poëtica

Er is geen poëtica. Dit heeft wellicht te maken met het feit dat Nederlands niet Tahir haar moedertaal is.

 Taal en stijl

De stijl is onopvallend en vrij 'kaal'. De woordkeus is eenvoudig en weinig beeldend. Bij de zinsbouw vallen de vele enkelvoudige zinnen op, waardoor de stijl een wat 'kortademige' indruk maakt. Bijvoorbeeld: 'Half mens, half vis. De kleine zeemeermin. Dat was ik. (...) Ik strekte mijn armen uit. Ik omhelsde mijn nieuwe wereld. Het ging vanzelf' (p. 9).

Gevoelens worden expliciet verwoord en geregeld herhaald.

De auteur gebruikt een enkele keer Arabische woorden om de sfeer te versterken, zoals shalwar kamiz (bruidssluier) en 'Vader- ji ' (uitgang aan het eind van een titel of naam, die duidt op groot respect of eer).

 Thematiek

Bruid van de dood van Naema Tahir gaat over de problematiek van migrantengezinnen en vooral voor de pubermeisjes die tussen twee culturen opgroeien. Ze voelen zich ontheemd in de nieuwe maatschappij, worden uitgehuwelijkt en proberen op te komen voor hun vrijheid. De vrouwenrechten en de vrouwenemancipatie onder moslima’s zijn ook een belangrijk in dit boek. Het gedwongen huwelijk van meisjes wordt aan de kaak gesteld. Sophia vertegenwoordigt deze moslima’s die gedwongen worden te trouwen. Ook haar nichtje Samia werd gedwongen te trouwen en is dus ook een voorbeeld hiervan. Sophia en Samia worstelen allebei met een hels dilemma: aan de ene kant hun vrijheid en aan de andere kant hun gehoorzaamheid aan en liefde voor de ouders en de familie. ‘Het gaat om loyaliteit versus durf’ (HP/De Tijd, 8 april 2011)

 Sophia doet ook onderzoek naar vrouwenrechten en vrouwenemancipatie onder moslima’s tijdens haar studie. Dit komt ook terug in de opvanghuizen en in de lezing van Asma Kahn die Sophia bezoekt.

De schrijfster gebruikt haar personages als voorbeelden om de thema’s migrantenproblematiek, gedwongen huwelijk en eerwraak aan de kaak te stellen. Hierin is Bruid van de dood een exemplarische roman. Het boek is ook een ideeënroman, omdat de auteur nadrukkelijk boodschappen uitdraagt:

• aan de Nederlanders uitleggen dat cultuurverschillen zo 'groot' en 'diep' kunnen zijn, 'dat wat voor de een glashelder lijkt, door de ander volledig verkeerd kan worden begrepen' (p. 317);
•   aandacht vragen voor het dilemma waar vele moslima's voor staan: zich volledig losmaken van de ouders of binnen de familie blijven.

 Motieven

Schuldgevoel, zondebesef en boetedoening spelen als motief een belangrijke rol.

Sophia voelt zich schuldig omdat ze zich volgens haar ouders te veel verantwoordelijkheden heeft veroorlooft. Ze denkt dat ze tegen de wil van Allah heeft gehandeld en wil boeten: ze bidt extra veel, vast streng en wast overvloedig. Ook voelt ze zich schuldig omdat ze Samia niet heeft gehandeld. Ook andere personages voelen zich schuldig, bijvoorbeeld haar vader (omdat hij zijn vaderland verliet en niet als eerste zoon het leger in ging) en haar moeder (omdat ze de sterfdatum van Rashid vergeet en omdat ze haar vader niet had bezocht)

Een belangrijk motief zijn de Pakistaanse en islamitische zeden en gewoonten, waar vooral de vader streng aan vasthoudt, zoals: uithuwelijken; de familie-eer bewaren.

Een leidmotief is het boekje over de kleine zeemeermin, dat Sophia in de bibliotheek van haar basisschool ziet, maar niet van haar vader mag lezen omdat

het haar op slechte gedachten zal brengen ('Het is propaganda', p. 71).

Genre en soort roman

Bruid van de dood is een epiek. Het is namelijk verhalende literatuur, er verstrijkt tijd. Verder is het een psychologische roman. Het heeft ook wel iets van een sociale roman omdat vrouwenrechten, vrouwenemancipatie en gedwongen huwelijken van moslima’s centraal staan.

Context

 Literaire context

 Tahir debuteerde met de essaybundel Een moslima ontsluiert (2005). Daarin uit ze haar verzet tegen de onderdrukking van de moslima en verwerkt eigen ervaringen, zoals haar weigering om te trouwen met de huwelijkskandidaat van haar ouders en haar ontluikend schrijverschap.

In Kostbaar bezit , drie novellen (2006), vertelt ze over drie ontwikkelde Nederlandse moslima's die tijdelijk in Pakistan verblijven en te maken krijgen met seksualiteit en macht. Ze laat erin zien dat moslima's niet automatisch een slachtofferrol hoeven te vervullen. Haar debuutroman Eenzaam heden (2008) gaat over een moslima die wil integreren, zich wil losmaken van de tradities van een Pakistaans migrantengezin in Engeland. Bruid van de dood heeft dezelfde thematiek.

In haar voorgaande romans valt in vergelijking met deze roman de weelderige, nadrukkelijk literaire stijl op. De positie van Pakistaanse moslima staat centraal in al haar boeken en wat dat betreft pas Bruid van de dood hier wel goed tussen. In tegenstelling tot op Tahir’s debuutroman werd nauwelijks op Bruid in de dood gereageerd.

Context realiteit anno nu

Het nieuwe boek ‘Bruid van de dood’ van Naema Tahir is een realistische bundeling van problemen waar jonge allochtone vrouwen nu mee worstelen. Opvallend is dat deze problemen in het publieke domein vervallen in extremen, en ook vaak misbruikt worden voor politieke doelstellingen. Dit discours van extremen zorgt ervoor dat we het niet langer hebben over de sociale problemen van jonge Nederlandse vrouwen en hun toekomst, we kijken ook niet meer naar de impact die deze problemen hebben op onze samenleving.

De extreme afkeuring van velen in onze  samenleving beperkt deze vrouwen in het maken van een individuele keuze. En bovenal; zo worden sociale, maatschappelijke problemen die wij in Nederland hebben, enkel en alleen maar doorgeschoven naar een andere cultuur en geografische omgeving. Deze jonge vrouwen kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan onze economie en cultuur. Zo kunnen zij belangrijke culturele waarden doorgeven aan andere generaties. We zouden ons meer moeten focussen op de sociale worstelingen en de gevolgen voor onze samenleving, in plaats van het afwijzen van groepen mensen. . Dat is uiteindelijk niet alleen goed voor deze vrouwen, maar ook voor de toekomst van ons land. Het thema van het boek is erg herkenbaar in de samenleving. Moslimvrouwen in het westen laten zich steeds kritischer uit over hun weinig benijdbare positie binnen de islam. Het gaat niet alleen om de zelfverzekerde politica Ayaan Hirsi Ali, maar ook om activistes en auteurs als Chahdortt Djavann, Fadela Amara, Nahed Selim, Naema Tahir, Naima El Bezaz en Irshad Manji. Bovendien is het verhaal gebaseerd op een waar gebeurd incident in 1999. Een incident dat nog steeds herhaald zou kunnen worden.

Waarderingsgeschiedenis

In tegenstelling tot op Tahirs debuutroman werd nauwelijks op Bruid in de dood gereageerd.

Greta Riemersma (de Volkskrant , 9 april 2011) noemt Tahir 'helaas' geen romanschrijfster, maar vindt dat ze westerlingen veel kan leren over het leven van moslimvrouwen en dat ze interessante dilemma's aan de orde stelt. Het boek is volgens haar geen literatuur, slechts een schetsmatige verhandeling, is te expliciet, weinig beeldend en heeft een 'kortademige' schrijfstijl.

Daniëlle Serdijn (Opzij , 1 mei 2011) stelt, zonder daar een oordeel over te geven, dat Tahir de romanvorm gebruikt om haar ideeën onder de aandacht te brengen en stelt: 'een verhaal dat gelijktijdig confronterende vragen weet op te roepen over zowel kunst als over een maatschappelijke kwestie verdient het om aandachtig gelezen te worden'.

Dirk Verhofstadt daarentegen noemt de roman in zijn recensie (www.liberales.be , 29 april 2011) 'een literair hoogstandje'. Tahir is volgens hem een schrijfster van formaat, iemand met een boodschap en het talent om dit literair in de emoties en gedragingen van de protagonisten kleur te geven.

Secundaire literatuur

 Greta Riemersma, Het echte leven, van de dood. In: de Volkskrant, 09-04-2011

Daniëlle Serdijn, Sterke aanklacht tegen gedwongen huwelijk. In: Opzij, 01-05-2011

Dirk Verhofstadt over ‘Bruid van de dood’ liberales.be , 29-04-2011

Yasmine Allas, Ontheemd en toch thuis. In: De Bezige Bij, 2006

Sacha de Rooij, Ik wilde punten scoren bij God. In: HP/De Tijd, 08-04-2011

Anoniem, Het verboden huwelijk. In: De Pers, 18-04-2011

 Mayke Calis, Naema Tahir is een buitenbeentje.

In: Haarlems Dagblad , 29-01-2011.

Niels Rigter, Naema Tahir: "Strenggelovigen zijn bang voor de waarheid" in: Metro, 24-05-2011

 Kristien Hemmerechts, schrijven is de meest verheven vorm van nadeken. In: Geuzennieuws, juni 2011