Hoofdstuk 1: middeleeuwen

Aflaat = Volgens de katholieke kerk moet de mens boeten voor zijn fouten en zonden in het vagevuur. Een aflaat is een (gedeeltelijke) kwijtschelding van die straf die door de kerk kan worden afgegeven in ruil voor bijvoorbeeld schenkingen of het ondernemen van een pelgrimstocht

Annunciatie = Veelgebruikt thema uit de beeldende kunst ontleend aan de bijbel. Letterlijk: Aankondiging. Boodschap van de aartsengel Gabriël aan Maria dat zij de heilige geest zal ontvangen en moeder zal worden Christus

Apostel = Elk van de twaalf leerlingen en volgers van Christus, de eerste verspreiders van het christelijke geloof. Graven van de apostelen zijn vaak eindpunt van pelgrimstochten, zoals het graf van Petrus in Rome en Jacobus de Oudste in Santiago de Compostela

Apsis = Overwelfde, halfronde nis of uitbouw waarmee het koor aan de oostzijde van de oostzijde van de kerk wordt afgesloten

Arabesk = Versiering die min of meer uit gestileerde plantenranken bestaat. Decoratief element in de islamitische kunst

Architraaf = Horizontale balk die rust op twee zuilen in de klassieke bouwkunst en hiervan afgeleide bouwstijlen

Bedelorde = Kloosterorde ontstaan in de eerste helft van de dertiende eeuw die afziet van bezit en die in geval van nood ‘bedelt’ om in het levensonderhoud te voorzien

Cantus firmus = Een hoofdmelodie, vaak ontleend aan bestaande muziek zoals gregoriaans of volksliedjes, die uitgangspunt wordt in de meerstemmige (polyfone) compositietechniek

Cisterciënzers = Kloosterorde gesticht aan het einde van de elfde eeuw in Citeaux. Soberheid, in navolging van Christus, is kenmerkend voor de leefwijze, liturgie en bouwstijl van de orde

Cluniacenzers = Kloosterorde gesticht in Cluny. Invloedrijk in de tiende en elfde eeuw. Luxe en rijkdom is kenmerkend voor de leefwijze, liturgie en bouwstijl van de orde

Dom = De eigen kerk van de bisschop in zijn bisdom

Dwarsschip = Ook wel transept genoemd. Dwars op de lengteas geplaatst gedeelte van de kerk. Het kruispunt van het middenschip en dwarsschip heet, viering

Fresco = Muur- of plafondschildering op een vers aangebrachte vochtige kalkondergrond met behulp van met water aangelengde pigmenten

Getijden = Officiële gebeden van de katholieke kerk die op vaste tijden de dag vullen

Gotiek = Benaming voor laatmiddeleeuwse kunst in Europa van 12de toe en met de 14de eeuw. De neerbuigende bedoelde benaming wordt in de Renaissance in eerste instantie gebruikt om de bouwkunst zoals die vanuit Frankrijk rond 1150 ontstaat te onderscheiden van de Italiaanse bouwkunst. Kenmerkende voor de gotische bouwkunst is het ontlasten van de dragende muren met behulp van luchtbogen waardoor grote glas- in- loodramen kunnen worden toegepast, en het toepassen van de spitsboog. In de beeldende kunst ontstaat in deze periode een streven naar gedetailleerdheid en realisme

Gregoriaans = Benaming van de eenstemmige Latijnse onbegeleide kerkzang in de katholieke kerk. Al in de eerste eeuwen van het christendom ontstaan uit joodse wortels. Genoemd naar paus Gregorius de Grote (zesde eeuw)

Halfzuilen = Halve zuil die tegen een dragende pijler of muur is aangebouwd, half verzonken in het muurvlak en die wordt doorgezet in de ribben van het gewelf. De zuil heeft voornamelijk een decoratieve functie

Heiligverklaring = Officiële verklaring door de paus dat een persoon, als materlaar voor het geloof is gedood of na een heilig leven is gestorven, de hemelse glorie deelachtig is en in het openbaar aangeroepen of vereerd mag worden. Aan een heiligverklaring gaat een zaligverklaring vooraf, gevolgd door een proces waarin onder meer (tegen de argumenten van de zogenaamde advocaat van de duivel) de echtheid bewezen moet worden van ten minste drie wonderen, die na de aanroeping van de heilig te verklaren persoon en op zijn of haar voorspraak bij God gebeurd zijn

Hoofse liefde = Benaming voor de cultus ontstaan in Frankrijk in de late Middeleeuwen waarin de onbereikbare vrouw wordt vereerd en bezongen

Kapelmeester = Leider van de kapel, dirigent

Kapiteel = Kopstuk van een zuil, pijler of pilaster. De verbreding van de zuil door het kapiteel heeft als functie het dragen van dwarsbalken of architraven. Aan de kapitelen herken je snel de bouworde

Kathedraal = De eigen kerk van de bisschop in zijn bisdom. Ook wel ‘de woonplaats van God’

Kooromgang = In de kerkelijke bouwkunst de benaming voor een rond het koor lopende gang in het verlengde van de zijbeuken. Langs de gang treffen we vaak straalkapellen aan. Vooral te vinden in bedevaartkerken

Kruistocht = Militair georganiseerde veroveringstochten tegen vijanden van het katholieke geloof. Meer specifiek: Tochten van ridders van de elfde tot de dertiende eeuw gericht op de heroveringen van Palestina op de Islamieten

Laatste Oordeel = Beschreven in de Apocalyps, het laatste bijbel boek met het visioen van Johannes. Het laatste oordeel is het oordeel (en de scheiding) door Christus van de doden in goed en kwaad, hemel en hel

Liturgie = Het geheel van voorschriften en ceremonieën voor inrichting van de eredienst; de gebeden en gezangen van de dienst

Liturgisch drama = Uitbreiding van de liturgie met dialogen en theatrale middelen

Luchtboog = Constructie in de vorm van een boog of halve boog met de bedoeling de druk van de gewelven en dakconstructie naar buiten af te leiden

Martelaar = Iemand die geleden heeft omwille van het geloof vooral ten tijde van de christenvervolging in het Romeinse Rijk

Middenschip = Gedeelte van de kerk waar de gemeenschap zich verzamelt, geflankeerd door de zijbeuken

Mihrab = Gebed nis in een moskee die naar Mekka wijst

Mirakelspel = Middeleeuws theatergenre met religieuze inhoud, maar niet in de kerk gespeeld. Menselijke drama’s krijgen in het spel een ontknoping door tussenkomst van Maria of andere heiligen

Mysteriespel: Op bijbel verhalen of op de beschrijving van het leven der heiligen gebaseerd toneelspel in de Middeleeuwen, ontstaan vanuit het liturgisch drama. Oorspronkelijk in de taal van de bijbel (Latijn), later ook in de volkstaal. Het mysteriespel duurde soms dagen achtereen, waarbij elke dag een deel van een cyclus werd gespeeld. De voorstellingen vonden buiten de kerk plaats