De wereld van Sofie door Jostein Gaarder

De wereld van Sofie Een roman over de geschiedenis van de filosofie 'Wer nicht von dreitausend Jahren
sich weiss Rechenschaft zu geben, bleib im Dunkeln unerfahren
mag von Tag zu Tage leben' (Goethe, Westöstlicher Divan, 1819) Kritiek Over "De Wereld van Sofie" is heel wat geschreven. In zowat alle tijdschriften die iets met boeken te maken hebben is er wel een artikel(tje) over het boek verschenen. Daarin vind je, behalve een korte inhoud van het boek of een interview met de schrijver, natuurlijk ook kritiek. De meeste artikels zijn overwegend positief, maar er werd ook wel wat negatieve kritiek gespuid. Negatief commentaar
2 De filosofieleraar (Alberto) en de vader van Hilde hebben zo hun eigen stokpaardjes en dringen die op aan de lezer. Voor Alberto is dat voornamelijk zijn afkeer voor New Age (p 498-502), dat hij gebakken lucht noemt. Albert hemelt dan weer de VN op, hij is zelf ook VN-majoor in Libanon. (p366)1 1 Die overtuiging komt uiteraard van de schrijver. Gaarder heeft een zelf namelijk een afkeer van New Age. De relatie tussen echte filosofie en New age vergelijkt hij met de relatie tussen echte liefde en pornografie. Pornografie geeft namelijk gewoon weer wat de mensen het meest opwindt. Toch heeft iedereen liever echte liefde dan pornografie. Verder zegt hij ook dat New Age erg snel en erg gemakkelijk antwoorden geeft, terwijl echte filosofie heel wat tijd vraagt en terwijl de essentie van de filosofie volgens Gaarder het stellen van vragen is. Voor Gaarder is de VN automatisch verbonden met filosofie, omdat de VN eigenlijk een vrucht is van de filosfie en dan vooral van Kant en Locke. Bovendien is Gaarder een Noor en de Noren zijn altijd erg actief geweest in de VN, ik had de indruk dat Gaarder daar ook trots op was. De tweede secretaris-generaal van de VN was een Noor, Trygve Lie en het was ook de eerste minister van Noorwegen, Johan Jurgen Holst, die in 1992 de basis legde voor de legendarische handdruk van Rabin en Arafat. Gaarder zelf is ook erg enthousiast over de VN. De vader van Hilde is majoor in Libanon omdat er daar op het moment heel wat Noorse soldaten zitten.2

2 Er is uiteraard ook heel wat kritiek op de keuze van de filosofen. De voornaamste punten hierbij zijn: *Er wordt amper iets vertelt over de filosofen van de twintigste eeuw.3 *"De wereld van Sofie" is erg Eurocentrisch, alleen de Europese filosofen kemen aan bod, er wordt amper aandacht besteed aan niet-Europese godsdienten en culturen.4 *Een aantal belangrijke filosofen komen niet of amper aan bod, zoals bijvoorbeeld Wittgenstein, Russel, Nietsche, Heidegger, Levinas en een aantal Franse denkers.5 *Aan enkele vrouwelijke figuren wordt teveel aandacht besteed. Zie hiervoor het volgende onderdeel van de kritiek. *In het boek wordt heel wat aandacht besteed aan dingen die eigenlijk weinig met filosofie te maken hebben, zoals kunst, maar ook aan Newton, Darwin, Freud en de Big Bangtheorie.6 1Het is natuurlijk erg gemakkelijk om kritiek te hebben op de selektie van de filosofen. Het spreekt voor zich dat er keuzes moesten gemaakt worden, het boek telt nu al 559 pagina's * Over de filosofen van de twintigste eeuw, weet Gaarder zelf niet zoveel en zeker niet genoeg om er in een boek over te schrijven. Bovendien had hij met "De wereld van Sofie" alleen maar de bedoeling de achtergronden van de huidige manier van denken te schetsen. Verder zijn de filosofen van onze eeuw vooral bezig met technische vragen en vinden ze de oude vragen: Wie zijn we? Waar komt de wereld vandaan? oninteressant.7 *In tegenstelling tot de filosofie van de twintigste eeuw, weet Gaarder heel veel over Oosterse culturen. Daarom wilde hij dat niet in het boek beperken tot 15 pagina's omdat het dan zou lijken alsof die culturen maar heel weinig te bieden hadden.8 *Dat is een subjektieve keuze van de schrijver en waarschijnlijk zou die anders zijn wanneer het boek door iemand anders of in een ander taalgebied zou zijn geschreven. *Gaarder wilde ook de achtergronden van de filosofische gedachten geven en heeft daarom ook heel wat geschreven over de kunst, de godsdienst, de maatschappij, de wetenschap,Š Darwin, Newton, Freud en de Big Bangtheorie zijn uitvoerig beschreven omdat zij de antwoorden hebben gegeven op vragen waarmee de filosofen zich lange tijd hebben beziggehouden. Deze mensen hebben de filosofie heel sterk doen veranderen en mogen dus ook niet ontbreken. 9
2Heel wat kritiek kwam er op de positie van de vrouw in "De wereld van Sofie". *Langs de ene kant is er kritiek op de karakters van de moeders in het boek (die van Sofie, die van Hilde en die van Jorunn) die ongelooflijk dom zijn en niets van filosofie snappen.10 *Verder is er ook kritiek op het feit dat er te veel aandacht wordt besteed aan onbelangrijke vrouwelijke figuren, met name de godin Sophia en Hildegard Von Bingen.11 1 *Gaarder geeft grif toe dat de hij de moeders erg slecht heeft beschreven. Hij zei hierover: "Ik heb haar (de moeder van Sofie) getekend zoals Sofie haar ziet, terwijl het toch de meest ondankbare taak is om moeder te zijn van een veertienjarige."12 *De overdreven aandacht die aan aan de godin Sophia en Hildegard Von Bingen wordt besteed, bestaat voor hen beiden uit welgeteld één pagina. Heel overdreven is dat toch niet. Gaarder vind het spijtig dat er zo weinig gedachtengoed overschiet van de vrouwelijke filosofen, omdat volgens hem vrouwen veel filosofischer zijn dan mannen:"Vrouwen willen begrijpen, terwijl mannen willen begrepen worden." Daarom wilde hij in zijn boek ook ruimte vrijmaken voor vrouwelijke filosofen en daarom is Sofie ook een meisje. 2 Iets wat niet zo vaak terugkomt, maar waarvan ik wel denk dat het waar is, is het feit dat het boek misschien vooral uit snobisme wordt gekocht. Ook kopen veel mensen het boek voor zichzelf of voor hun kinderen, maar lezen het uiteindelijk toch niet.13 1 Gaarder denkt ook wel dat dat zo is, maar hij hoopt dat die mensen het boek toch eens gaan lezen en dat ze zich misschien wel echt gaan interesseren voor filosofie.14 De schrijver Op 8 augustus 1952 werd in Noorwegen Jostein Gaarder geboren. Zijn moeder, Inger Margarethe Gaarder is een schrijfster, die onder meer Pandoras Kruke schreef. Over vader en eventuele broers of zussen weet ik niets. Aan de universiteit studeerde hij "Ideeëngeschiedenis", wat filosofie, literatuur en wetenschap omvat. Hij doctoreerde op "religieuze mystiek", maar behaalde nooit zijn doctorstitel, omdat hij intussen getrouwd was, kinderen had gekregen en moest gaan werken. Hij trouwde en kreeg 2 zoons, de oudste is nu 17 jaar. Gaarder woont in Oslo en gaf daar les in filosofie aan jongeren die zich voorbereiden om naar de universitieit te gaan. Na het enorme succes van "De wereld van Sofie" heeft hij zijn baan opgegeven om de wereld rond te reizen en "De wereld van Sofie" te promoten en interviews te geven. Gaarder begon zijn schrijversloopbaan toen hij twintig was met een roman, waar echter geen enkel uitgever brood in zag. Wel succesvol waren zijn handboeken over religie en ethiek, waarvan dat over godsdienst en geloof nog steeds het meest gebruikte is in Noorwegen. In 1986 vormde een bundel verhalen zijn literaire debuut. Daarna volgden nog twee kinderboeken: Kabalmysteriet (Het kaartenmysterie) en Kerstroman. Kabalmysteriet is het verhaal van een 13-jarige jongen, die samen met zijn vader door Europa reist, op zoek naar zijn moeder. Verhaal in het verhaal is dat van een schipbreukeling die samen met een spel kaarten op een onbewoond eiland terechtkomt. De kaarten komen tot leven, bouwen een huis en rommelen er maar wat aan, zonder zich ooit de vraag te stellen wie ze zijn en waar ze vandaan komen. Dat doet alleen de joker. Intussen houdt de vader, die op onacademisch niveau geïnteresseerd is in filosofie, gesprekken met zijn zoon over vragen als: Waar komen wij vandaan en waar gaan we naartoe? Kabalmysteriet sleepte in Noorwegen 3 literaire prijzen in de wacht, waaronder de Norwegian Literary Critics' Prize en The Ministry of Cultural and Scientific Afairs Prize. In september komt het boek uit in België en Nederland onder de titel "Het kaartenmysterie". Dit boek wordt, net als "De wereld van Sofie" uitgegeven bij Houtekiet. Gaarders tweede boek, Kerstroman, is een magisch verhaal opgebouwd uit 24 hoofdstukken als in een adventskalender. Als Elizabeth in de boekhandel een bijzondere kalender vindt, loopt ze weg van huis en reist van Oslo naar Bethlehem. Onderweg ontmoet ze iedere dag een andere figuur. Ook dit is een mengboek: een historisch verhaal en een sprookje en een reisverhaal en opnieuw moet de lezer naar interpretaties zoeken. In 1991 begon Gaarder dan aan een handboek over filosofie. Gaarder vertelt hierover:"Ik begon met: 'Mensen hebben altijd geworsteld met filosofische vragen.' Maar NEE! Dat was zo saai, dat wou niemand lezen. Dus gooide ik alles in de prullenmand. Een tijdje later begon ik met een verhaal: een meisje komt van school, opent de brievenbus, vindt een briefje met de vraag 'Wie ben jij?', dan ééntje met 'Waar komt de wereld vandaan?', enz. Ik schreef nog nooit zo snel en zo gedreven. In 3 à 4 maanden was het boek af, ik werkte 12-15 uur per dag. Tegen mijn vrouw zei ik over het boek: 'We hebben nu wat geld verdiend, nu wil ik boek schrijven dat ik moet schrijven voor mezelf, maar dat niets zal opbrengen.'Š Maar ik vergiste me. Toch was ook de uitgever van "De wereld van Sofie" niet echt overtuigd. Toen hij na wat aarzelen toch besloot het boek uit te brengen, schreef ik hem een bedankbrief. Nu bedankt hij mij!" Al dadelijk na het verschijnen van het boek werd het een overdonderend succes. In Noorwegen werden er meer dan 40.000 exemplaren verkocht, wat neerkomt op 1 boek per 100 inwoners en in Duitsland zijn er al meer dan 350.000 verkocht. In Amerika kwam de eerste herdruk uit 14 dagen na het voorstellen van "De wereld van Sofie". In België verscheen in februari de elfde druk, er zijn nu 95.000 exemplaren uitgegeven. In totaal is het boek nu in zo'n 20-30 talen vertaald en er zijn plannen om het ook China, in Japan, in Hong-Kong,Š uit te brengen. Intussen reist Gaarder de wereld rond om zijn boek te promoten. "Ik hoop maar dat dit niet al te lang meer duurt," glimlacht Gaarder, "Want mijn levenskwaliteit gaat erop achteruit. Ik reis doodgraag, maar op die promotietournees krijg ik nauwelijks nog iets te zien. Ik hou gewoon geen tijd meer over om te schrijven." Na "De wereld van Sofie" heeft hij nog 2 filosofieromans voor jongeren geschreven, evenals een reeks van 13 televisiecartoons over filosofie voor kinderen van 7-77 jaar. Zijn eerstvolgend project is een filosofieboek voor kinderen vanaf 6 jaar. Persoonlijk vond ik Gaarder een heel sympathieke man en heel vriendelijk. Hij heeft een zeer goede mymiek, iets wat enorm belangrijk is als je met iemand moet praten in een taal die je maar half verstaat, en hij kan ook ontzettend goed vertellen. De zachtaardigheid en vriendelijkheid van de schrijver is ook iets dat in alle interviews met hem wordt benadrukt. Zo stond bijvoorbeeld in HP/De tijd in een artikel van 24 juni 1994 het volgende: "Filosofen zullen nooit ultieme kwesties oplossen. De astronomen en fysici misschien wel. Jostein Gaarder is het daar hartgrondig mee eens. De verslaggever vraagt zich overigens af of hij het ooit met iemand oneens is. Jostein Gaarder is geen persoon die zijn gelijk wil halen, hetgeen hem siert. Er zijn zoveel soorten gelijk." Nog een greep uit de beschrijvingen van Jostein Gaarder:"Een jongensachtig, energiek en bijzonder attent man, een vriendelijk en enthousiast iemand, een aardige pedagoog, een schitterend leraar" Als het weer wat rustiger wordt rond "De wereld van Sofie" is Jostein Gaarder van plan om verder te gaan met schrijven. Hij zou bijvoorbeeld dolgraag een boek schrijven over filosofie voor kinderen vanaf 6 jaar. Of een boek over de grote Oosterse culturen. En natuurlijk wil hij weer gaan lesgeven. De wereld van Sofie Ik doe mijn spreekbeurt over het boek "De wereld van Sofie", het is geschreven door de Noorse schrijver Jostein Gaarder. Het boek telt 559 bladzijden, is uitgegeven bij Houtekiet Fontein in Antwerpen en kost 990 frank. In België is het boek alleen nog maar uitgegeven met een harde kaft, in het Engels bestaat er ook al een pocketuitgave. Het boek is eigenlijk een cursus filosofie in een verhaal gegoten. Een meisje, Sofie, komt thuis en vind in de brievenbus een briefje waar op staat "Wie ben jij?" Sofie is natuurlijk heel verwonderd over het briefje en ze begint er over na te denken: Wie ben ik? Ze vindt geen echt sluitend antwoord, alleen nieuwe vragen zoals: Waardoor wordt iemands uiterlijk bepaald?, Wat is een mens?, Waar kom ik vandaan en waar ga ik naartoe?, Bestaat er leven na de dood? Er komen nog twee briefjes met telkens een vraag en dan een lange brief waarin een onbekende haar vertelt wat filosofie eigenlijk is. Zo is ook de verdere opbouw van het boek: de filosofieleraar stelt vragen, Sofie denkt erover na en dan vertelt haar leraar over een filosoof die over dezelfde vragen nadacht. De filosofen worden cronologisch behandeld en eens ze bij de middeleeuwen zijn aanbeland ontmoet Sofie haar filosofieleraar en gaan de lessen niet meer per brief, maar ontstaan er echte gesprekken. Intussen gebeuren er echter vreemde dingen. Zo krijgt Sofie voortdurend briefkaarten met boodschappen voor een zekere Hilde Møller Knag, die ze helemaal niet kent. Later verschijnen er op de vreemdste plekken verjaardagswensen voor die Hilde, aan de binnenkant van een bananeschil bijvoorbeeld. Ook duiken er overal figuren op zoals Roodkapje, Winnie de Poeh en dergelijke. Sofie snapt uiteraard niets van de hele situatie en de lezer ook niet. Ongeveer midden in het boek komt de lezer te weten wat dit hele gedoe te betekenen heeft, maar dat ga ik niet vertellen. De titel "Roman over de geschiedenis van de filosofie" klinkt misschien oersaai, maar dat is het boek volgens mij absoluut niet. De filosofen worden stuk voor stuk heel helder en gemakkelijk te begrijpen uitgelegd, voorzien van fantastische voorbeelden. Één van de filosofen die besproken worden is Democritus, een Grieks filosoof die in de 4de eeuw voor Christus in Griekenland leefde. Hij was diegene die de atoomtheorie bedacht. Zijn theorie lijkt heel erg veel op die van Dalton die we al bij chemie geleerd hebben. Gaarder vergelijkt de atomen van Democritus met legoblokjes: ze zijn verschillend van vorm en grootte, ze zijn niet kapot te krijgen, ze kunnen zich aan elkaar vasthechten en je kan er altijd nieuwe dingen mee bouwen. Jostein Gaarder, de schrijver, is een Noor, hij woont in Oslo en gaf daar les in filosofie aan jongeren die zich voorbereiden om naar de universitieit te gaan. Na het enorme succes van "De wereld van Sofie" heeft hij zijn baan opgegeven om de wereld rond te reizen om "De wereld van Sofie" te promoten en interviews te doen. Gaarder begon zijn schrijversloopbaan toen hij twintig was met een roman, waar echter geen enkel uitgever brood in zag. Hij heeft ook enkele veelgebruikte handboeken godsdienst voor de humaniora geschreven. In 1986 schreef hij zijn debuut, een bundel verhalen. Daarna volgden nog twee kinderboeken: Kabalmysteriet en Kerstroman. Ook kabalmysteriet is een filosofische roman, het is het verhaal van een jongen en zijn vader die een reis door Europa maken en intussen over filosofie praten. Qua structuur lijkt het nogal op "De wereld van Sofie", ook hier zit er een verhaal in een verhaal. Volgens Gaarder zelf is dit boek op literair vlak beter dan "De wereld van Sofie", het is bedoeld voor jongeren vanaf 13. Dit boek kreeg in Noorwegen heel wat prijzen en in september komt het boek uit in België en Nederland onder de titel "Het kaartenmysterie". Nadat Gaarder wat succes had geboekt, begon hij aan een nieuw boek. Gaarder vertelt hierover: "Ik begon met: 'Mensen hebben altijd geworsteld met filosofische vragen.' Maar NEE! Dat was zo saai, dat wou niemand lezen. Dus gooide ik alles in de prullenmand. Een tijdje later begon ik met een verhaal: een meisje komt van school, opent de brievenbus, vindt een briefje met de vraag 'Wie ben jij?', dan ééntje met 'Waar komt de wereld vandaan?', enz. Ik schreef nog nooit zo snel en zo gedreven. In 3 à 4 maanden was het boek af, ik werkte 12-15 uur per dag. Tegen mijn vrouw zei ik: 'We hebben nu wat geld verdiend, nu wil ik een boek schrijven dat ik moet schrijven voor mezelf, maar dat niets zal opbrengen.'Š Maar ik vergiste me." Al dadelijk na het verschijnen van het boek werd het een overdonderend succes. In Noorwegen werden er meer dan 40.000 exemplaren verkocht, wat neerkomt op 1 boek per 100 inwoners en in Duitsland zijn er al meer dan 350.000 verkocht. In Amerika kwam de eerste herdruk uit 14 dagen na het voorstellen van "De wereld van Sofie". In België verscheen in februari de elfde druk, goed voor 95.000 exemplaren. In totaal is het boek nu in zo'n 20-30 talen vertaald en er zijn plannen om het ook China, in Japan, in Hong-Kong,Š uit te brengen. Intussen reist Gaarder de wereld rond om zijn boek te promoten. In november was hij dus even in België, meerbepaald voor 24 uur. om 5 uur kwam hij op Zaventem aan, dan gaf hij heel de namiddag interviews. Zondagmorgen gaf hij nog interviews, daarna stelde hij op de boekenbeurs zijn boek voor en even later zat hij alweer op het vliegtuig richting Duitsland. Na "De wereld van Sofie" heeft Gaarder nog 2 filosofieromans voor jongeren geschreven, evenals een reeks van 13 televisiecartoons over filosofie voor iedereen van 7-77 jaar. Zijn eerstvolgend project is een filosofieboek voor kinderen vanaf 6 jaar. Persoonlijk vond ik Gaarder een heel sympathieke man en heel vriendelijk. Hij heeft een zeer goede mimiek, iets wat enorm belangrijk is als je met iemand moet praten in een taal die je maar half verstaat, en hij kan ook ontzettend goed vertellen. Misschien een tip voor wie van plan is het boek te gaan lezen: Gaarder denkt dat de beste manier om "De wereld van Sofie" te lezen is redelijk snel te lezen en niet te proberen om alles in één keer te onthouden, want dat lukt meestal toch niet. Het is beter om nog eens te herlezen. Als slot wil ik een stukje uit het boek voorlezen dat komt uit het hoofdstuk over Darwin, de Engelse geleerde die de evolutieleer ontdekte. Alberto heeft Sofie net uitgelegd dat alle levende wezens zich aanpassen aan hun leefmilieu en dit door mutaties. Als er bij de voortplanting iets misloopt kan het gebeuren dat een dier hier en daar verschilt van zijn soortgenoten. Meestal is dit totaal onbelangrijk, maar soms heeft het dier hiervan voordeel en is het juist bevoordeeld ten opzichte van zijn soortgenoten. Als dat dier zich voortplant kan het die eigenschap doorgeven aan zijn kinderen en zo kan na lange tijd een hele soort veranderen. Alberto vertelt nu dat ook mensen ingrijpen in het milieu en wat voor gevolgen dat heeft. 'Maar er zijn meer voorbeelden van hoe de mens ingrijpt in de natuur.' 'Waar denk je dan aan?' 'We hebben bijvoorbeeld geprobeerd ongedierte met allerlei vergiften te bestrijden. In het begin geeft dat resultaat. Maar als je een akker of een boomgaard bespuit met insekticiden, dan veroorzaak je een kleine milieuramp voor die dieren. Door voortdurende mutaties gaat er een groep ongedierte opgroeien die meer weerstand heeft-of resistent is-tegen het gif dat je gebruikt. Zo kan het juist door de pogingen van de mens om hen uit te roeien steeds moeilijker worden bepaalde ongedierten te bestrijden. De soorten die resistent zijn, overleven immers.' 'Dat is eng.' 'Het is in ieder geval iets om bij stil te staan. Maar ook in ons eigen lichaam proberen we schadelijke parasieten te bestrijden, ik denk bijvoorbeeld aan bacterieën.' 'Dan gebruiken we penicilline of andere antibiotica.' 'En een penicillinekuur is een kleine milieuramp voor die kleine monsters. Maar omdar we kwistig met penicilline strooien, hebben we bepaalde bacterieën langzamerhand resistent gemaakt. Zo kweken we een bacterie die zich moeilijker laat bestrijden dan vroeger. We moeren steeds krachtigere antibotica gebruiken, en uiteindelijkŠ' 'Uiteindelijk kruipen de bacterieën onze mond uit. Misschien moeten we ze maar afschieten?' 'Dat gaat misschien iets te ver. Maar het is duidelijk dat de moderne wetenschap een ernstig dilemma heeft geschapen. Het gaat niet alleen om bepaalde bacterieën die feller zijn dan vroeger. Vroeger werden veel kinderen niet volwassen, omdat ze verschillende ziekten niet overleefden. Ja, vaak groeide slechts een minderheid op. Maar de moderne geneeskunde heeft de natuurlijke selectie buiten gevecht gesteld. Dat wat een individu over een moeilijk moment heen helpt, kan op de duur de weerstand van de mensheid tegen bepaalde ziekten verzwakken. Als we helemaal geen rekening houden met dat wat we "erfelijke hygiëne" kunnen noemen, kan dat leiden tot een degeneratie van het menselijk geslacht. Daarmee bedoelen we dat de erfelijke eigenschappen om ernstige ziekten te voorkomen, worden verzwakt.' 'Dat is niet bepaald een prettig vooruitzicht.' 'Maar een echte filosoof zal het niet laten om ook op minder prettige zaken te wijzen als hij of zij denkt dat het waar is.' Voetnoten 1 naar 'Sofie of de verwondering', door Rita Ghesquiere in De Standaard van 11 en 12 juni 1994
2 Mijn gesprek met Gaarder op 5 november 1994
3 Naar 'Een cadeau van de mensheid', door Lissette Keustermans in Standaard magazine van 24 juni 1994; naar naar 'Sofie of de verwondering', door Rita Ghesquiere in De Standaard van 11 en 12 juni 1994; naar 'Filosofie voor beginners, maar dan spannend', door Bruno Vermeeren in Graffiti van september 1994; naar 'Filosofie: spannend en kinderen toegelaten', door Peter Dejaeger in Vlaams Nationaal Weekblad van 31 augustus 1994; naar 'De logica van legoblokjes', door Paul Demets in Markant van 25 augustus 1994
4 naar 'Sofie of de verwondering', door Rita Ghesquiere in De Standaard van 11 en 12 juni 1994; naar 'Een cadeau van de mensheid', door Lissette Keustermans in Standaard magazine van 24 juni 1994

5 naar 'Sofie of de verwondering', door Rita Ghesquiere in De Standaard van 11 en 12 juni 1994; naar 'In de ban van (filo)Sofie', door Marita de Sterck in Leesgoed van september 1994; naar 'Filosofie als metavak', door Marita De Sterck in Kultuurleven van september 1994; naar 'Filosofie: spannend en kinderen toegelaten', door Peter Dejaeger in Vlaams Nationaal Weekblad van 31 augustus 1994; naar 'De logica van legoblokjes', door Paul Demets in Markant van 25 augustus 1994
6 Naar 'Filosofie voor Sofie', door Joannes Késenne in Knack van 10 augustus 1994; naar 'Vrouwen willen begrijpen, terwijl mannen willen begrepen worden', door Karel Segers in Het belang van Limburg van 7 november 1994
7 Naar 'Een cadeau van de mensheid', door Lissette Keustermans in Standaard magazine van 24 juni 1994; naar mijn gesprek met Gaarder op 5 november 1995; naar 'Filosofie voor beginners, maar dan spannend', door Bruno Vermeeren in Graffiti van september 1994; naar 'Filosofie: spannend en kinderen toegelaten', door PeterDejaeger in Vlaams Nationaal Weekblad van 31 augustus 1994; naar 'De logica van legoblokjes', door Paul Demets in Markant van 25 augustus 1994
8 Naar 'Een cadeau van de mensheid', door Lissette Keustermans in Standaard magazine van 24 juni 1994;naar mijn gesprek met Gaarder op 5 november 1994
9 Naar 'Vrouwen willen begrijpen, terwijl mannen willen begrepen worden', door Karel Segers in Het belang van Limburg van 7 november 1994; naar mijn gesprek met Gaarder op 5 november 1995
10 Naar 'Een cadeau van de mensheid', door Lissette Keustermans in Standaard magazine van 24 juni 1994; naar 'Filosofie voor Sofie', door Joannes Késenne in Knack van 10 augustus 1994; naar "Ga nu maar slapen, mama", door Patricia De Martelaere in Gazet Van Antwerpen, boekenbeursbijlage 1994
11 Naar "Ga nu maar slapen, mama", door Patricia De Martelaere in Gazet Van Antwerpen, boekenbeursbijlage 1994
12 Naar 'Een cadeau van de mensheid', door Lissette Keustermans in Standaard magazine van 24 juni 1994
13 Naar "Ga nu maar slapen, mama", door Patricia De Martelaere in Gazet Van Antwerpen, boekenbeursbijlage 1994
14 Mijn gesprek met Gaarder op 5 november 1994