Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2013
• 485 pagina's
• Uitgeverij: Lebowski

Flaptekst

Eerste zin

Gisèle kneep haar ogen tot spleetjes en tuurde door haar wimpers naar de stukken gebrand glas. Het was altijd weer een verassing hoe het uit de oven kwam.

Samenvatting

Gisèle (24) is glazenierster van beroep en raakt onder de indruk van  de man die haar het vak zou kunnen bijbrengen. (Joep-39). We zitten in de crisisjaren voor de Tweede Wereldoorlog

Joep is een charmeur, een man die het met Gisèle wil aanleggen en hij is bekend in kunstkringen. Gisèle krijgt een verhouding met hem, terwijl zijn vrouw Suzanne ervan af weet.

Jany is de bijnaam van de bekende dichter Adriaan Roland Holst die ook al een vrouwenversierder is en groot aantal vriendinnen voor de seks heeft. Zo legt hij het aan met de actrice Mies Peters, die getrouwd is met Paul, maar dat huwelijk loopt niet erg prettig. Zij en Jany hebben een seksuele relatie die voor beiden erg bevredigend is. Maar Jany legt het ook aan met Gisèle,  die bij zijn vriend Joep logeert en hij heeft ook seks met haar. Jany woont in het Noord-Hollandse kunstenaarsdorp Bergen en Joep woont in Limburg. Mies krijgt een relatie met Jany, biecht het op aan haar man Paul die van haar wil scheiden. Hij voelt veel sympathie voor de net opgerichte NSB.

Mies heeft ook veel behoefte aan seks: ze is sexy en mooi en niet alleen Jany kan haar bevredigen: ook acteurs met wie ze stukken speelt.  Jany gaat met Mies naar Zwitserland: hij om de drukproeven van zijn dichtbundel te corrigeren, zij voor de seks. Hij zou zijn leven willen beteren, maar doet dat toch niet. Gisèle is jaloers op Mies en diens relatie met Jany. Ze zou dat ook wel zelf willen: ze geeft meer om Jany dan om Joep met wie nog steeds een seksuele relatie onderhoudt. Mies schrijft een afscheidsbrief aan Jany: ze wil niet te lang op hem wachten en heeft intussen via haar acteerwerk een aantal minnaars, die ze ook niet wil missen. Haar ex-man Paul meldt zich aan bij de NSB: haar kind Joyce wordt bij tantes ondergebracht. Maar op een dag staat Jany weer voor haar deur en gaat ze voor de bijl. Minder leuk is dat Jany daarbij  een SOA oploopt. Gisèle voelt wel aan dat Mies een andere minnares van Jany is. Intussen komt de dreiging van een oorlog steeds dichterbij. Joep en Suzanne willen naar Amerika om de dreiging van de nazi’s te ontlopen. Af en toe staat Paul nog bij de deur voor Mies en ook voor seks- met- je- ex deinst ze niet terug. Op het toneel wordt ze bekender. Ze krijgt betere rollen en word bekender.

Jany heeft anti-Duitse gevoelens en schrijft daarover gedichten: de familie ontraadt hem die te publiceren. Gisèle verhuist naar bergen, want Joep en Suzanne gaan verhuizen naar Amerika. Gisèle en Jany zwaaien hen uit. Joep zou graag zien dat Gisèle ook zou meegaan naar Amerika. De oorlog komt weer dichterbij. Ook Mies laat zich zien in Bergen.

Dan breekt de oorlog uit: de vrienden van Jany gaan dood. E. du Perron krijgt een hartaanval, en Menno ter Braak pleegt zelfmoord uit angst voor de nazi’s. Jany schrijft anti-Duitse gedichten en hij moet gaan nadenken wat hij wil publiceren. Hij is echt anti-nazi’s. daarentegen moet Mies vaak optreden in de Limburgse grensstreek waar ze kennis maakt met Duitse legerofficieren. Op één van hen –Casper- wordt ze min of meer verliefd en ze verlooft zich in een dronken bui met hem. In Nederland moeten kunstenaars zich aanmelden bij de Kultuurkamer als ze nog willen publiceren, maar Gisèle en Jany willen dat helemaal niet: ze zijn anti-Duits. Mies heeft een minder problemen mee, maar ze heeft een andere achtergrond, een relatie met een Duitser en haar ex-man Paul meldt zich nu ook daadwerkelijk aan voor het front. Mies heeft steun nodig als ze de berichten van Paul over de verschrikkingen van de oorlog hoort en neemt dan weer contact op met Jany. Paul voelt zich door de Duitsers bedrogen, wil het liefst terug naar Nederland, maar wordt daarentegen steeds dieper naar het front in Rusland gestuurd. Mies tekent wel voor de Kultuurkamer onder het mom dat ze toch wel moet eten. Ze kan dan rollen blijven spelen. Ze speelt een geraffineerd dubbel spel: seks met Casper maar ze gaat ook om met Jany. Paul sneuvelt aan het oostfront, ze krijgt bericht van zijn dood.

Gisèle heeft een pand aan de Herengracht en laat daar enkele mannen onderduiken: een Duitse vriend-schrijver Wolfgang en een Joodse jonge man Buri. Die twee lijken eerst een homorelatie te hebben, maar later krijgen juist de jongere Buri en Gisèle een relatie, ook seksueel gezien. Wolfgang vindt dat niet leuk. Als er een razzia dreigt, moet Buri in een pianola kruipen. Zo komt het motief van de Jodenvervolging ook in deze roman voor. Jany wordt als bekend kunstenaar min of meer gedwongen lid te worden van de Kultuurkamer, hij doet het tegen zijn zin, maar schrijft een anti-Duitse brief waardoor hij gezocht wordt en moet onderduiken. In het begin gaat hij ook naar het pand van Gisèle, later duikt hij onder in Breukelen. Gisèle gaat hem een keer opzoeken, vertelt hem over zijn relatie met Buri en krijgt van hem voedselbonnen voor haar onderduikers. Haar vader sterft in Limburg.

Jany heeft moeite met zijn ballingschap: hij zoekt contact met Mies Peeters die nog steeds acteert omdat ze wel lid van de Kultuurkamer is geworden. Maar met het toneel gaat het steeds slechter. Jany kan haar door zijn relaties een mooie rol bezorgen. Om dat na de première te vieren gaat ze teveel drinken en ze valt als ze weggaat. Ze sterft aan de gevolgen van een schedelbasisfractuur. Jany lijdt onder haar verlies. Intussen nadert de oorlog zijn einde: de bevrijding vanuit Frankrijk en Rusland komt steeds naderbij. Jany is nog steeds somber. Gisèle krijgt thuis met een razzia te maken, maar omdat Wolfgang perfect Duits spreekt, wordt Buri gered. Het zuiden is bevrijd maar in Noord-Holland komt er een barre hongerwinter aan. Gisèle moet erop uit om voedsel bij elkaar te frutselen. Ook Jany krijgt ermee te maken. Dan breekt eindelijk de vrede aan.

Personages

Jany

Jany is de dichter Adriaan Roland Holst. Behalve het maken van mooie gedichten is zijn hobby vrouwen versieren. Dat doet hij vooral om de seks en veel minder om een relatie aan te gaan. Hij kan eigenlijk geen monogame relatie aan. In de roman is hij gecharmeerd van Gisèle die toch van voorname afkomst is, maar die hij niet helemaal voor zich kan winnen. Zij weet van zijn seksuele relatie met andere vrouwen en vooral met Mies. Maar hij kan Mies niet helemaal krijgen. Jany is fel-anti Duits en hij weigert lid te worden van de Kultuurkamer. Hij wordt min of meer gedwongen lid ,maar schrijft dan een anti-Duits pamflet, waardoor hij moet onderduiken. Daar kan hij slecht tegen; iemand die hem in bedwang houdt en dat betekent ene lijn met zijn verhouding tot vrouwen. Hij wil vrij zijn en niet gebonden. Toch is hij erg van slag als hij hoort dat Mies gestorven is. Hij bezoekt haar begrafenis. Daarna probeert hij zijn gevoelens weer uit op andere vrouwen. Hij beleeft nog een moeilijke hongerwinter, maar uiteindelijk is het ook voor hem vrede en kan hij terug naar Bergen.

Gisèle

Gisèle is van een voorname, buitenlandse afkomst. Ze is ene begenadigd kunstenares (glazenierster) die in de leer gaat/ stage loopt bij de kunstenaar Joep. Ook die kan niet van vrouwen afblijven en hij is een echte charmeur. Natuurlijk valt Gisèle voor hem en belandt ze in zijn bed. Joeps vrouw Suzanne weet ervan en Gisèle heeft wel een paar schuldgevoelens, maar ze blijft toch met Joep doorgaan. Ook valt ze voor de charmes van Jany, belandt ook bij hem in bed, maar haakt af wanneer ze merkt dat hij een relatie begint met Mies. Enige jaloezie is haar niet vreemd. In de oorlog weigert ze lid te worden van de Kultuurkamer en ze houdt zich bezig met het onderduiken van joden. Op de joodse jongeling Buri wordt ze verliefd en ze duikt ook met hem het bed in. Het wordt een moeilijke periode; in de hongerwinter moet ze erop uit op voedsel op te halen. Ze kan met opgeheven hoofd de oorlog beëindigen.

Mies

Mies is de derde vertelster. Ze is actrice en al jong getrouwd met zakenman Paul. Het huwelijk is niet erg goed en Joyce haar dochter voedt ze niet zelf op, dat laat ze over aan de tantes. Mies is een opportunist, heeft ook grote seksuele behoeften en vindt die natuurlijk eerst bij Jany, later ook met de acteurs die bij haar in het toneelstuk spelen. Ze begint met hele kleine rollen, maar haar ster rijst. Dat ze opportunistisch is blijkt uit het feit dat ze wel lid van de Kultuurkamer wordt (er moet brood op de plank komen). Ze knoopt ook banden aan met een Duitse onderofficier Casper. Ook met hem heeft ze seks, maar ze blijft ook op het paard van Jany wedden. Dat betekent een gecompliceerd leven, omdat ook Paul die lid is van de NSB af en toe voor de deur staat en ook hem helpt ze met zijn seksuele behoefte. Het wordt moeilijk voor haar als Paul naar het front gaat. Ze krijgt medelijden met zijn situatie en hoopt dat hij weer naar Nederland komt. Paul sneuvelt en Mies wordt na een première dronken en valt. Ze sterft aan een schedelbasisfractuur.

Paul

Paul lijkt een aardige zakenman, maar zijn relatie met Mies gaat snel stuk. Hij is seksueel niet zo aantrekkelijk voor haal. De verhouding met zijn dochter Joyce is goed, beter dan Mies die heeft. Hij heeft sympathieën voor de NSB en wordt later lid van die club. Toch is hij in zijn hart geen slechte man: hij heeft het beste voor met Nederland. Omdat alles niet snel genoeg gaat, laat hij zich ompraten lid te worden van het Duitse leger. Hij wordt echter naar het oostfront gestuurd en beleeft daar barre en nare tijden. Uiteindelijk sterft hij voor zijn ideaal dat een desillusie is gebleken.

Quotes

"Meer dan ooit maakte Jany zijn Don Gianvaneske reputatie waar, zoekend naar een moment van genade of van genadigheid dat hem keer op keer ontglipte. Het vliedde van hem weg als hij het wilde pakken en toch geloofde hij er tijdens het jagen op een vrouw heilig in dat het hem deze keer ten deel zou vallen, zoals een dronkaard denkt dat het volgende glas hem zal vervullen met rust en tevredenheid." Bladzijde 159

"Paul werd ingedeeld bij de tweede lichting legioenvrijwilligers. Op 7 augustus 1941 zou hij per trein naar Polen vertrekken, vanwaar hij naar het front zou afreizen. Hij vroeg Mies per brief of ze hem kwam uitzwaaien, wie weet zelfs met Joyce erbij. Ze stuurde een telegram naar de tantes in Nunspeet, maar zij maakten er een punt van om Joyce thuis te houden." Bladzijde 265

"In maart bereikten Jany van verschillende kanten geruchten over de komst van een Kulturkammer in Nederland zoals die ook in Duitsland bestond. Met collega’s voerde hij overleg hoe ze zich tegen deze plannen konden verzetten en bij een vergadering van Letterkundigen , waar hij al twintig jaar niet was geweest, opperde hij om de vereniging op te heffen, omdat binnen afzienbare tijd joodse schrijvers niet meer zouden mogen publiceren." Bladzijde 277

"Soms voelde Gisèle een zweem van weemoed als ze dacht aan het naderende afscheid van haar geliefde ambacht, maar door het harde werken had ze nauwelijks kans erbij stil te staan. Haar dagen als glazenierster waren nu geteld, maar na de oorlog zou ze het gewoon weer oppikken, hield ze zichzelf voor. De prikkende vinger in haar rug die haar aanspoorde om dóór altijd dóór te gaan, voelde onaangenaam." Bladzijde 296

"Meisjes en vrouwen die een verhouding met Duitse soldaten hadden gehad werden uit hun huizen gehaald, samengedreven op marktpleinen en een voor een, onder luid gejoel van de omstanders kaalgeschoren. Hun kaalgeschoren schedels werden besmeurd met hakenkruizen van pek of menie. Soms werden ze op een kar door het dorp getrokken. Daarna werden ze weer keurig thuis afgeleverd." Bladzijde 478

Thematiek

Liefdesrelatie: problemen/ echtscheiding

Het is een romantisch verhaal over de liefdesrelaties van de dichter Adriaan Roland holst die een echte charmeur en vrouwenversierder is. Hij heeft ook legio sekscontacten met vrouwen, maar zijn echte liefdesgevoelens gaan uit naar vooral Mies maar ook naar Gisèle. Mies heeft veel relaties met mannen o.a. met de Duitser Casper en andere mannen vooral uit de toneelwereld. Gisèle heeft eerst een verhouding met Joep, daarna kort met Jany voor wie ze ook echte gevoelens heeft en in de oorlog krijgt ze een liefdesrelatie met de jongere Buri.

Oorlog: algemeen

Een groot deel van de roman gaat over de Tweede Wereldoorlog en de moeilijkheden die kunstenaars daarin hebben gehad. Zo wordt er veel aandacht besteed aan het oprichten van de Kultuurkamer en aan de gevolgen als een kunstenaar daaraan niet wilde meedoen. Gisèle en Jany weigeren, Mies laat zich wel inschrijven. Een ander element van de oorlog zit in het pro-Duits of anti-Duits zijn. Mies en Paul hebben Duitse sympathieën , terwijl Gisèle en Jany echt anti-Duits zijn en zich bezig houden met onderduikers.

Motieven

Seksualiteit

De seksualiteit speelt een grote rol in het verhaal. Jany en Joep zijn echte vrouwenversierders wie het om de seks te doen is.

Kunstwereld

Het verhaal speelt zich voornamelijk af in de kunstenaarswereld: Jany is ene beroemde dichter, Mies is toneelspeelster en Gisèle is glazenierster. Ze hebben allemaal hun verdienste in de culturele wereld. Ook andere personages als Joep (glazenier) Wolfgang (dichter-filosoof) Buri (dichter-schrijver) maken onderdeel van die kunstwereld uit. De roman gaat ook over het literaire milieu waarin de bekende schrijvers Slauerhoff, E. du Perron en Menno ter Braak ronddraven. Dit motief wordt in de roman natuurlijk verbonden met de instelling van de Kultuurkamer.

Overspel

Gisèle pleegt overspel met Joep, terwijl zijn vrouw ervan afweet. Datzelfde doet Mies met Jany. Ze is nog getrouwd met Paul als ze seks heeft met Jany.

Motto

De zachte krachten zullen zeker winnen in ’t eind. (Henriëtte Roland Holst)

De beroemde dichteres is een tante van het personage Jany (Adriaan Roland Holst) Het motto past goed bij de positieve gedachte over de afloop van een oorlog.

Opdracht

Opgedragen aan mijn grootouders Daan en Nettie.

Voor hen die weten dat ze niets weten, alleen kunnen leren.

Titelverklaring

De titel hoeft geen nadere uitleg: het belangrijkste personage is Gisèle.

Structuur & perspectief

De roman heeft 41 hoofdstukken die worden aangegeven met de namen van de drie vertellende personages. Jany en Gisèle vertellen elk 15 hoofdstukken en Mies neemt 11 hoofdstukken voor haar rekening. Zij is ook in de minderheid omdat de andere twee personages overleven en zij in hoofdstuk 34 sterft na een val. Het zijn alle drie personale vertellers in de o.v.t.

Deze structuur kan ook een nadeel hebben, zoals ik op den duur bij het lezen van dit dikke boek heb gemerkt. Omdat de personages over elkaar spreken vertellen ze vaak dezelfde gegevens in na elkaar volgende hoofdstukken. De lezer heeft dan op den duur het gevoel dat hij het allemaal al gelezen heeft. Dat vertraagt het tempo van de roman naar mijn mening te veel.

Na de 41 hoofdstukken volgt een epiloog waarin de schrijfster vertelt wat er met haar personages na de oorlog  is gebeurd. Daarna volgt een verslag van haar bezoek aan de echte Gisèle waardoor zij op het idee kwam een roman aan haar en de dichter Roland Holst te wijden. In het voorjaar van 2013 is de echte Gisèle op hoogte leeftijd gestorven.

Decor

De tijd van handeling is van enkele jaren voor de Tweede Wereldoorlog tot aan het einde van diezelfde oorlog. Daardoor is Gisèle eigenlijk naast een liefdesroman een oorlogsroman geworden.

Gisèle is in 1912 geboren en het verhaal begint wanneer zij 24 jaar is en in opleiding is bij de Limburgse kunstenaar Joep. Het is dan 1936 en we zien de crisis en de dreiging van de oorlog dichtbij komen. Wanneer de oorlog uitbreekt vertrekt Joep met zijn vrouw naar Amerika en beleven we de oorlogssituatie van de drie vertellende personages. Het gaat dan vooral om Mies, Jany en Gisèle en de manier waarop zij de oorlog doorkomen. Het einde van het romangedeelte is het aanbreken van de bevrijding.

Het decor van de roman is eerst Limburg waar Gisèle stage als glazenierster loopt, maar een belangrijk deel van de roman speelt zich af in Noord-Holland. Jany woont in het kunstenaarsdorp Bergen, maar moet na de oorlog uit die kustplaats vertrekken. Hij duikt onder bij Gisèle in Amsterdam, waar ze een pand aan de Herengracht heeft. Later vertrekt Jany naar Breukelen. Mies woont eerst voornamelijk in Rotterdam, maar speelt ook later haar stukken in Amsterdam en het hele land.

Stijl

Susan Smit heeft een mooie en rustige stijl van vertellen. Toch maakt die kabbelende stijl die bij een liefdesroman hoort, ook dat je het boek niet in één adem kunt uitlezen. Ze laat de drie personages wel allen hun eigen geluid horen en er is wel degelijk verschil in stijl bij de drie vertellers. Je kunt zien dat bijv. Mies de laagste opleiding heeft genoten. Aan de andere kant vertelt Mies inhoudelijk wel het spannendste deel van het verhaal, nl. van de oorlogsgebeurtenissen van haar ex-man Paul aan het oostfront. De dichter Jany heeft een heel andere stijl, meer poëtisch van aard, zeker als hij vertelt over zijn droomideeën, zijn illusie van het eiland der gelukzaligen en de mythe van het leven.

Kenmerkend voor de stijl van een schrijver vind ik ook altijd de keuze van zijn/haar  metaforen.

Een paar voorbeelden van metaforen die heel helder en herkenbaar zijn.

(blz. 36) Het was alsof de seksualiteit in hun relatie zich afspeelde in een donkere gangkast die af en toe openging, maar verder gesloten bleef.

(blz. 114) Er is niets heerlijker dan in een vol theater een lach te horen aankomen. Hij komt aanrollen als een golf in zee, bouwt zich op, bereikt ene hoogste punt, slaat op het strand uiteen en trekt zich vervolgens terug om deel uit te maken van een nieuwe, nog hogere golf.

(blz. 185) Plankenkoorts is niets anders dan de angst om te sterven. Als de eerste regels die je op toneel uitspreekt, niet aanslaan en je de mensen ongemakkelijk op hun stoel ziet schuiven, dan sterf je.

(blz. 441) Weer was hij Mies trouw, bezonken uit een lange ontrouw. Nu Mies gestorven was, voelde hij dat hun liefde was ingevroren, er kam niets bij en  er ging niets af. Alles was in ijs veranderd. Hij was er niet ongelukkig mee. Het leek hem nog de beste manier van rouwen: te blijven leven met ene versteende dode aan je zijde.

Slotzin

En zo leven we voort, dacht Jany, met één oog gericht op de weg waarop we lopen om niet te struikelen en één oog achter ons gericht, onophoudelijk teruggevoerd naar het verleden.

Beoordeling

“Gisèle” is een mooie roman over een driehoeksliefdesrelatie en de oorlog. Je kunt aan de roman zien dat Susan Smit veel researchwerk heeft verricht. Alles is goed gedocumenteerd, maar toch heeft ze van het boek geen non-fictie gemaakt. Het blijft een roman, omdat ze de personages ook anders heeft beschreven dan een biograaf dat zou doen. Ze voegt kenmerken uit haar fantasie aan haar personages toe en dat is natuurlijk het recht van een romancier.

Het boek geeft een heldere kijk op wat de dichter Adriaan Roland Holst in de oorlog  heeft gedaan. Maar toch, door de gekozen vertelstructuur van drie personale vertellers wordt het verhaal ook stroperig. Dat komt omdat de feiten soms op twee zelfs soms drie verschillende manieren worden verteld en eigenlijk dus worden herhaald

In het begin kun je dit als lezer nog wel verteren, maar uiteindelijk haalt deze structuurvorm toch de vaart uit het verhaal. Als tijdsdocument is het een waardevol boek, maar ik kan me voorstellen dat het voor scholieren van havo of vwo toch een te langdradig verhaal is geworden. Misschien is het boek daarom meer geschikt voor leden van leesclubs.

Recensies

"Gebrek aan woorden is Smits probleem niet. ‘Je beschermt en behoedt mij’, staat ergens en ‘er waren ook kunstwerken van Joeps hand’ – en dat is niet om genuanceerd te zijn, of om duidelijk te maken dat we niet met een mondschilder te maken hebben. Het lijkt eerder nonchalance, slordigheid, overvloed uit gebrek aan concentratie, zeg maar gebrek aan scherpte van Smits hand." http://www.nrclux.nl/gise.../1138908/

"De stijl van Gisèle is naturel, dienstbaar aan het onderwerp. Smit heeft haar verbeelding ingezet om de biografische leemten op te vullen. Iets af te dingen valt er op de opbouw van het verhaal. Die is te ruim van opzet en ook te schematisch; divese personages laten hun licht schijnen over dezelfde gebeurtenis. Het maakt de tekst wat log, vol nodeloze herhalingen. Ander irritatiepunt: Smits uitgever poogt het boek opzichtig in de markt te zetten als een 'good read' voor de massa. Niet fijn." http://www.volkskrant.nl/...isele.html

"Gisèle is een oorlogs- en liefdesroman ineen. Het boek heeft mij veel geleerd over hoe artiesten tijdens de Duitse bezetting geconfronteerd werden met deKultuurkamer. Het boek geeft een sterk beeld van het kunstenaarsmilieu in oorlogstijd. Ook de tragische geschiedenis van de teleurgestelde NSB’er Paul (Mies’ echtgenoot), vond ik indrukwekkend." http://www.ingeleest.nl/r...it-gisele/

"Susan Smit vertelt over hun leven in een afwisseling van hoofdstukken, waarbij eigenlijk alleen de titel de voorkeur voor Gisèle aangeeft. Dat ze de personages om en om hun verhaal laat vertellen, leidt tot herhalingen. Dat zou vervelend kunnen zijn, ware het niet dat ze natuurlijk een eigen kijk op verschillende situaties hebben, en dit is ook niet een boek dat je in één ruk doorleest. Het is nogal stug, zelfs al heeft de schrijfster er een goed lopend verhaal van gemaakt en daarvoor dus ook haar eigen fantasie gebruikt. Grotendeels is het boek echter gebaseerd op gedegen onderzoek." http://www.leestafel.info...susan-smit