Titel: Hersenschimmen
Auteur: J. Bernlef

Samenvatting:
Hersenschimmen gaat over een man van 71 jaar, Maarten de Klein. Hij heeft een vrouw Vera en een zoon en dochter. Hij woont samen met zijn vrouw in Bosten in Amerika. De kinderen, Kitty en Fred, zijn het huis al lang uit. Bij Vera en Maarten woont wel een hond, Robert. Maarten wandelt elke dag met hem en ze zijn de grootste vrienden.

De laatste tijd gaat het alleen niet zo goed met Maarten. Hij vergeet de tijd van de dag en zelfs weet hij niet eens meer of het nou dag of nacht is. Hij vergeet dingen te doen zelfs als het net gezegd is. Ook verdwaalt hij als hij met Robert gaat lopen. Dit soort kleine gebeurtenissen maken het voor Vera wel duidelijk, er is iets niet goed met Maarten.

Maarten probeert dit ondanks alles verborgen te houden voor Vera. Maar de gesprekken kloppen niet meer en hij begint overduidelijk alles te vergeten. Vera zoekt naar een oplossing. Ze nodigt Phil uit om haar te helpen, zij is een soort verpleegkundige. Die kan dan op Maarten letten als Vera zelf moet werken of even weg wil. Maarten vergeet constant Phil’s naam en herkent haar ook niet meer. Hij vraagt zich steeds maar af wie dat blonde meisje is en wat ze hier doet.


Als het echt niet meer gaat sturen ze Maarten naar een soort tehuis. (Het wordt niet echt duidelijk wat dit precies is) Hier wordt hij ’s nachts vastgebonden in het bed zodat hij niet zomaar weg kan gaan. Dit vindt hij erg vervelend maar hij weet niet meer wat hem overkomt en vergeet alles. Hier eindigt het boek, met een hoop verwarring.

Het dementeringsproces wordt vanuit het hoofd van de hoofdpersoon beschreven. Dus hoe hij beleeft wat er met een dementerend persoon gebeurd.

Eerste reactie
Mijn eerste reactie op het boek is: ‘een heel erg vaag, maar leuk boek’. Eerst vond ik het boek nog te begrijpen, maar hoe verder het verhaal vorderde, hoe minder ik er van snapte. Vooral de laatste twintig bladzijden waren heel erg raar. Dan denkt hij in zichzelf, maar je leest niets meer over de omgeving. Alleen maar over hoe hij denkt en wat er met hem gebeurt. Het boek heeft –vind ik persoonlijk- een niet passend einde. De man eindigt in het verzorgingstehuis, je beleeft met hem een paar dagen en dan opeens is het lente. En dat is ook al meteen het einde, ik had voor een ander einde gekozen, bijvoorbeeld dat hij ging overlijden. Verder wel een mooi boek om te lezen.

Mening over het boek
Het boek heeft wel bepaalde gevoelens bij me opgeroepen. Heel veel bij Maarten – de hoofdpersoon, die aan het dementeren is – omdat hij er niets van begrijpt van wat er met hem gebeurd. Hij vergeet dingen, denkt dat zijn vader nog leeft, hij begrijpt niets meer van zichzelf. Daarmee is het voor zijn vrouw ook heel moeilijk, omdat zij heel veel dingen twee keer moet zeggen en moet vertellen wat ze gaan doen. Zij moet de structuur in zijn leven gaan bepalen, dat roept wat een medelijdend gevoel bij me op. Ik zou dit later zelf niet willen doormaken met mijn man!

Belangrijkste zin
‘Je hebt de tijd aan jezelf’. (blz. 70) Ik vind deze zin het belangrijkste, omdat hij de hele situatie van het boek beschrijft. De man heeft alle tijd om oud te worden, maar eigenlijk heeft hij dat niet omdat hij heel snel vergeetachtig wordt. De vrouw heeft geen tijd aan zichzelf, omdat zij toe moet zien hoe haar man achteruitgaat en zij moet in heel weinig tijd al accepteren dat het nooit meer hetzelfde als vroeger zal zijn. Eigenlijk hebben ze te weinig tijd aan zichzelf.

Belangrijkste woord
Vertrouwd. (blz. 72) Voor de hoofdpersoon is dit een heel belangrijk begrip, omdat hij alleen in zijn vertrouwde omgeving nog dingen begrijpt. Zodra hij iets onbekends ziet, dan is hij helemaal van de kaart. Maar ook de vertrouwde omgeving herkent hij soms niet meer. Vera – de vrouw van Maarten – is hem ook vertrouwd en in elke onbegrijpeleke situatie herkend hij haar wèl. Elke keer kan hij haar hand, stem, postuur of gezicht er weer uithalen tussen allemaal onbekende mensen. Een vertrouwde omgeving is voor hem het beste.


Mijn mening over het gedrag van de hoofdpersoon: begrijpelijk. Als je leest hoe hij in de war raakt, maar toch vermijdt om dingen te zeggen omdat Vera anders argwaan krijgt, dat is heel erg knap. Ook begrijp ik het denken en doen van Vera, omdat zij er niets tegen kan doen dat haar man zo in de war raakt, ze is machteloos.

Personages
Maarten is bang, omdat hij niet weet wat er met hem gebeurd. Daarom gedraagt hij zich ook heel vreemd, omdat hij denkt in het verleden terwijl hij in de toekomst is.
Maarten is een round character, omdat je je een heel goede voorstelling van hem kunt maken. Doordat hij wordt beschreven door hoe hij zit of hoe hij zich naar de buitenwereld gedraagt. Door de impliciete informatie in het verhaal kun je je ook een voorstelling van hem maken.
Voorbeeld: Ik zie dat het haar niet interesseert ( en terecht, wat is dit ook voor een belachelijke situatie, een oude man die midden in de nacht in zijn oude versleten pyjama piano zit te spelen. Dan krijg je ook een beeld van een oude man die in een zuinig verlichte kamer piano zit te spelen.

Perspectief
Het verhaal is in een ik-perspectief geschreven. Er wordt vanuit zijn hoofd gedacht. Je beleeft alles zoals hij het ook beleeft. Je gaat meedenken vanuit zijn hoofd.

Structuur
Het verhaal is naar mijn mening in chronologische volgorde geschreven. Eerst denkt hij nog helderder dan aan het eind. In het begin is hij alleen in de war met de dag en met de tijd. Verderop in het verhaal vergeet hij veel meer dingen, zoals dat Kissi – het hondje van zijn zoon – dat die al lang dood is, dat zijn vader niet meer leeft.
Het verhaal is in media-res geschreven, want het verhaal begint als hij al oud is. In de loop van het verhaal gaat hij ook aan zijn jeugd denken. Maar eigenlijk is het ook een beetje ab-ovo, want het begint bij het begin, alleen denkt hij weer terug aan zijn jeugd. Dit is eigenlijk een beetje moeilijk om te bepalen.
Het is ook een verhaal met een intrige. Er loopt geen tweede verhaal naast, het verhaal draait alleen om de man die aan het dementeren is en de vrouw die het moeilijk heeft met de situatie van haar man. De hoofdlijn is het ontstaan van dementie en het accepteren van het onaanvaardbare.

Hoe het einde is, is een beetje moeilijk om te bepalen. Omdat je weet dat de man uiteindelijk in het tehuis belandt en dement is, maar je weet niet hoe het verder met hem afloopt. Hoe lang zal hij nog leven, zal zijn vrouw dement worden, enz. Ik vind persoonlijk dat het een open einde is.

Tijd
Het boek is in vertelde tijd geschreven. Het verhaal kon niet in verteltijd worden geschreven omdat het dementeringsproces aardig lang duurt. Dus is er gebruik gemaakt van vertelde tijd, zodat het niet een te dik boek werd.
In het boek zijn heel vaak gebruikt gemaakt van vertragingen, maar ook van versnelling. Een voorbeeld is als hij met zijn hond te wandelen is en dan een hele middag wegblijft. Die wandeling wordt in twee bladzijden beschreven terwijl het toch een paar uur duurt, die wandeling. En je leest die wandeling in anderhalve minuut.

Ruimte
Er is wel geografische ruimte gebruikt. Het huis wordt beschreven, je weet dat het twee verdiepingen heeft en onder heel veel kamers. Ook buiten wordt beschreven, het bos waar hij doorheen wandelt en waar hij elke dag de kinderen naar school ziet gaan. Ook wordt de zee beschreven en de weg die daarlangs loopt, waar de hoofdpersoon ook langs wandelt.
Er is heel veel gebruikt gemaakt van werkelijke ruimte. Omdat de huiskamer duidelijk wordt beschreven, waar hij theedrinkt. En de buitenwereld, het bos, wordt heel duidelijk beschreven zodat je ook een beeld krijgt van hoe het er buiten uitziet.

Spanning
Er is wel een beetje spanning in het verhaal, omdat ik me betrokken voelde met de hoofdpersonen. Als hij wegloopt, voel je spanning: Loopt het wel goed af? Spanning is in dit boek wel nodig, want anders zou het een heel eentonig verhaal worden. Zonder gevoelens en dan kun je je ook geen voorstelling maken hoe hij zich zal voelen.
Ik vind niet dat door het taalgebruik spanning wordt opgeroepen. De toon verwekt wel spanningen, dat komt omdat er heel verschillend naar verschillende situaties wordt gekeken. Dat roept spanning op.

Stijl
Ik vind het een heel moeilijk boek, vooral het einde. Dan denkt hij allemaal dingen door elkaar, en dan snap ik niet meer waar hij is of waar het over gaat. Dat vond ik heel verwarrend. Ook zijn er veel moeilijke woorden gebruikt. Bij dit boek had ik ook echt het gevoel dat het een literatuur boek is. Het taalgebruik is een wel een beetje aan de ouderwetse kant.

De beeldspraak die is gebruikt, maakt je wel wat meer wegwijs in het verhaal. Dan snap je in een verwarrende situatie wel waar de gebeurtenis zich afspeelt.
De zinslengte vond ik niet altijd even goed, omdat de zinnen soms te lang waren en dan was je het eerste gedeelte al weer vergeten terwijl de rest van de zin daar nog bij hoorde. Dat was wel lastig lezen. De zinsopbouw is wel goed. Er wordt steeds een andere structuur gebruikt.

Thema
Het hoofdthema van ‘Hersenschimmen’ is dementie. In het boek wordt het proces van dementie beschreven. Maarten voelt zich verward en onzeker. Hij verliest de greep op de werkelijkheid achter de feiten en lijdt aan geheugenverlies. Ook vervreemdt hij meer en meer van zijn vrouw, met wie hij al jaren getrouwd is. Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt. Maarten heeft dan ook een hekel aan de winter.

Motief
- De oorlog is ook een motief. Dit is een van de dingen uit Maartens verleden, waar hij zich nog veel van kan herinneren. Hij denkt hier vaak aan en vertelt er ook vaak over. Maar op een gegeven moment kan hij heden en verleden niet meer uit elkaar houden en beeldt hij zich soms in dat hij in de oorlog zit.

- Een motief zou kunnen zijn, dat de schrijver steeds spiegels in het verhaal voor laat komen. Hij liet ze vaak terugkomen in het verhaal. Zo krijg je er toch een bepaald patroon in. Zo kun je alle belevenissen toch in een verhaal krijgen. Het lijkt op deze manier niet dat je allemaal verschillende stukjes leest.

Titel
De titel voor dit boek vind ik goed bij het verhaal passen, omdat dementie best zo weergegeven kan worden. De namen voor de hoofdpersonen zijn heel dagelijks, dat heeft de betekenis dat dementie bij ouderen ook best dagelijks is. Het is geen verborgen ziekte.

Informatie over de auteur
Bijnaam
Volledige naam Hendrik Jan Marsman
Pseudoniem J. Bernlef
Geboren 14 januari 1937
Overleden -
Land Nederland
Jaren actief 1960 - heden

Genre(s): van alles
Bekende werken: Hersenschimmen
Uitgeverij(en): Querido

Hendrik Jan Marsman. (Sint Pancras, 14 januari 1937) is een Nederlands schrijver, dichter en vertaler. Vanaf 2002 publiceert hij onder het pseudoniem Bernlef (zonder de initiaal J.).
Bernlef debuteerde in 1960 als dichter met Kokkels, en in hetzelfde jaar als prozaïst met Stenen spoelen. Voor Kokkels ontving hij in november 1960 de Reina Prinsen Geerligsprijs. In 1984 werd hij bij het grote publiek bekend met zijn roman Hersenschimmen, waarin hij het dementeringsproces uitvoerig beschrijft vanuit het oogpunt van een dementerende man. De roman werd in 1987 verfilmd door Heddy Honigmann, en in 2006 in bewerking als toneelstuk uitgevoerd door het ro theater, onder regie van Guy Cassiers.
Bernlef heeft ook gepubliceerd onder de pseudoniemen Ronnie Appelman, J. Grauw, Cas den Haan, S. den Haan en Cas de Vries. Het pseudoniem Bernlef is ontleend aan de blinde Friese dichter Bernlef uit de 8e eeuw.
Als vertaler heeft Bernlef in het Nederlandse taalgebied tal van Amerikaanse en Zweedse dichters geïntroduceerd, onder wie Marianne Moore, Elizabeth Bishop en Tomas Tranströmer. Van de Zweed, die door velen als een van de grootste hedendaagse dichters wordt beschouwd, heeft hij zelfs het hele werk integraal vertaald onder de titel De herinneringen zien mij.
Bernlef zal de schrijver worden van het Boekenweekgeschenk in 2008.