Zakelijke gegevens: 1 Titel:‘De aanslag’ 2 Auteur:Harry Mulisch
3 Uitgever 1e druk:De Bezige Bij. plaats:Amsterdam jaar:1982
4 Genre: Psychologische roman/ oorlogsroman. Biografie van de auteur: Harry Mulisch werd op 29 juli 1927 in Haarlem geboren uit niet- Nederlandse ouders: zijn vader, een voormalig officier, was afkomstig uit Oostenrijk- Hongarije ( van 1867 tot 1918 de zogeheten dubbelmonarchie) en zijn moeder was een bankiersdochter afkomstig uit België. In 1936 scheiden zijn ouders en Harry blijft bij zijn vader wonen. Daar wordt hij opgevoed door een Poolse Duitssprekende huishoudster. Zij moeder is Joods en zijn vader is een Duitse collaborateur (iemand die n een bezet land met de vijand samenwerkt). Zijn vader is in die jaren directeur van Lippman- Rosenthal, de bank die door de Duitsers verbeurdverklaarde Joodse bezittingen behert. In die functie weet hij zijn Joodse ex- echtgenote en halfjoodse zoon uit de handen van de Duitsers te houden. In die jaren zat Harry op het christelijk gymnasium in Haarlem. In 1947 publiceert hij zijn eerste verhaal, ‘De hamer’, in Elseviers weekblad. Zijn twee pogingen om twee novellen gepubliceerd te krijgen, waren minder succesvol. In 1952 debuteert hij met de novelle tussen hamer en aambeeld’. In meer dan 40 jaar van zijn tijd als schrijver ( sinds 1949 is hij full- time schrijver) heeft Harry zeer veel geproduceerd, met ook grote variatie in soorten genres: verhalen, romans, toneel, poëzie, studies, verslagen, scenario’s en autobiografie. Toch zit er in zijn werk een grote eenheid, thematisch gezien: met een sterk gevoel voor mythen en symbolen probeert hij tot de kern van de werkelijkheid door te dringen. Het ontraadselen en het onder woorden brengen van de onderliggende mythe wordt het hoofddoel van zijn werken. Zijn schrijversschap kan worden verdeeld in perioden: 1. Hier overheersen magische en mythische elementen. 2. Hier overheerst de politieke en maatschappelijke realiteit. 3. Hier keert hij af van de actualiteit, waardoor de mythen weer overheersen. In 1982 verschijnt zijn meest succesvolle roman: DE AANSLAG. Titelverklaring: De aanslag slaat op de moordaanslag op Ploeg, een NSB- er en hoofdinspecteur van de politie. Deze wordt in januari 1945 doodgeschoten voor het huis van de familie Steenwijk. Daarna is het een chaos en de Duitsers arresteren de familie Steenwijk. De vader, moeder en broer van Anton worden doodgeschoten. Zijn hele leven wordt Anton hier nog mee geconfronteerd. Het is dus ook een aanslag op zijn leven.
Thema: De roman draait om een nasleep van een voorval. Dat voorval is de moordaanslag op Ploeg. Anton blijft de hele tijd met de vraag lopen wiens schuld het nou is en in elk gesprek dat hij voert, komt deze schuldvraag naar voren. Het thema is schuld en verantwoordelijkheid. Motieven: Een belangrijk motief in het boek is het toeval: per toeval komt Anton steeds met mensen in contact die te maken hebben met de aanslag. En het verhaal begint als de familie een spelletje mens- erger- je- niet speelt. Anton stopt als er schoten klinken de dobbelstenen in zijn zak. Daarna gaat alles fout. Later ziet Anton een keer een aansteker in de vorm van een dobbelsteen, waarna hij een zenuwinzinking krijgt. De bobbelstenen keren ook vaak bij toeval terug. Een aantal andere motieven zijn: 1. Het steenmotief: de dobbelstenen, Anton Steenwijk, de steen die Fake door de spiegel gooit, de Stone of Scone. 2. Het woordspelmotief: de naam van de villa ‘buitenrust’, Anton is gefascineerd door cryptogrammen. 3. Het droommotief: achter op de motor op weg naar de Ortskommandantur, Anton op het strand met zijn vrouw Saskia en dochter Sandra. Genre: Zo op het eerste gezicht zou je misschien zeggen dat het een oorlogsroman is, maar dat is het eigenlijk niet. Mulisch heeft alleen met een gegeven uit de Tweede Wereldoorlog een breder thema uitgewerkt. Je kunt het beter een psychologische roman of zelfs een ideeënroman noemen. Motto: Het motto is “overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.” Deze regels, van de Romeinse geschiedschrijver Plinius, hebben betrekking op de as die op de aarde neerkomt na een vulkaanuitbarsting. De ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog blijven Anton de rest van z’n leven achtervolgen. De rest van zijn leven is gehuld in een ‘wolk as’ na een uitbarsting’. Inhoud: Het verhaal is opgebouwd uit een proloog en vijf episodes, waardoor het dus niet continu is. Deze episodes zijn erg belangrijk: een belangrijke gebeurtenis uit het leven van Anton, valt altijd samen met een belangrijke (inter-) nationale gebeurtenis. Het boek is in chronologische volgorde geschreven. Per episode zal ik hieronder een korte samenvatting geven:
Proloog: Tijdens de Tweede Wereldoorlog woont Anton Steenwijk met zijn ouders en broer Peter in Haarlem. Er lagen vier kleine villa’s naast elkaar, elk met een fraaie naam: Villa: Welgelegen Buitenrust Nooitgedacht Rustenburg. Bewoners: fam. Beumer. fam. Steenwijk. Korteweg &dochter. Fam. Aerts. Episode 1. 1945: Internationale gebeurtenis: Tweede Wereldoorlog loopt ten einde. Op een avond in januari ’45, zit het gezin Steenwijk in de kamer. Ze doen een spelletje Mens- erger- je- niet. Plotseling klinken er 6 schoten. Voor het huis van Korteweg ligt een dode: de NSB- er Fake Ploeg. Korteweg en zijn dochter verslepen het lijk en leggen het voor ‘Buitenrust’. Als Peter naar buiten rent om de dode weg te halen en het voor het huis van Beumer te leggen, arriveren de Duitsers. Zij voeren vader, moeder en Anton mee en steken de villa in brand. Anton wordt gescheiden van zijn ouders en naar het politiebureau van Heemstede gebracht. Daar zit hij in een duistere cel met een jonge vrouw, die hem troost met verhalen over schuld en verantwoordelijkheid. De volgende dag wordt Anton naar Haarlem gebracht en vervolgens naar Amsterdam, waar zijn oom hem op komt halen. Episode 2. 1952: Internationale gebeurtenis: Korea- oorlog. Na de bevrijding wordt duidelijk dat Antons ouders op de avond van de aanslag zijn gefusilleerd met vele andere gijzelaars. Hij blijft wonen bij zijn oom en tante, maakt het gymnasium af en gaat medicijnen studeren. Pas in 1952 komt hij weer in Haarlem, als hij is uitgenodigd voor het feestje van een medestudent. Het gespreksonderwerp is daar de oorlog in Korea en de angst voor het communisme. Ongeinteresseerd in politiek gaat Anton naar de plek waar zijn huis vroeger stond. Daar hoort hij van mevrouw Beuemer dat de Kortewegs na de bevrijding zijn verhuisd. Anton ziet een monument voor gevallenen, waarop de namen van zijn ouders vindt. Hij besluit ‘Haarlem’ voorgoed te vergeten. Episode 3. 1956: Internationale gebeurtenis: Russische aanval in Hongarije. Sinds zijn kandidaatsexamen woont Anton op kamers. In 1956 studeert hij af en besluit hij zich te specialiseren in de anesthesie. In dat jaar komen de politiek en daarmee weer het verleden in zijn leven. Hij komt in een demonstratie tegen de Russen in Hongarije terecht. Daar komt hij een oud- klasgenoot tegen: Fake Ploeg, de zoon van de neergeschoten NSB’er. Hij neemt hem mee naar zijn kamer en daar ontstaat een discussie over de schuldvraag naar de dood van Fake’s vader en Antons’ ouders. Volgens Fake zijn de communisten de schuld van alles. Als Anton dit bestrijdt, gooit Ploeg jr. met een steen de spiegel van Anton kapot. Tegelijk ontploft de kachel in zijn kamer. Episode 4. 1966: Internationale gebeurtenis: Vietnam- oorlog. Anton is anesthesist geworden en in 1961 getrouwd met Saskia, de dochter van een ex- verzetsman. Begin juli 1966 zijn zij met hun dochter van 4, Sandra, bij een begrafenis van een bekend journalist die ook een verzetsverleden had. Hij ontmoet er bij toeval Cor Takes, de dader van de aanslag. Hij blijkt die niet alleen gepleegd te hebben: zijn vriendin Truus Koster assisteerde hem. Op grond van de details die Takes over haar vertelt, begrijpt Anton dat zij de vrouw was met wie Anton in de cel van Heemstede zat. Een foto van haar maakt duidelijk dat er overeenkomsten bestaan tussen Truus en zijn vrouw: Anton beseft dat hij, onbewust, daarom met Saskia is getrouwd. Episode 5. 1981: Internationale gebeurtenis: anti- kernwapenbetoging in Amsterdam. Anton is gescheiden van Saskia en hertrouwd met Liesbeth. Uit hun huwelijk is een zoon voortgekomen, Peter. Nog één keer is hij in Haarlem geweest, met zijn dochter, die wilde weten waar haar grootouders hadden gewoond. Ze hebben bloemen gelegd bij het graf van Truus Coster. In november 1981 raakt Anton verzeild in een grote mensenmenigte. Hij komt onverwacht Karin Korteweg tegen. Zij vertelt dat haar vader indertijd het lijk van Ploeg had verlegd om zijn hagedissen te sparen. Hij had het lichaam niet voor de familie Aerts kunnen leggen, omdat deze Joden verborgen hield. Altijd bang voor wraak, had Kortewg in 1948 zelfmoord gepleegd. Opnieuw komt de vraag van schuld en verantwoordelijkheid naar boven. Anton raakt verward en neemt snel afscheid. Hij hervindt zijn kalmte als hij in de massa loopt, met zijn zoon Peter aan de hand. Tijd: Het werk speelt van 1945 tot 1981. Het verhaal beslaat dus bijna 37 jaar. Er komen terugblikken in voor, steeds naar de gebeurtenis van 1945: de aanslag. Het verhaal wordt in chronologische volgorde verteld, maar alleen de belangrijke gebeurtenissen worden verteld. Elke gebeurtenis is een episode. In elke episode worden een aantal dagen detaillistisch beschreven. Het begin van elke episode is een samenvatting van de tijd tussen de twee episodes, dus er wordt gebruik gemaakt van tijdsverdichting. Vertelsituatie: Er is een alwetende verteller. Vooral in de proloog zien we hem aan het woord. Hij maakt opmerkingen, geeft uitleg en weet wat er later gebeurt. De verteller weet meer en dat is handig, omdat Anton in het begin 12 jaar oud is en dan kan hij veel nog niet begrijpen. Het verhaal wordt verteld in de verleden tijd. Het perspectief is ‘vision par derniere’, geschreven vanuit ‘nu’. Dat is waarschijnlijk januari- juni 1982, de tijd die Mulisch opgeeft aan het einde van de roman. Stroming: Het boek behoort bij de oorlogsliteratuur. Deze groep is in twee groepen onder te verdelen: 1- In de oorlog geschreven (dagboeken, verzetspoëzie). 2- Na de oorlog geschreven. ‘De aanslag’ is na de oorlog geschreven. En daar wordt het ingedeeld bij de boeken met schuldvraag: de vraag van wie nou de schuld en verantwoordelijkheid draagt, staat centraal.
Ruimte: De ruimte wordt wel uitgebreid beschreven, maar volgens mij heeft dat niet de functie om het verhaal spannender te maken. Het heeft meer een symbolische functie, net als de naam van de straat waarin het huis van zijn oom en tante staat: de Apollolaan (is God van het licht). Dat is een tegenstelling tot de duistere gebeurtenis in Haarlem. Taal: Er zijn geen bijzonderheden te vinden. De zinnen zijn eenvoudig. Het taalgebruik is zeer helder en doet erg realistisch aan. De dialogen komen natuurlijk over. Eigen mening: Heel eerlijk gezegd vind ik het boek niet spectaculair. Alleen de eerste episode heeft wat vaart. Verder worden er naar mijn mening veel te veel gedachten opgeschreven. Ik houd niet zo van dat psychologische gedoe. Dat maakt het erg eentonig. Wel ben ik blij het boek gelezen te hebben, want het hoort bij de oorlogsliteratuur. Dat vind ik over het algemeen genomen interessant. Dan moet ik dit boek ook gelezen hebben. Ook vond ik het leuk, omdat Hannie Schaft er een rol in speelt. Dan heb ik een completer beeld over haar, omdat ik ook ‘het meisje met het rode haar heb gelezen’. Het lezen was dus de moeite waard als je kijkt naar mijn interessen. Het boek zelf vond ik niet bijzonder.