Suikerbastaard door Jaap Scholten

Zeker Weten Goed
Foto van Cees
Boekcover Suikerbastaard
Shadow
Zeker Weten Goed

Boek
Auteur
Jaap Scholten
Eerste uitgave
mei 2020
Pagina's
568
Niveaus
vwo
Geschikt voor
bovenbouw vwo
Punten
3 uit 5
Oorspronkelijke taal
Nederlands

Boekcover Suikerbastaard
Shadow
Suikerbastaard door Jaap Scholten
Shadow

Oefenen voor je mondelingen?

Komen je mondelingen er aan en wil je oefenen? Probeer onze Boekenquiz. We stellen je open vragen over de gelezen boeken.

Feitelijke gegevens

  • 1e druk, 2020
  • 568 pagina's
  • Uitgeverij: Pluim en AFDHUitgevers

Flaptekst

Een wervelende roman over drie met elkaar vervlochten levens, het eeuwige verlangen en reizen naar het grote onbekende.
Frederik leeft teruggetrokken in een Roemeens dorp. Overdag knapt hij oude schuren op, 's avonds zwerft hij weemoedig door de lege slaapkamers van zijn kinderen. Op een avond verschijnt een zwarte man in het televisieprogramma Spoorloos en beweert een zoon van zijn grootvader te zijn. De claim zorgt voor beroering bij de Duponts en dwingt Frederik naar de Hoorn van Afrika af te reizen om de man te zoeken. Een jeugdliefde staat erop hem te vergezellen.
In de jaren vijftig en zestig trokken tientallen jongens van Machinefabriek Dupont naar het Abessinië van Keizer Haile Selassie en stampten er suikerfabrieken uit de grond. De fabrieksjongens kwamen in een ruig, sprookjesachtig universum terecht; ze hadden ineens bediendes, paarden, vrouwen, motoren, auto's. Ze waren koningen. Maar koningen voor korte duur. Zodra het driejarig contract afliep moesten ze terug naar de stempelklok, de draaibank en de boerenkool in Hengelo. Eén van de jongens kon dat niet.
Suikerbastaard is gebaseerd op de nauwelijks bekende geschiedenis van een immense Hollandse onderneming in de binnenlanden van Ethiopië en raakt aan de ingewikkelde verhouding tussen Europa en Afrika, tussen zwart en wit, de dominante positie die Nederland vijftig jaar geleden in Ethiopië innam en die nu door China is overgenomen, de teloorgang van Nederlands grootindustrie, de onmogelijkheid van behoud van onschuld.
Suikerbastaard is een hoogsteigen en hybride roman. Scholten speelt op geraffineerde wijze met de grenzen tussen feit en fictie. Zo wordt deze grote roman een ode aan Hollandse inventiviteit en industrieel avontuur, een zoektocht naar een vader en een romantische roadtrip door het woeste Ethiopië.

Eerste zin

Door de dubbele tuindeuren dringen we ons naar binnen op de wijze van beschaafde lieden die toch allemaal als eerste graag bij de koude witte wijn zijn. Het is bijna een half jaar na de televisie-uitzending met Dawit...

Samenvatting

Proloog
Enkele maanden na de uitzending van het televisieprogramma Spoorloos, waarin een item zat over een Ethiopische man die claimt een bastaardkind van Dupont  te zijn, komt die familie op de verjaardag van  moeder Dupont bijeen om te dineren. Ze houden familieberaad om de gevolgen van de uitzending te bespreken en besluiten dat kleinzoon Frederik naar het land afreist om naar de man op zoek te gaan. Ethiopië is ook het land waarheen in de zestiger jaren van de vorige eeuw Twentse jongens vertrokken om er suikerfabrieken te bouwen. Ze hadden er een best leven, maar na drie jaar moesten ze weer terug naar Nederland. Opa Dupont had het land diverse keren bezocht, één keer was Frederik (7 jaar oud) mee gegaan.

Deel: Balthasar
In Spoorloos komt dus een oproep van Dawit Balthasar om zijn echte vader te leren kennen. Het is een typische rastafiguur met dreadlocks, van wie er een hele kolonie na goedkeuring van de keizer Heile Selassie in Ethiopië is neergestreken.  Zijn Roemeense vrouw Gabriella vindt het goed als Frederik Spengler naar Ethiopië reist. Hij doet dat overigens maanden later met een oude jeugdliefde Mila, die op zoek wil gaan naar haar biologische vader. Ze stelt Frederik voor om samen te gaan. Die leest zich in in de geschiedenis van Abessinië (de oude naam van Ethtiopië) in.
(verleden: Mila speelde vroeger met hem en een neefje Tijn in Twente. Hij liet haar o.a. zijn jongenshut zien. Hij voelt een jongensverliefdheid voor haar. |Ze was twee jaar jonger.  Ineens was ze met haar moeder verdwenen. Later had hij haar als 22-jarige  nog ontmoet in Genéve. Ze was losser in haar gedrag geworden, zwom  vaak naakt, maar Frederik durfde haar niet met een vinger aan te raken.)
Frederik vertelt Gabriella alleen dat hij met een kennis van vroeger de reis zal maken. Als hij in Addis Abeba aankomt, is de inmiddels Italiaans geworden Mila er nog niet. Hij neemt zijn intrek in een niet al te luxe hotel. De eigenaresse praat hem bij over wat er de laatste jaren in Ethiopië is gebeurd. Zelf reist hij door naar de grote stad en ontmoet er ene Michael die voor hem een ontmoeting met Dawit zou regelen. Michael is een vrijgelaten moordenaar, is onbetrouwbaar en duidelijk op geldelijk gewin uit. Hij is onsympathiek. Michael draait wel wat bij als ook de aantrekkelijke Mila naar de stad komt. Ze flirten met elkaar, zeer tot ongenoegen van Frederik. Mila vertelt hem over haar onmogelijke moeder en haar mogelijk echte vader die haar moeder in de steek gelaten geeft. Die was namelijk zwanger geworden na een bezoek aan Ethiopië, waar hij werkte. Haar eigen moeder was veel later in een hospice gestorven, omdat ze geweigerd had zich aan borstkanker te laten behandelen.

Ze reizen later met zijn drieën naar het rastadorp waar Dawit woont. Mila en Michael blijven steeds met elkaar flirten. Frederik  stuurt hen weg naar het hotel, waar ze seks hebben.
Frederik praat alleen met de jonge en energieke Dawit. Hij krijgt hem aan het praten als hij enkele joints met hem rookt. Dawit vertelt over zijn moeilijke jeugd, maar uit alles blijkt dat hij geen bastaardkind is van Frederiks opa. Ten slotte vraagt Frederik  of hij een stukje haar van Dawit mag afknippen om dat op DNA te laten onderzoeken. Dat mag.

Deel : Marinus
Marinus Hilbrink is in 1939 geboren. In de oorlog heeft hij als kleine jongen meegeholpen een Joods gezin door de oorlog te slepen, door hen steeds brood te brengen. In het laatste oorlogsjaar moesten ze tachtig gewonde SS' ers herbergen. Na de oorlog gaat hij werken bij Storks (in het boek Dupont) werken. Die levert dieselmotoren voor suikerfabrieken in Ethiopië en vraagt jonge mannen zich aan te melden. Marinus doet dit en meldt zich aan voor drie jaar. Hij heeft weliswaar verkering met de Joodse Mirjam, maar het baantje levert goed geld op. Typerend voor Nederland in die tijd  is wel de voorlichting die de jonge mannen  krijgen: die is nogal gebaseerd op het voorkomen van SOA's. De Ethiopische vrouwen zijn bloedmooi en stellen zich graag beschikbaar. Na een moeizame reis per boot en per trein (in grote hitte)  komt Marinus in december 1959 aan in Wonji. Er zijn dertien Twentse jongens aan de slag.
Marinus schrijft brieven aan zijn geliefde over wat hij allemaal meemaakt. De Twentse jongens werken hard en verdienen veel geld. Marinus koopt o.a. paarden en geweren om te jagen. Een aantal  jonge jongens worden een  gewillige prooi van de Ethiopische vrouwen, maar Marinus blijft zijn jeugdliefde Mirjam trouw. Marinus voelt zich thuis en wil best langer in het Afrikaanse land blijven. Hij nodigt Mirjam uit over te komen.

Heel verdrietig is hij wanneer hij het bericht krijgt dat zijn ouders met hun nieuwe DAF in een vaart zijn gereden en verdronken. Hij kan niet op tijd bij de begrafenis zijn.
Met kerst 1961 komt Mirjam over, maar er lijkt iets bij haar  veranderd te zijn. Ze studeert Frans om lerares te worden. Hij vraagt haar enthousiast ten huwelijk, maar ze wijst hem af en gaat zelfs apart in een hotel slapen.  De HVA (De Handelsvereniging Amsterdam) die de suikerfabriek exploiteert, ziet heel wat in de capaciteiten van Marinus en biedt hem een goede betrekking als opleider van Ethiopische werknemers aan, waarbij hij de komende twee jaar flink geld kan verdienen. Hij hapt toe. Het oog gericht op een toekomst met Mirjam.

Deel Mila
Mila blijft nieuwsgierig naar haar vader. Michael is buiten beeld geraakt en ze ontmoeten nu Henry, die haar een grote kist met bezittingen van haar vader geeft. In die kist zitten brieven aan Mirjam, een dagboek en andere documenten. Frederik leest er alvast in, maar Mila wil dat voorlopig niet. In één van de brieven leest Frederik dat Mirjam in 1962 aan Marinus heeft geschreven dat ze zwanger is (van Mila!)
Mila komt weer dichtbij Frederik, wil hem wel verleiden, maar Frederik weigert seks en is trouw aan zijn Gabriella. Voor Mila die een echte flirt is (en overspel in haar huwelijk toegeeft) een belediging.
Frederik blijft steeds de documenten en de verslagen in het dagboek lezen. Samen gaan ze - als in een roadnovel-  naar de plek waar Marinus in de suikerfabriek heeft gewerkt. De Dupontmotoren functioneren nog steeds goed.
Mila leest een brief van haar vader aan Mirjam. Nu blijkt dat hij haar helemaal niet in de steek gelaten heeft. Henry vertelt verder over het leven van haar vader met een Ethiopische vrouw Esra en hun zoontje Samsom. Na de coupe wordt het leven moeilijk. Esra en Samsom moeten na de omwenteling vluchten. Onder het nieuwe regime vallen veel slachtoffers. Frederik bezoekt het Red Terror Museum, waar veel schedels van burgerslachtoffers worden bewaard. Mila wil die niet zien. Frederik ziet niet de schedel van Esra.
Dan wil Mila naar de plaats waar haar vader het laatste is gesignaleerd. De vaste chauffeur Bizzey durft niet verder te rijden, maar Mila wil koste wat het kost naar een bepaalde lodge in het binnenland. Het is een moeilijke  tocht, waar ze elk moment gevaar lopen te worden overvallen. Ze kopen onderweg qat  (een vaak gebruikte inlandse drug gemaakt van blaadjes).
Als ze in het hotel (de lodge) aankomen, hoort Mila dat haar vader er drie jaar geleden naar toe is gekomen. Hij is  gestorven aan een niet behandelde prostaatkanker (er is een parallel met het overlijden van Mirjam).  Hij ligt vlakbij begraven.
De volgende dag maken ze met een gids de tocht naar zijn graf in de bergen. Het is een simpel, van stenen gemaakt, graf. Als Mila goed kijkt, ziet ze dat er iets wits uit de berg stenen steekt. Het is het witte kinderjurkje waarover Marinus in zijn brieven aan Mirjam heeft geschreven. Haar vader is dus altijd in gedachten bij haar geweest.

Personages

Frederik

Frederik Spengler is 49 jaar als hij van zijn familie de opdracht krijgt uit te zoeken of zijn opa een bastaardkind in Ethiopië heeft verwekt. Een tv-uitzending van Spoorloos heeft dat bericht verspreid. Frederik woont zelf met een Roemeense vrouw in Roemenië. Zijn twee kinderen zijn het huis al uit. Hij is al een keer eerder met zijn opa in Ethiopië geweest en het hoogtepunt van die reis was de ontmoeting met keizer Heile Selassie Hij was toen zeven jaar en kende toen ook al Mila een meisje dat twee jaar jonger is dan hij was. Ineens is ze uit zijn leven verdwenen. Hij ziet haar weer als hij een wat los liefdesleven in Parijs inwisselt voor een ontmoeting met Mila in Genève. Ze flirt maar hij raakt haar niet aan. Als hij naar Ethiopië wil, meldt ze zich aan via Facebook en zegt dat ze in dat land op zoek wil gaan naar haar biologische vader. Frederik arriveert er het eerst en later komt Mila. Die flirt met de inlander Michael en meteen begint Frederik zich aan haar te ergeren. Hij ontmoet Dawit Balthasar. Ze roken een paar joints en het wordt hem al meteen duidelijk dat deze man veel te jong is om zijn opa's bastaard te zijn. In deel III gaat Frederik met Mila op queeste naar haar vader. Nog steeds doet ze flirterig. Hij heeft de beschikking gekregen over een kist met documenten van haar vader en hij leest diens brieven en dagboek. Dat maakt hem nieuwsgierig. Hij blijft bij Mila tot het bittere eind. Ze weet dan al van anderen dat haar vader niet meer leeft. Dan wordt het een zoektocht naar zijn graf en dat vinden ze. In zijn uitlatingen is Frederik erg cynisch over de wereld. Het is geen gemakkelijke man en hij zal niet erg sympathiek overkomen op de lezer.

Mila de Vries

Mila is het meisje dat Frederik uit zijn vroege jeugd in Twente kent. Als 22-jarige komt hij haar weer tegen in Genève. Daarna hoort hij pas weer iets van hem als hij 49 jaar is en op het punt staat te vertrekken naar Ethiopië. Mooie Mila is een verleidelijke vrouw, die met een man is getrouwd die het waarschijnlijk allemaal wel best vindt. Als ze het seksuele avontuur zoekt, gaat ze naar een jachthaven in de buurt en vist er een tijdelijke minnaar uit de poel van smachtende vissen. Ook in Ethiopië laat ze zich van haar 'beste 'kant zien. Ze papt in Addis Abebe meteen aan met Michael, tot irritatie van Frederik. Mogelijk doet ze dat om hem jaloers te maken. Ze blijft volharden in de de poging haar echte vader te leren kennen. Uit de brieven blijkt dat haar moeder altijd tegen haar heeft gelogen over zijn houding tegenover het gezin. Ze hoort dat hij overleden is en wil dan zijn graf bezoeken. Haar ijver wordt beloond. Op het graf ziet ze dat er een wit jurkje uitsteekt boven de stenen. Het is een kinderjurkje dat Marinus voor de kleine ongeborene heeft gekocht. Mila is ermee tevreden gesteld.

Marinus Hilbrink

Marinus is twintig jaar als hij als jong verliefde man (MIrjam is zijn vriendin) naar Ethiopië vertrekt om in dienst van de firma Dupont (Lees: Stork) te werken aan de op-en afbouw van suikerfabrieken. Hij is een harde werker met een praktische intelligente. Hij schrijft trouw aan zijn vriendin en ziet een mooie toekomst met haar in het verschiet. Maar Mirjam die Frans studeert, begint meer en meer af te haken. De kerst van 1961 waar Marinus zo naar uitgekeken heeft, eindigt in een flop. Terwijl hij haar ten huwelijk vraagt, vlucht zij naar een ander hotel en bericht hem een half jaar later pas dat ze zwanger is. Hij blijft in Afrika wonen en trouwt met een inlandse vrouw en krijgt een zoon met haar. Die twee komen zeer waarschijnlijk om bij de latere inlandse onlusten en de omwenteling van de macht. Op latere leeftijd in de 21e eeuw krijgt hij prostaatkanker, maar hij weigert zich te laten behandelen. Na drie jaar sterft hij in een hotel. Hij krijgt een begrafenis als een inlander. Niks mis met die Twentse plattelandsjongen. Hij is het sympathiekste personage van de drie.

Quotes

"Als het zeker is dat ik de reis naar Addis Abebe en Wonji van tweeënveertig jaar eerder over kan gaan doen en ik de vliegtickets heb gekocht, ga ik bij oom Balthasar langs in de hoop f=dat hij me meer kan vertellen over opa." Bladzijde 61
"Hij (Michael) legt even zijn hand op Mila's knie. Ze lacht naar hem en tuit haar lippen.Ze is daar in Tirol veranderd in een flirtmachine. Die berglucht is niet goed voor haar. Ze is het tegenovergestelde van een Nederlandse vrouw zoals ik ze in het vaderland op de fiets vaak langs zie vliegen rechtschapen en een tikkeltje saai. Mila is geen van beide. Ze roept weerstand bij me op." Bladzijde 156
"Ik bevind me in een fraai gezelschap: een rastafari die claimt een zoon van opa te zijn geweest maar daarvoor gewoon te jong is, een vrijgekochte moordenaar en een in schooluniform gestoken jeugdvriendin die steeds meer nymfomane trekjes begint te vertonen." Bladzijde 160
""Maman heeft altijd gezegd dat hij haar in de steek gelaten heeft. Dat zij ineens alleen met een baby werd gelaten en dat hij er met een Afrikaanse vandaar was gegaan. Ze heeft gelogen. Lees maar."" Bladzijde 462
""Je kunt toch indirect schuld hebben? Gewoon, doordat je er was? In de buik. Dat heeft hun handelen wezenlijk beïnvloed Ze waren allebei hartstikke jong en bang - uit het veld geslagen. Uit hun doen door die zwangerschap. Die twee waren voor elkaar gemaakt. Ik heb ze uit elkaar gedreven."" Bladzijde 555

Thematiek

Het wel en wee van twentse jongens in een afrikaans land

Jaap Scholten heeft de keus gehad om een roman te schrijven over Twentse jongens of een non-fictie boek over familie en Twentse jongens. Hij is er met Suikerbastaard tussenin gaan zitten. Deels is het een roman geworden ( de zoektocht van Mila en Frederik, de eerste jaren van Marinus) maar deels ook is het een verhaal over de geschiedenis van het enige ooit onafhankelijk gebleven Afrikaanse land. In de verhalen die Frederik (deel I) en Mila (vooral deel III) horen komt de bijzondere geschiedenis van Abessinië naar voren. Ook de coupe tegen de machtige keizer en de toenemende invloed van Rusland, Saudie-Arabië en China in het moderne Ethiopië. Maar Jaap Scholten is voornamelijk ook geïnteresseerd in de lotgevallen van de jonge Twentse jongens die als vrijgezel naar Ethiopië trokken om er in dienst te gaan werken van de HVA en Stork om enkele suikerfabrieken te exploiteren. In de jaren vijftig moest de Nederlandse handel het verlies van de voormalige kolonie Indië zien goed te maken. De jongens kwamen in een land waar nog van alles mogelijk was, waar ze de inlandse bevolking moesten onderwijzen in het gebruik van de motoren in de fabrieken en waar ze een stoet van beeldschone vrouwen tegenkwamen. In drie jaar tijd konden ze veel geld verdienen en konden ze leven als rijke mannen tussen een arme bevolking. Ze konden Harley's, paarden, geweren kopen. Ze konden de jacht op wilde dieren beoefenen. Sommige mannen bleven in Afrika zoals Marinus. Anderen keerden terug naar Nederland en hoe moeilijk zullen die het hebben gehad toen ze weer in het Hollandse gareel moesten lopen? Dat zou wellicht een mooi thema kunnen zijn voor een nieuwe roman van de oorspronkelijk Twentse schrijver.

Motieven

Vatersuchmotief

We hebben in deze roman een klassiek Vatersuchmotief. Mila is op zoek naar haar biologische vader, van wie haar moeder Mirjam haar heeft verteld dat hij het gezin in de steek gelaten heeft. Dat blijkt na de reis een leugen van haar moeder te zijn geweest. Dawit heeft in een uitzending van Spoorloos gezegd dat hij misschien een Nederlandse vader heeft die in Ethiopië is geweest. De familie wil dat zeker weten en stuurt Frederik erop af. Die moet onderzoeken of Opa inderdaad 'stoute dingen heeft gedaan."

Overspel

Mila biedt Frederik de mogelijkheid om vreemd te gaan. Ze biedt zich aan, zoals ze vroeger al eens in Zwitserland heeft gedaan, Toen had hij haar niet aangeraakt. In deel I blijft hij trouw aan zijn vrouw Gabriella. Mila flirt dan met Michael en het is wel uit de tekst op te maken dat ze het samen 'leuk hebben gehad.'' Ze vertelt op blz. 412 en 413: "Als ik een minnaar nodig heb, haal ik mijn boot uit het buitenhuis en vaar naar die lamp."[...] "En altijd vind ik er een. Het heeft nog nooit niet gewerkt. De steiger van d e jachthaven en de club heeft een honderd procent slagingspercentage. Ik hoef maar mijn bootje op te tuigen en naar de overkant te varen en ik heb een minnaar. Een soort tafeltje-dek-je." Zo heeft ze er wel vijf versierd, want "ik ben zuinig op mijn minnaars." In deel III reizen Mila en Frederik alleen naar het graf van haar vader. Er wordt in de tekst op blz,. 559 gesuggereerd dat ze die nacht na het gebruik van qat seks hebben gehad. ( "Een vlaag van heimwee komt over me. Als Mila en ik tegelijk voor de wastafel staan, word ik overvallen door een schuldgevoel. Het is niet het spektakel , maar de banaliteit, het gewone, waar ik me voor schaam. het alledaagse delen met een ander. Dat kan echt niet. Ik kijk vol walging naar mijn tandenborstel en knijp tandpasta uit de tube. Tandenpoetsen met een ander is het werkelijke verraad".)

Seksualiteit en prostitutie

De stoere jongens uit Twente waren aantrekkelijk voor de bloedmooie Ethiopische vrouwen, die op hun beurt er geen probleem mee hadden de jongens aan zich te binden. Zo ontstond een vorm van prostitutie, die voor beide partijen voordelen bood. De meeste Twentse jongens gingen er als vrijgezel heen. Ze moesten er drie jaar verblijven, dus was het zoeken naar seks na het harde werk een een vrij normale zaak.

Dood

De vader en moeder van Marinus komen om het leven, omdat ze met hun nieuwe DAF een kanaal inrijden. Marinus kan de begrafenis niet bijwonen, omdat hij niet op tijd een vlucht kan krijgen. De vader van Mila overlijdt in Ethiopië, omdat hij zijn prostaatkanker niet wil laten behandelen. Hetzelfde overkomt haar moeder die niet geholpen wil worden aan een uitgezaaide borstkanker. Allebei hebben ze dus hun beide ouders verloren. De opa van Frederik komt om het leven bij een verkeersongeluk. Hij zat zelf niet in de auto, hoewel zijn opa hem gevraagd had mee te gaan . De Ethiopische vrouw (Esra) en de zoon van Marinus (Samson) overlijden bij de machtsomwenteling in Ethiopië.

Jeugdliefde

Mila en Frederik kennen elkaar vanuit hun jeugd. Ze speelden met elkaar en Frederik was verliefd op haar. Zijn neefje Tijn trouwens ook en die had hem al eens meegedeeld dat Mila met hem zou trouwen. Ook nadat Frederik een eerdere relatie stuk zag gaan, ontmoette hij haar in Zwitserland toen hij 22 jaar was. Toen raakte hij haar ook al niet aan, wat een gemiste kans betekende. Marinus en de moeder van Mila, Mirjam, waren ook al vroeg in hun leven op elkaar verliefd. De relatie liep stuk toen Marinus naar Ethiopië vertrok om er te gaan werken.

Tweede wereldoorlog

Marinus heeft een rolletje gespeeld bij het onderduiken van de familie van Mila. Mirjam en haar ouders werden in leven gehouden door zich te verbergen in een kuil onder de grond. Marinus bracht zonder het te weten brood bij het hol van de Joodse onderduikers.

Reisverhaal en roadnovel

Er wordt natuurlijk ook nadrukkelijk verteld over de geschiedenis en de topografie van Abessinië, zoals het land eerst heette. De beroemde keizer Heile Selassie speelt in die geschiedenis een grote rol, ook bij de totstandkoming van de Nederlandse suikerfabrieken. Jaap Scholten verwerkt de geschiedenis van het land in zijn liefdesverhaal. De reis van Mila en Frederik wordt op die wijze een roadnovel.

Queeste

Verbonden aan het Vatersuchmotief is het motief van de queeste. De queeste van Frederik loopt op niets uit. Dawit Balthasar kan nooit de zoon zijn van zijn opa. De sluwe Michael heeft geprobeerd geld uit de kwestie te slepen. Ook de queeste van Mila loopt op niets uit : ze hoort al van Henry dat haar vader drie jaar ervoor overleden is. Maar als ze zijn graf bezoekt (een stapel stenen) ziet ze ook de overblijfselen van het witte jurkje dat hij ooit voor haar gekocht heeft. Daaruit kan ze opmaken dat hij altijd van haar gehouden heeft.

Maatschappijkritiek

De cynische Frederik heeft veel kritiek op de moderne maatschappij: hij geeft af op nep-televisieprogramma's en presentatoren, domme en ter eigen glorie gebruikte social media, het mondiale vliegverkeer, de verkwistende consumptiemaatschappij, die ervoor zorgt dat de producten op een opzettelijke waardeloze manier worden geproduceerd. "Nee, neem dan nog maar eens de hoed af voor de degelijke dieselmotoren van Dupont (Stork)" In deze woorden herken je de schrijver Jaap Scholten zelf.

Familiebetrekkingen

Dit motief speelt in alle drie verhalen door: - de familie Spengler en de onderlinge verhoudingen n.a.v. de uitzending van Spoorloos - de familie Dupont (idem): Frederiks relatie met zijn opa - de familie Hilbrink en Marinus' relatie met zijn ouders en Mirjam - de familieperikelen van Mirjam en Mila, de stiefvader van Mila, de biologische vader van Mila - Marinus met zijn Ethiopische vrouw en zoon

Leugens en bedrog

Mila heeft gezegd dat ze altijd met de leugens van haar moeder heeft moeten leven. Die heeft haar verteld dat haar vader niet naar Nederland wilde komen. Mila wil samen met Frederik later een winkel in 'leugens en geheimen' openen. Daar is een markt voor in deze wereld|: grote leugens, kleine leugens, leugens om bestwil, politieke leugens, medialeugens etc. Michael is ook al zo'n leugenaar: hij wist natuurlijk al dat rastaman Dawit nooit de zoon van opa Dupont zou kunnen zijn, maar hij wil er een financieel slaatje uit slaan.

Drugs

In Ethiopië is de qat erg populair onder de bevolking. De blaadjes worden rauw gekauwd en zorgen voor een verdovend effect. Ook Frederik en Mila kopen en gebruiken qat.

Schuldgevoel

Aan de einde van de roman (blz. 556) komt het gesprek tussen Mila en Frederik op het begrip schuld. Mila vindt dat ze door als kind verwekt te zijn schuldig is aan het ongeluk van Marinus en Mirjam. Frederik probeert dat uit haar hoofd te praten. Hij heeft zich als kind een tijdlang schuldig gevoeld aan het ongeluk van zijn opa door niet met hem mee te rijden in de auto. Maar het is niet nodig om schuldgevoelens te hebben, zeker als kind niet. Soms doe je iets goed voor de een, wat slecht kan uitpakken voor de ander. Zo zou Marinus een schuldgevoel gehad kunnen hebben doordat hij naar Ethiopië is gereisd, maar hij deed dat juist met een nobel motief: geld te verdienen voor mooie toekomst van zijn vrouw en aanstaand kind.

Opdracht

Voor mijn vader
L.J.H. Scholten (1933-2019)

Titelverklaring

In Ethiopië zijn in de jaren vijftig en zestig suikerfabrieken van de HVA gebouwd. daarvoor leverde Storks de motoren. Vrijgezelle Twentse jongens konden daar drie jaar werken. De Ethiopische vrouwen waren bloedmooi en menig Nederlands bastaardkind werd er geboren. In Spoorloos komt een rastajongen Dawit zich afvragen of de opa van Frederik Spengler zijn biologische vader Balthasar is. "Hij zou dan immers ook een Suikerbastaard zijn." Frederik gaat de reis naar Afrika maken, maar komt al snel tot de conclusie dat zijn opa niet de biologsiche vader van Dawit is.
De titel verwijst dus maar voor een klein deel naar de inhoud van de roman. 

Structuur & perspectief

De roman begint met een proloog, waarin Frederik Spengler de ik-verteller is. Die verteller komt ook in deel I (Balthasar)  terug, als hij de reis naar Ethiopië onderneemt om te kijken of zijn opa een bastaardkind heeft nagelaten. Hij gaat met een jeugdvriendin Mila. In deel II wordt het verhaal van Marinus Hilbrink verteld door een alwetende verteller. Dat is een Twentse jongen die in Ethiopië de technische leiding heeft over de motoren van de gestichte suikerfabrieken. Deze Marinuis heeft zijn geliefde achtergelaten in Twente en hij schrijft haar brieven over zijn leven in Afrika. die hij opvrolijkt met foto's. In deel III keert de ik-verteller Frederik terug die met Mila op zoek gaat naar haar biologische vader. Dat is Marinus uit deel II(. Frederik beschikt over een kist met brieven en een dagboek van Marinus die hij leest in deel III. De roman (fictie) met waargebeurde elementen (non-fictie) is dus eigenlijk een klassieke queeste met een Vatersuchmotiv. Het boek heeft dan ook de vorm van een 'roadnovel'      
Frederik vertelt als ik-verteller het meest in de o.t.t. behalve wanneer hij over passages met Mila vertelt die in het verleden spelen.

Decor

Het decor is enerzijds een deel van de Twente met het buurtschap Stokkum, waar Marinus Hilbrink heeft gewoond en de familie Dupont/Spengler woonde. Frederik vertrekt naar Addis Abebe. Marinus (in deel II) ook al afkomstig uit Twente (vlak bij Goor) gaat met de boot naar Ethiopië gaat werken in de suikerfabriek in Wonji. Daarheen vertrekken ook Mila en Frederik in het laatste deel. Ten slotte bezoeken ze in het noorden van Ethiopië het graf van Marinus, Mila's vader. 

De tijd.
Het is even puzzelen met tekstgegevens  wanneer de queeste plaats vindt. Marinus wordt in 1938 geboren. Als hij twintig is, gaat hij naar Ethiopië. Het is dan december 1959. Twee jaar later in 1961  komt Mirjam op bezoek in Wonji. Een half jaar later schrijft ze dat ze zwanger is. Mila  moet dan in 1962 geboren zijn. Ze is twee jaar jonger dan Frederik, blijkt uit de jeugdverhalen waarin ze samen spelen. (blz. 50). Wanneer Frederik de reis naar Addis Abebe maakt, is hij 49 jaar. Mila is dan 47. Dat betekent dat de reis va Mila en Frederik in 2009 (of mogelijk 2010) moet zijn gemaakt. Dat komt overeen met de mededeling van Mila op blz. 530 dat het 51 jaar geleden is dat haar vader in Ethiopië was aangekomen. 

Gek genoeg zit er in dat geval wel een fout wat later in de tekst. Op blz. 568 staat: "Verderop moet ergens het Franse smalspoor  liggen waarover Martinus Hilbrink zestig jaar eerder het land binnenkwam. " In dat geval zou namelijk de queeste van Mila hebben plaatsgevonden in 2019. Dat rijmt niet met elkaar.
Het beste lijkt daarom om de roadnovel te  dateren in het jaar 2009. Er is ook nog een ander tijdsgegeven dat aangeeft dat 2010 het jaar van de reis is. Op blz. 89 staat: "Evelyn Waugh noteerde bij aankomst in 1935: 'The town was scattered over de hillside like the litter of a bank holiday picnic party'. Dat is vijfenzeventigjaar later onveranderd,  behalve dat de  nederzetting vasn destijds  is uitgeggroeid tot een stad van vier miljoen inwoners."

Stijl

In het algemeen zijn de boeken van Jaap Scholten heel helder geschreven. Hij gebruikt geen  onnodige moeilijke woorden en ook de zinsbouw is ongecompliceerd. 

Er zijn verschillende vertellers aan het woord. De ik-verteller Frederik Spengler is een cynicus. En hij krijgt van de schrijver de kans zijn cynisme te spuien  vooral over de moderne tijd. Scholten vindt onze tijd met moderne communicatiemiddeelen een consumptiemaatschappij waarin voorwerpen zo goedkoop mogelijk moeten worden gemaakt en dan ook zo snel mogelijk moeten worden ingeruild.
Een paar voorbeelden:
- (blz. 29) "Ik heb nooit van televisie gehouden, ik heb het toestel welbewust op zolder gezet, als kind hield ik er al niet van en nu al helemaal niet meer. Het geleuter, het joviale gedoe, het lachen om niets, de banaliteiten en de stupiditeiten  hebben me nooit kunnen bekoren. Ik heb het geduld niet voor die dagelijkse golf onoprechtheid."
- (blz. 34) Omdat je tegenwoordig door slurven, over roltrappen, door lange raamloze gangen moetgaan om in een zuurstofarme buis met stoelen terecht te komen, voel je je eerder een per ongeluk opgezogen mestkever die uit een stofzuiger probeert te klauteren dan een wereldreiziger."
- (blz. 41) "Een overvloed aan smileys en hartjes. We moesten het maar met de mantel der liefde bedekken. De liefde wordt gezien als dé oplossing voor alles sinds God ons verlaten heeft. De hartjes op facebook zijn het middel bij uitstek om te tonen dat je een goed mens bent en dat je het goed voor hebt met de wereld."
-(blz. 78) "Ik heb een afkeer van rolkoffertjes, dat nichterige geratel alleen al. Naar mijn idee zouden die exclusief voorbehouden moeten blijven aan KLM-stewardessen, bij zo'n groepje ganzen op pumps en in lange indigoblauwe jassen past dat."

Ook zijn de delen I en III de houders van fraaie metaforen en soms ook van prima one-liners. 
(blz. 20) "Mijn hersenen zijn de meeste tijd als een auto zonder startmotor."
(blz. 57) "Er wordt gezegd dat een herdershond zich voor altijd aan je onderwerpt als je één keer echt met hem gevochten hebt en dat je een kat aan je kan binden door over een stuk vlees te pissen en hem dat te laten opeten. Mila was als een kat die een grote hond temt door een haal over zijn neus te geven."
(blz. 140)"Mila lijkt me het een en ander van haar moeder gekopieerd te hebben. We ontbijten twee uur lang. Ze eet als een vogeltje. Net als mijn moeder dat bij koekjes doet, breekt Mila steeds een minuscuul hoekje van een stuk toast af en legt daar wat ei op. Met die kolibrihapjes werkt ze het ene na het andere roerei weg." 

(blz. 156) "Ze (= Mila)  is daar veranderd in een flirtmachine."
(blz. 426) "Het zendingsbevel is de kanker van de wereld", zeg ik zacht."
(blz. 429) "De toorn van de minnares is groter dan die van de wettige echtgenote- want ze heeft geen rechten en de haat van de rechteloze is altijd intenser. Ik heb de pathetische steek van jaloezie van de machteloze would-be minnaar gevoeld toen zij Michael zat op te naaien."

Deel II is heel anders van stijl. Er is allerereerst een alwetende verteller die Marinus van buiten en binnen beschrijft maar tegelijkertijd met zijn  vertellersoog uitzwermt naar de Ethiopische geschiedenis voor, tijdens en na de regering van Heile Selassie. In de brieven die Marinus aan Mirjam schrijft, komt zijn eenvoudige komaf naar voren. Jaap Scholten heeft bij zijn voorbereiding van de roman een aantal brieven gelezen van voormalige Ethiopië-gangers, maar beweert in interviews toch vrijwel niets uit die brieven te hebben overgenomen. In de brieven gebruikt Marinus sowieso geen komma's. Omdat zijn geliefde Mirjam Frans studeert, gooit hij wel eens Franse woorden door zijn zinnen. Maar uit zijn woordgebruik blijkt dat hij een gewone jongen van het Twentse volk is. 

Die verschillen in stijl maken de roman zeker aantrekkelijker om te lezen. 

Slotzin

Ze legt een hand zijwaarts op een steen van de grafberg en streelt die zacht. De andere hand legt ze op mijn bovenbeen. Ik weet niet of er sprake is van een overwinning of van een nederlaag. De gids zit vijftien meter van ons af tegen ene rots en pulkt met een stokje tussen zijn tanden.

Beoordeling

Eén ding is in ieder geval zeker, namelijk dat Jaap Scholten met "Suikerbastaard"een bijzondere roman heeft geschreven.Een roman waarin fictie en non-fictie elkaar voortdurend afwisselen. Zo leer je als lezer de geschiedenis van het land van de beroemde keizer Heile Selassie kennen. Hoewel Scholten die geschiedenis op verschillende manieren naar voren brengt en die stukken op zich prima leesvoer  zijn, moet je je ook lezers kunnen indenken die juist die passages minder geschikt vinden en graag meer willen weten van de liefdesgeschiedenis en de queeste naar de vader van Mila. Ook mij overkwam het dat ik soms wat ongedurig werd als er weer een stuk Ethiopische geschiedenis voorbij kwam. Dat ligt in dat geval dus echt aan de genrekeuze van de schrijver. Die wilde immers graag een boek schrijven over de geschiedenis van de eenvoudige Twentse jongens die aan het werk gingen in een onbekend Afrikaans land. Het zal geen toeval zijn dat het tweede deel van het boek in mijn ogen het meest geslaagd is. Zelf ben ik echter niet zo gecharmeerd geraakt van de fotootjes die in de brieven naar Mirjam werden afgedrukt. Het zal ongetwijfeld zijn dat ik daardoor de illusie van een roman verloor. 
Hoewel het boek maar liefst een dikke vijfhonderd pagina's telt, is het toch vrij snel te lezen door een brede bladspiegel en het niet al te grote paginaformaat.
Kortom, met "Suikerbastaard" heeft Jaap Scholten niet alleeen een mooi boek aan zijn oeuvre toegevoegd, maar ook een vrij uniek thema beschreven in de Nederlandse geschiedenis van de twintigste eeuw.

 

Recensies

"Het is de grote verdienste van Scholten (die in 2011 de Libris Geschiedenis Prijs won voor Kameraad Baron) dat hij met deze roman een nog onbekende stuk geschiedenis ontsluit. Hij doet dit aan de hand van allerlei bronnen, dagboeken, brieven, die hij vermengt met fictie, zodat een niet meer te ontwarren mengsel van feiten en verzinsel ontstaat. Dat spel wordt versterkt door het opnemen van allerlei fotomateriaal. Als uitgangspunt is dat allemaal goed, maar de presentatie en uitwerking daarvan zijn uiteindelijk meer documentair dan dramatisch." https://www.groene.nl/art...gJCnvD_BwE
"Jaap Scholten is gelukkig een heel eind intelligenter dan de overemotionele roeptoeters aan beide zijden van het dezer dagen woedende dispuut over racisme. Hij schrijft een weergaloze roman, gebaseerd op feiten, over een stoutmoedige onderneming in het Ethiopië van Keizer Haile Selassie. Twentse jongens, in dienst van een machinefabriek trokken naar het hete land om er suikerfabrieken te bouwen. Ze leefden er als prinsen, compleet met bediendes, auto’s en prachtige vrouwen. Ze hadden een contract voor drie jaar. Daarna moesten ze terug naar Gerda in Groesbeek. Maar een van de jongens blijft…" https://leesbeest.nl/suik...ile-handen
"Scholten heeft een grandioos verhaal te vertellen, zoveel is duidelijk. Maar te vaak krijg je het gevoel dat de schrijver zijn indrukwekkende materiaal niet de baas is. Hij had moeten ingrijpen: strenger selecteren, een scherpere plotlijn trekken, darlings killen. Suikerbastaard is een groots en ambitieus project – uitgeverij Pluim en AFdH bundelden niet voor niets hun krachten – dat toch niet helemaal goed uitpakt." https://www.volkskrant.nl...ogle.nl%2F
"De geschiedenis beperkt zich tot mededelingen in telegramstijl, waarna zich wel weer een gesprekje met Mila aandient over de kwaliteit van de cappuccino (niet best, uiteraard). Ook omdat het Scholten in dat laatste deel om iets anders te doen lijkt: hij is meer een reizende verhalenverteller dan een romancier. Suikerbastaard is een boek voor wie graag exotische plaatjes aan zich voorbij ziet trekken à la Lucinda Riley, voor wie even uiteengezet wil krijgen hoe het voor een beginner is om qat te kauwen en voor wie likkebaardt bij een James Bond-achtige romance. Maar voor een wezenlijk verhaal, waarin alles ertoe doet en dat beklijft omdat het onder de oppervlakte tast, grijp je hier mis." https://nrcwebwinkel.nl/s...erbastaard
"Scholten had wellicht beter kunnen kiezen voor een literaire documentaire. Het fictieve deel van Suikerbastaard is zeker niet het sterkste deel van het boek. De personages spreken niet tot de verbeelding: Frederik is een verwend nest en steekt graag een vermanend en belerend vingertje omhoog. We putten de aarde uit, we gaan niet zo goed om met natuurlijke hulpbronnen, we buiten andere mensen uit. Daarbij posten we alles op Facebook. Allemaal waar, maar het komt nogal verwijtend en belerend over. En Mila? Ook over haar valt weinig positiefs te melden. Geen enkel moment worden beide personages interessant voor de lezer. Misschien is dat ook precies de bedoeling van Scholten, zodat de aandacht van de lezer vooral bij de geschiedenis van de Dupontwerken blijft." https://www.hebban.nl/rec...erbastaard
"Het is een roman met drie verhalen: dat van Frederik, dat van Mila, dat van Marinus. Ze hangen in betekenis samen, maar het maakt deze roman niet tot een eenheid. De kritiek over all op deze roman is dat er te veel verschillende verhalen zijn. Dat hoeft op zich geen bezwaar te zijn, denk ik, maar de auteur is niet helemaal in staat deze verhalen organisch samen te brengen. Scholten kiest ook in stijl voor een verschillende benadering. Ik vind het toch wel een beetje een bezwaar dat Frederik en Mila zo ongelooflijk oninvoelbaar onsympathiek zijn. Maar gek genoeg heb ik deze roman wel lekker achter elkaar door kunnen lezen. Ik lijd een beetje aan een lezers block. En daar had ik gek genoeg met Suikerbastaard geen last van" https://www.hebban.nl/rec...erbastaard
"De makke van deze roman – naast het gruwelijk lelijke omslag – is een beetje dat het verhaal van Mila interessanter is dan het verhaal van de Dupont-zoon Dawit. Dat deel van de reis levert al snel een bevredigend antwoord op, waarna de focus verschuift naar de vader van Mila. Het hoofdverhaal zit dus bij een bijfiguur. [...] Je kunt met alle discussies naar aanleiding van black lives matter een als roman gepresenteerd boek als Suikerbastaard niet meer onbevangen lezen. Je mist wel heel erg de zwarte stem in deze roman die alleen vanuit wit perspectief verteld wordt. Dat kun je Scholten niet verwijten, omdat hij stem geeft aan een Twentse arbeider die zich omhoog werkt en die de lokale bevolking in tegenstelling tot veel anderen met respect bejegen" https://www.tzum.info/202...rbastaard/

Bronnen

(interview met de schrijver over zijn boek) Een quote: Deze jongen, Marinus, laat zijn vriendin in Stokkum achter en besluit later in Ethiopië te blijven. Het contact met de familie in Twente verwatert. Hij hoort te laat over het sterven van zijn vader. Al vroeg in de roman stelt Jaap Scholten deze vraag: ‘Als je geen vader hebt, ben je dan eigenlijk ook geen zoon? - het dragende thema van Suikerbastaard. „Wat vaderschap is, is een van de hoofdthema’s van het boek. In mijn eigen leven: mijn vader en moeder zijn gescheiden toen ik 2, 3 jaar oud was. Hij is vorig jaar overleden.” Hij droeg de roman aan zijn vader op. „Ik heb pas laat in mijn leven een goede band gekregen met mijn vader, een jaar of twintig geleden. Daarvoor was hij een beetje als een aardige oom die je af en toe ziet en jou mee uit eten neemt. Dan moet je vertellen hoe je leven is, in een uur tijd.”
https://www.tubantia.nl/h...google.nl/
Over de totstandkoming van het boek over de Twentse jongens.
http://verhalen.rtvoost.n...er-en-boek
De schrijver over de manier waarop hij aan het onderwerp kwam.
http://verhalen.rtvoost.n...vatersuche
Radio-interview op NPO1 met de schrijver over zijn boek.
https://www.nporadio1.nl/...erbastaard
Uitgebreid radio-interview met Jaap Scholten over zijn boek en de avonturen van de Twentse jongens. Duurt ongeveer 45 minuten.
https://www.nporadio1.nl/...-schrijver
Je hebt nog 2 Zeker weten goed verslagen over.

Wil je onbeperkt toegang tot alle Zeker Weten Goed verslagen? Meld je dan aan bij Scholieren.com.

25.735 scholieren gingen je al voor!

Geschreven door Cees

Foto van Cees

Ik heb verreweg het grootste deel van mijn leven voor de klas gestaan. Eerst vijf jaar op een basisschool, daarna veertig jaar op diverse scholen voor voortgezet onderwijs: havo en vwo, onder- en bovenbouw. Leraar Nederlands zijn vond ik veel leuker dan directielid spelen. De laatste jaren was ik conrector. In 2004 begon ik aan mijn eerste boekverslag voor scholieren.com. Dat is dus ruim twintig jaar geleden.

Ik vond het destijds mijn 'missie' om de vaak verouderde en 'afgezaagde' literatuurlijsten voor Nederlands te vernieuwen en mijn leerlingen kennis te laten maken met onbekende en / of jonge schrijvers. Lezen kan namelijk gewoon leuk zijn. Het is de taak van een docent om het lezen te stimuleren.
Docenten kunnen je met het aanprijzen van aantrekkelijke en/of spannende boeken enthousiast maken. Passages die interessant zijn, kun je voorlezen in de klas. Kort vertellen waarover een boek gaat, kan ook een stimulans voor je keuze zijn. En vergeet niet dat je van je medeleerlingen ook kunt horen welk boek ze (erg) leuk gevonden hebben. Dat is vaak de beste manieren om te weten te komen of een boek aantrekkelijk is. Hoewel smaken altijd blijven verschillen..

Ik heb tot nu ( 1 maart 2025) 1513 boekverslagen gemaakt, waarvan vrijwel de meeste Zeker-Weten-Goed-verslagen zijn. Er staan de laatste jaren aan het einde van het verslag vragen over de inhoud en de structuur, zodat je kunt controleren of je je het boek in grote lijnen begrepen hebt.

Bij Scholieren.com probeer ik zo veel mogelijk boeken van nieuwe schrijvers te bespreken. Elke maand ontvang ik boeken van diverse uitgeverijen die hun schrijvers uit 'hun fonds' onder de aandacht van de lezer willen brengen. 
Ik hoop altijd dat de 'leraar Nederlands' het zijn leerlingen toestaat om de wat minder bekende of zelfs beginnende schrijvers op de leeslijst te accepteren.  

Lezen kan leuk zijn, maar boekverslagen maken doe je meestal niet voor je lol. Ikzelf vond dat vroeger namelijk helemaal niet leuk. Ik kocht in die tijd daarom ook alle  uittrekselboeken van alle talen. (Bijvoorbeeld Literama (Ne), Aperçu (Fa), Survey (En), Der Rote Faden (Du). En als ik heel eerlijk ben, heb ik ook wel eens uit tijdgebrek alleen met een boekverslag een mondeling tentamen gedaan. Maar dan voelde je je toch niet altijd op je gemak. Nu maak ik zelf al jaren boekverslagen voor scholieren.com. 

Nog een welgemeend advies: wees verstandig en lees altijd het boek. Dan kan een boekverslag op scholieren.com een prima geheugensteun voor je mondeling zijn. 
En geloof me, docenten kunnen vanwege tijdgebrek echt niet alle boeken lezen die jaarlijks verschijnen; zij raadplegen daarom ook wel de boekverslagen die scholieren.com aanlevert. Daar is natuurlijk helemaal niks mee.  

Boekenquiz 18 vragen

Nieuw! Open vragen worden nagekeken door AI
Naar welk verhaalpersonage verwijst de titel van de roman het meest?
De opbouw van de roman bestaat uit een proloog, drie getitelde delen en een epiloog.
Deel I en II hebben dezelfde ik-verteller.
Bewering I : Frederik gaat voor het eerst naar Ethiopië als hij negenenveertig jaar is.
Bewering II : Marinus Hilbrink gaat voor het eerst naar Ethiopië als hij twintig jaar is.
Bewering I: Frederik kent Mila nog vanuit zijn Twentse jeugd.
Bewering II: Marinus Kent Mirjam nog vanuit zijn Twentse jeugd.
In welk jaar wordt de reis van Mila en Frederik naar Ethiopië gemaakt?
Welk van de onderstaande motieven zit niet in de tekst?
Bewering I : In zijn jeugd is de kleine Frederik verliefd op Mila.
Bewering II: Als hij 22 jaar is, heeft hij een korte, seksuele relatie met Mila.
Bewering III: Tijdens de Ethiopië-reis ergert hij zich aan het flirterige gedrag van Mila met Michael.
De contactpersoon Michael uit Addis Abebe is een
Meerdere antwoorden mogelijk
Welke beweringen over Dawit Balthasar zijn waar?
Meerdere antwoorden mogelijk
Er zijn vier hoofdrolspelers in deze roman. Welke is het sympathiekst?
Welke decors zijn van belang voor deze roman?
Meerdere antwoorden mogelijk
Waardoor is de queeste naar haar vader uiteindelijk voor Mila toch enigszins succesvol?
Welke beweringen over de ouders van Mila en Marinus zijn waar?
Meerdere antwoorden mogelijk
Wat is het thema van de roman?
Welke genres lijken in aanmerking te komen bij het benoemen van deze roman?
Meerdere antwoorden mogelijk
Welke motieven zie je terug in de roman?
Meerdere antwoorden mogelijk
Zowel Mirjam als Marinus sterft aan een bewust onbehandelde kanker.

REACTIES

Log in om een reactie te plaatsen of maak een profiel aan.