Sansibar oder der letzte Grund door Alfred Andersch

Schrijver: Alfred Andersch
Titel: Sansibar oder der letzte Grund (Roman)
Uitgever: Diogenes Verlag AG Zürich
Uitgave: Zürich, 1970 (eerste druk 1957)
Blz: 147


Samenvatting
Het verhaal wordt verteld vanuit verschillende personen. Elk hoofdstuk wordt aan het begin vermeld vanuit welke personen dit hoofdstuk zal worden verteld (bijv. Judith und Helander).

Er zijn in totaal 5 hoofdpersonen: Der Jungen, van wie zijn naam niet wordt genoemd; Knudsen, een lid van de KGB (Russische geheime dienst) en de “partij”, waar hij weg wil; Gregor, ook een partijlid die weg wil; Helander, de pastoor uit Rerik; en Judith, een joods meisje dat door haar moeder is aangeraden om richting Rerik te vluchten omdat van daaruit de meeste vluchtmogelijkheid naar bijvoorbeeld Zweden is.

Het verhaal, en elk hoofdstuk, begint met een stuk over “Der Jungen”. Zijn vader was een zeeman, die op open zee is verdronken omdat hij een te klein bootje had. De mensen in het dorp haatten zijn vader omdat hij altijd dronken was. De jongen wil uit Rerik weg omdat zijn vader er is gestorven, maar ook omdat er in Rerik niks te doen is, en hij er altijd al van heeft gedroomd om naar het eiland “Sansibar” te gaan. Dit eiland heeft een soort aantrekkingskracht op hem.

De jongen is een matroos op de boot van visser Knudsen. Deze man is een spion voor de KGB, die eigenlijk weg wil van deze organisatie en de hele communistische partij en van Rusland; ergens anders naar toe vluchten.

Op een avond heeft Knudsen een afspraak met een ander partijlid, Gregor. Hij is naar Rerik gekomen omdat hij ook geen vertrouwen meer heeft in de “partij”. Hij wil dat Knudsen hem helpt om naar Zweden te vluchten omdat deze een boot heeft. Eerst weigert Knudsen dit, maar aangezien Gregor een hogere functie in de partij heeft moet hij uiteindelijk toch toegeven.

Dan onderbreekt pastoor Helander het gesprek ineens met zijn binnenkomen. Hij heeft stilletjes meegeluisterd en heeft gehoord dat Knudsen naar Zweden wil met zijn boot. Daarop spreekt hij Knudsen aan, met de dringende vraag of deze een beeldje uit zijn kerk mee wil nemen op zijn reis. Het beeldje wordt door de nazi’s namelijk gezien als ontaarde kunst.

Dan komt Judith in het spel. Zij is een jonge Joodse vrouw, die op aanraden van haar moeder naar Rerik vlucht omdat van daaruit de meeste mogelijkheden zijn om het land uit te komen. Als ze aankomt in het dorp krijgt ze gelijk een indruk van een klein, dood stadje waar niks te doen valt, en zeker niet veel vluchtmogelijkheden zijn.

’s Avonds gaat ze een café in. Daar heeft ze problemen met haar paspoort die ze moet laten zien, maar waarop staat dat ze joods is. Dat wil ze dus verborgen houden. Uiteindelijk komt ze in contact met Gregor, die haar een uitweg biedt door haar aan te bieden met de boot van Knudsen mee naar Zweden te gaan. Als Knudsen dit hoort wordt hij woedend. Hij wil niet zijn leven op het spel zetten voor dat van een (joods) meisje.

Als reactie daarop wordt Gregor, die ondertussen verliefd is geworden op Judith, heel boos op Knudsen en slaat hem half in elkaar. Als Knudsen weer bijkomt heeft Gregor een andere beslissing gemaakt; Judith kan met Knudsen mee in zijn plaats, hij zal zelf proberen te vluchten.

De ochtend nadat het schip is vertrokken komen de Duitsers bij Helander langs. Deze zit thuis, en nadat de nazi’s in de kerk hebben gekeken en het beeldje niet hebben kunnen vinden, gaan ze naar het huis van Helander. Daar zit de pastoor ze op te wachten met een pistool. Als de mannen naar boven komen gelopen schiet Helander de eerste dood. De rest duikt weg, en rustig blijft hij wachten tot ze weer tevoorschijn komen. Dan wordt de pastoor doorzeefd met kogels van de Duitsers.

In het laatste deel van het boek wordt een stukje van “der Jungen” beschreven, die aangekomen in Zweden meteen weg van de boot vlucht, maar uiteindelijk terug komt naar Knudsen en weer de boot op loopt ‘alsof er niets aan de hand is was’.



• Verhaaltechniek

I. Ruimte.
Het verhaal speelt zich in Rerik af, een klein havenstadje in het noorden van een Duitsland dat vlak voor de Tweede Wereldoorlog verkeert.


II. Verhaalfiguren.
- Der Jungen, zijn naam wordt niet genoemd. Hij is matroos op het schip van Knudsen.

- Knudsen, een Duitse visser die spioneert voor de KGB. Hij wil weg bij de KGB (teveel risico’s) en bij de communistische partij; het wordt hem te heet onder de voeten. Hij heeft een mentaal gestoorde vrouw.

- Gregor, ook een lid van de communistische partij. Hij wil ook weg omdat het een te groot risico wordt om in Duitsland te blijven. Hij wordt verliefd op Judith.

- Pastoor Helander, de pastoor uit het kleine havenstadje Rerik, waar het hele boek zich afspeelt. Hij wil een beeldje weg smokkelen uit zijn kerk omdat de Duitsers het komen halen.

- Judith, een Joods meisje die uit Duitsland wil vluchten. Zij komt met Gregor in contact in een café in Rerik, waarna hij haar helpt vluchten.

III. Vertelwijze.
Het verhaal wordt vanuit verschillende personen verteld. Een “personale vertelwijze”.



IV. Motieven.
- Vluchten: bijna alle hoofdpersonages in het verhaal willen vluchten uit Duitsland.

- Visserij: Het dorp Rerik is een vissersdorp, en de boot waarmee Knudsen vlucht is een vissersboot.

- Communisten: Gregor en Knudsen willen allebei uit de Communistische partij vluchten. Ook krijgt de pastoor met de communisten te maken; de hele Duitse overheid was in 1937 al in Hitlers macht en dus communistisch. Ook Rusland (dus Knudsen met de KGB) was communistisch.



V. Thema.
Het thema van het boek is “de Tweede Wereldoorlog”.



VI. Titelverklaring.
De titel Sansibar oder der letzte Grund verwijst naar Sansibar, een eiland ergens op de wereld, waar “der Jungen” erg graag naar toe wil. De achterliggende gedachte daarbij is dat hij eigenlijk gewoon meer van de wereld wil zien dan alleen het saaie stadje Rerik.



VII. Schrijfstijl.
Ouderwets. Niet echt prettig te lezen, een redelijk niveau Duits vereist.


• Beoordeling
Ik vond het verhaal opzich niet zo spannend. De stukken waarin Judith voorkwam spraken me het meest aan, die waren het meest interessant geschreven. Ik vind het leuk als een verhaal spannend is, met wat rustige elementen er tussendoor.

De rest van het verhaal vond ik eigenlijk een beetje vervelend. Misschien kwam het deels doordat ik lang niet altijd de zinnen helemaal snapte, en het zo erg moeilijk was om het boek door te komen.

Dus eigenlijk gewoon een saai boek.

Het thema daarentegen sprak mij wel heel erg aan. Ik vind boeken over de Tweede Wereldoorlog altijd wel erg interessant, en leuk om te lezen. Dit boek was daarom ook een tegenvaller, misschien omdat het alleen over de aanloop naar de oorlog ging, en ook zo plaatselijk; Ik vind het interessanter om ook over de conflicten van de hogere bazen (met name Hitler zelf) te horen/lezen.

Het boek is natuurlijk te vergelijken met de gelijknamige film. Die is in 1987 uitgekomen, maar de personages zijn anders genoemd, en de verhaallijn speelt ook niet helemaal hetzelfde (in de film staat het beeldje centraal, en is Judith gewoon maar een mooie vrouw die wil vluchten).

Verder is het boek natuurlijk altijd wel te vergelijken met andere boeken over de 2e wereldoorlog, maar niet zodanig dat de verhaallijn ook (zo goed als) overeenkomt.

Ik heb in ieder geval nog nooit zo’n boek gelezen. Wel zou de film Zwartboek ermee vergeleken kunnen worden (hierin is de hoofdpersoon ook Joods en moet vluchten; haar familie komt hierbij om en zij overleeft als enige en zoekt een andere manier om weg te komen uit Duitsland).

Mijn oordeel over het thema is goed, daarom heb ik het boek ook uitgekozen; ik hoorde dat het over de 2e Wereldoorlog ging en toen was ik onmiddellijk geïnteresseerd.

De situatie is dus wel herkenbaar, alleen de verhaallijn liep heel anders dan ik had verwacht.

De schrijfstijl vond ik erg ingewikkeld. De ouderwetse stijl waarin het boek geschreven was vond ik moeilijk te begrijpen en vaak ook erg langdradig. Ook waren woorden soms op rare plekken gezet en sommige woorden of zinnen begreep ik helemaal niet (mijn methode is dan doorlezen totdat ik het wel snap).

Mijn eindoordeel zal met name door het langdradige, lastige taalgebruik niet heel erg geweldig zijn. Het boek was moeilijk om doorheen te komen, en om het te snappen moest ik daarna nog 2 boekverslagen doorlezen. Als cijfer voor literatuur gezien alleen zou ik het een 5,5 of misschien een 6 geven, maar niet veel hoger.

Voor andere leerlingen valt dit boek zeker niet aan te raden. De 140 pagina’s zijn een flinke misschatting als je denkt snel klaar te kunnen zijn, en het taalgebruik is erg lastig, je komt er moeilijk doorheen.