Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2010
• 220 pagina's
• Uitgeverij: Augustus

Flaptekst

Eerste zin

Samenvatting

De zestiger Mulder komt aan in Zuid-Afrika, waar hij op uitnodiging van een vriend uit de jaren zeventig is gekomen. Deze Donald (een blanke Zuid-Afrikaan van geboorte) ontmoet hij in Parijs na een kleine veertig jaar. Mulder werd toen Marten genoemd en hij is fysiek nogal achteruit gegaan. Hij heeft een beroerte gehad, is daar weliswaar van hersteld maar hij moet veel pillen slikken. Hij neemt zijn intrede in een woonhuis in een wijk voor blanken en zijn buurvrouw Stienie waarschuwt hem ervoor weinig waardevolle voorwerpen te laten slingeren, want de kinderen uit de buurt jatten alles wat los en vast zit. Zo moet hij zijn laptop in de vrieskist opbergen. Donald, zijn Zuid-Afrikaanse vriend die hem heeft uitgenodigd, woont ook in het vissersdorp, maar dan in een wijk voor blanken. Hij is huisarts met pensioen en hij heeft een Franse vrouw Sara, die Mulder later zal ontmoeten. Daarna vertrekt ze weer naar Parijs waar ze het liefst wil blijven wonen.

Mulder verkent de omgeving die hem echter vijandig gezind is. Zo loopt hij bij één van die wandelingen een hondenbeet in zijn kuit op, waardoor hij zich als een ongewenste vreemdeling kan beschouwen. Hij behandelt die beet oppervlakkig, maar de wond moet later toch behandeld worden in het ziekenhuis. Buurvrouw Stienie wil hem wel brengen en onderweg nemen ze op dringend verzoek van Mulder ook nog enkele andere lifters mee, zoals een jonge knul die een gebroken arm heeft. Stienie weet dat het een drugsverslaafde is en wil hem het liefst weigeren. In het ziekenhuis krijgt Mulder een injectie en een antibioticum. Op de terugweg dwingt hij Stienie om Hendrik, de jongen met de gebroken arm die in het ziekenhuis provisorisch geholpen is, weer mee terug te nemen. Ze rijden terug naar huis en daarna blijkt dat de handtas van Stienie uit de auto is gestolen. Hendrik zal daar wel schuldig aan zijn. Mulder wordt uitgenodigd op een “sundownborrel” die de blanke buren elke dag met elkaar vieren. Mulder gaat er een keer heen en hij spreekt in het Zuid-Afrikaans met de buren die het geweldig vinden. Zuid-Afrika is een heel mooi land, maar in de dagbladen overheersen de berichten over moord, diefstal, aanranding, verkrachting en corruptie. Donald die hem beloofd heeft een reisje naar het verleden te maken, belt hem af, want zijn vrouw Sara is ziek. Mulder ontmoet daarna een oesterverkoopster Charmein. Zij blijkt later de moeder van Hendrik, de tikkop, te zijn en ze verdient bovendien een centje bij als hoer. Ze wekt als ze op bezoekt komt bij Mulder om oesters te verkopen, wel zijn verloren gegane seksuele lust op. Een lustgevoel dat hij al lang niet meer kende waarschijnlijk vanwege zijn beroerte en daarna zijn pillengebruik.

Op zijn verdere zoektocht door de omgeving hoort hij van locals hoe men over Donald denkt. Dat is niet al te positief. Ook hoort hij dat er in de leiding van de lokale overheid volop corruptie is.
Het hotel waar hij de gesprekken houdt, doet hem denken aan dat in Kaapstad, waar hij in het verleden in de parkeergarage enkele keren seks had met een Zuid-Afrikaanse hoer.

In een flashback onthult Mulder dat hij in Parijs verliefd is geraakt op Cathérine. Zij was de dochter van een Zuid-Afrikaanse blanke wijnboer. Maar ze had zich aangesloten bij de Fraternité die de apartheid van Zuid-Afrika wilde bewerkstelligen. Mulder had een keer op simpele wijze een middeleeuws handschrift uit de bibliotheek ontvreemd. Hij wilde het verkopen en de opbrengst voor het goede doel van het verzet bestemmen. Maar de broederschap was daardoor teveel in de media gekomen en de leider had hem koeriersdiensten naar Zuid-Afrika laten vervullen, zodat hij een tijdje buiten beeld is. De relatie met Cathérine was destijds geheim, omdat het in de Fraternité verboden was een relatie te onderhouden.

Op een van de dagen daarna gaan Donald en Mulder samen de omgeving verkennen. Op het strand ontdekt Donald dat er een scheepje ligt van waaruit drugshandel/drugsmokkel wordt gepleegd. Mulder herkent de jongen met de gebroken arm in het gips. Donald wordt woest op de autoriteiten die niets aanpakken in het vissersdorp. De corruptie viert hoogtij. Hij laat nu de burgemeester waarschuwen dat er binnen het dorp in drugs gehandeld wordt. Maar die verwijt hem dat hij niet op zijn eigen terrein blijft. Bij thuiskomst ontmoet Mulder Sara die vertelt dat ze heel vaak heen en weer vliegt tussen Parijs en Zuid-Afrika. Een dag of wat later is ze inderdaad weer vertrokken en misschien blijft ze wel in Parijs. Mulder en Donald praten over de toekomst van Zuid-Afrika. Is hun droom uitgekomen? Nee, het land gaat ten onder aan corruptie en valse beloften van de leiders. De kinderen komen in aanraking met drugs (tik) en criminaliteit viert hoogtij. Ook Donald heeft zijn droom niet zien uitkomen. Hij woont immers ook in een villa in een wijk voor blanken. Zelfs de zwarten voor wie hij opgekomen is, moeten hem niet.

In het hotel is een koffer van een blanke gestolen en Mulder gaat in de wijk voor zwarten op zoek naar Charmeine. Hij ziet ook Hendrik die weer stoned is. Hij neemt zich voor de jongen financieel te steunen door hem een opleiding te geven: hij belt zijn bank in Parijs (waar het herfst is - blz. 102) om te vragen hoeveel geld hij nog heeft. Hij moet wel gaan uitkijken, want de koersen staan slecht (kredietcrisis?) Hierover krijgen Donald en Mulder onenigheid die echter een paar dagen later alweer bijgelegd is, wanneer ze samen een deel van de zogenaamde geheugenreis gaan maken. In een gecodeerde boodschap die hem terug doet denken aan de Parijse tijd, is Mulder daartoe uitgenodigd door Donald. Donald beweert dat je herinneringen zullen terug komen als je de plaatsen opnieuw bezoekt. Zo gaan ze onder andere langs het huis van Cathérines ouders, waar Mulder (Marten met zijn verzetsnaam) vaak geweest is. 
Bij toeval was hij in Parijs achter de echte naam van Donald gekomen: Stephanus Louis Treghardt. Zo was hij te weten gekomen dat de vaders van Donald en Cathérine bevriend waren. Door een slordigheid was hij op een keer de envelop vergeten die hij moest ophalen en daardoor was de beweging in feite verraden, maar ook omdat Donald zijn eigen handschrift op de envelop had getoond. Catherine was opgepakt en had vijf jaar vastgezeten. Echt verraad was het niet geweest, maar toch voelde Marten zich schuldig aan de situatie. 

Hij praat met Donald over de rechtvaardiging van hun verzet. Donald had er vroeger in geloofd maar bij zijn terugkeer had hij ook wel getwijfeld. Hij was een kind tussen twee culturen geworden. Wanneer ze terugrijden worden ze tegengehouden, want tijdens hun afwezigheid is er een stormvloed geweest en het halve vissersdorp staat onder water. Charmein is gewond door de stormvloed. Wanneer ze haar opzoeken in het ziekenhuis , weet ze niet waar Hendrik is gebleven. De villa van Mulder is zijn dak kwijt en het huis van Donald wordt beklad door arme vissers en andere lokale bewoners. Het verzet tegen hem groeit. Mulder heeft zich het lot van Hendrik (de tikkop) aangetrokken en wil net zo lang blijven tot ze hem gevonden hebben. Onverwacht keert Hendrik terug en zowel Donald als Mulder gaan aan de slag.

Hendrik moet natuurlijk eerst afkicken en zijn onaangepaste gedrag afleren. Af en toe raakt hij in een psychose. Maar later ontdekt hij de genoegens van het internet en dat vindt hij reuze interessant. Mulder leert hem ook dat hij steeds langer onder water kan blijven. Maar ook deze handelingen keurt de lokale bevolking af: ze zien twee blanke mannen die een bruine jongen in huis hebben gehaald. Ze verdenken hen van homoseksuele praktijken en het verzet groeit weer in het vissersdorp. Bovendien gooien ze drugs over de omheining om Hendrik weer verslaafd te krijgen. Maar er is een duidelijk verschil in levensopvatting tussen Donald en Mulder. Donald is streng en gelooft in een harde lijn (ook destijds in Parijs). Mulder houdt niet van fanatisme. Op een avond gaan ze flink aan de drank en ze bespreken hun Parijse zonden.  Denk aan seks, drugs and rock and roll.

Donald praat over zijn betrokkenheid met de inwoners van het dorp, maar Mulder prikt er door heen. Donald woont gewoon in het vakantiehuis van zijn ouders en hij zet ook zijn vraagtekens bij het gedrag van Donald. Ze praten over het verraad in de Fraternité: beiden biechten hun slordigheid met de bewuste envelop van vroeger en verraad blijkt dus eigenlijk meer een slordigheid te zijn geweest. Aan het einde van de avond zijn ze stomdronken. De volgende dag is Hendrik verdwenen en hij heeft alles van waarde gewoon meegejat (laptop en föhn). Hij is gewoon een junk gebleven. Bovendien wordt er een aanklacht tegen de dokter ingediend vanwege het verblijf van Hendrik in zijn villa. 

Donald en Mulder verlaten het dorp en vertrekken naar het hotel in Kaapstad, waar Mulder vroeger het hoertje had geneukt in de garage. Hij had haar ook een keer het hotel willen in smokkelen, maar ze was door de mand gevallen bij enkele vragen van de kelners. Ze ging voor een Amerikaanse door, maar ze wist niet waar LA voor stond. 
Mulder constateert dat Donald nu eigenlijk nergens meer bij hoort: het dorp waar hij vroeger voor heeft gestreden, wil hem niet meer. Ze nemen afscheid van elkaar met een soort padvindersgroet.

Mulder heeft tijdens zijn eerste dagen in Zuid-Afrika een kaartje van een prikbord in een supermarkt afgehaald waarop stond dat je een gevangene een brief zou kunnen schrijven. Hij gaat die brief nu schrijven aan een willekeurige gevangene. Hij moet twee keer opnieuw beginnen , maar de derde keer schrijft hij een brief over de gevangenissen waarin de leider van de Parijse beweging Duriez heeft gezeten. Hij neemt afstand van het fanatisme van Duriez. Hij spreekt de gevangene moed in om hem in een mooie toekomst te laten geloven. Hij doet de brief ook daadwerkelijk op de bus. Hij neemt zich voor mensen te laten zijn zoals ze zijn en hun niet zijn eigen waarden en normen op te dragen. Van een afstandje mensen bekijken zou het beste zijn. Misschien zou hij in Parijs ooit nog een Cathérine terug kunnen vinden.

Op het vliegveld ontmoet hij nog een Nederlandse zakenman die het over de invloed van de islam heeft en die ook nog een bang is dat de zwarten het in Afrika helemaal zullen overnemen. Mulder zegt dat dit laatste wel de bedoeling is. Daarna scheiden hun wegen. Mulder beseft dat het nog niet meevalt om je niet met de ander (de medemens) te bemoeien.

Thematiek

Vriendschap

"Tikkop" is een verhaal over vriendschap. Donald en Mulder (Marten) waren bevriend in de zeventiger jaren in Parijs, toen beiden in een beweging zaten die Zuid-Afrika wilde bevrijden van de apartheid. Ze blijven hun hele leven bevriend, maar merken wel dat er veel verschillen tussen hen zijn. Mulder is veel gematigder en wil dingen bereiken volgens de weg der geleidelijkheid. Fanatisme is hem vreemd. Dat geldt niet voor Donald die veel fanatieker in zijn handelingen blijkt. Dat was in Parijs al zo en dat blijkt ook uit het experiment waarmee ze Hendrik van zijn tikverslaving willen afhalen.

Motieven

Desillusie

Door hun tijd in Zuid-Afrika worden Illusies desillusies. Voor Donald geldt dat nog meer dan voor Mulder. Donald heeft een Franse vrouw die ook het liefst terug wil, wat zijn dualistische gevoelens verscherpt. Mulder heeft zich nooit gebonden aan een vrouw. Na het debacle (ook van de teloorgang in de vriendschap) neemt Mulder zich voor de mensheid haar gang te laten gaan en zich er moreel niet mee te bemoeien. Hij belooft zichzelf alles van een afstandje te bekijken. Maar een dag later neemt hij het in de discussie met een Nederlander over de invloed van de islam en de apartheid toch weer op voor de onderdrukte partij. Het valt niet mee om je er niet mee te bemoeien.

Cultuurverschillen

Zuid-Afrika is een land waarin Donald altijd het gevoel krijgt tussen twee culturen te leven. Dat is de prijs van zijn verzet in zijn jeugd. In het vissersdorp wil hij opkomen voor de vissers, de drugshandel aanpakken, maar de burgemeester werkt hem tegen, de vissers komen in opstand en de goed bedoelde actie om Hendrik een betere opvoeding te geven en af te laten kicken , is eigenlijk het symbool van de strijd die ze in Parijs hebben gevoerd. Donald kiest voor de strenge aanpak, Mulder voor de soepele. Maar de bevolking pikt het niet dat twee blanke mannen een bruine “zoon” ín huis hebben. Daarom is “Tikkop” toch vooral ook een roman over het verschil tussen de eerste wereld en de derde wereld. Die twee zullen elkaar nooit geheel samenkomen.

Titelverklaring

“Tikkop” is een verwijzing naar Hendrik, de drugsverslaafde in het verhaal over wie Mulder zich wil ontfermen. De jongen gebruikt tik, een drug die aan speed verwant is. De jeugd van het dorp waar Mulder neerstrijkt, heeft weinig toekomst en gebruikt de drug tik. Het is een van de desillusies die Donald aangeeft. Hun droom uit Parijs is toch niet helemaal uitgekomen.

Structuur & perspectief

Structuur
Er zijn 25 hoofdstukken, die echter geen titel en cijfer hebben. Je kunt alleen visueel merken dat er een nieuw hoofdstuk begint, doordat de eerste letter van het hoofdstuk groot en vet gedrukt is.
Het verhaal beschrijft in het heden de aankomst, het verblijf en het vertrek van Mulder In Zuid-Afrika, een land waar hij veertig jaar geleden ook geweest is in een soort heldhaftige poging Zuid-Afrika van zijn apartheid te bevrijden. Hij heeft toen in Parijs Donald ontmoet en deze nodigt hem bijna veertig jaar uit om terug te keren naar het land om te zien of hun droom uitgekomen is.

Dat betekent dat in enkele hoofdstukken een flashback uit de Parijse periode wordt gegeven. Dit zijn meestal maar enkele bladzijden, waardoor je als lezer nauwelijks het gevoel krijgt dat de chronologische volgorde wordt doorbroken.
In de hoofdstukken is vaak ook nog een geleding aangebracht. Daar waar witregels staan, worden ze gescheiden door een typografisch teken dat het meeste lijkt op een vis. Zo worden ook enkele flashbacks binnen een hoofdstuk gescheiden van het heden. 

Mulder maakt een geheugenreis naar Zuid-Afrika. De vertelde tijd is niet met zekerheid te bepalen omdat de verteller nauwelijks mededelingen doet over dagen, data en jaartallen.
In het laatste hoofdstuk vertrekt Mulder weer naar Parijs. Het einde lijkt daarmee redelijk “open”te zijn.

Perspectief 
Het perspectief berust bij Mulder. Hij is een zestiger, zijn echte leeftijd bepalen valt niet mee omdat de gegevens die de verteller over zichzelf verstrekt vrij globaal zijn. Hij heeft het steeds over veertig jaar na de Parijse periode terugkeren naar Zuid-Afrika. Hij zegt dat hij 24 jaar oud was, toen hij zijn vriendin Catherine ontmoette. Dan zou hij dus ruim zestig zijn.
Hij is een oudere man geworden na een beroerte enige jaren daarvoor en hij slikt een flinke hoeveelheid pillen. Hij woont nog steeds in Parijs, waar hij zijn oude jeugdvriend Donald heeft ontmoet. Deze nodigt hem uit een geheugenreis in Zuid-Afrika te maken.
Mulder (voorheen Marten genoemd) is een personale verteller, die voornamelijk in de o.v.t vertelt.

Decor

De tijdlagen van het verhaal 
De verteller geeft nauwelijks iets prijs over de tijd. Wel heeft hij het over 40 jaar na de Parijse periode. Die begon in 1972 en dat zou betekenen dat het verhaal rond 2012 zou spelen. Een andere keer zegt Donald dat het 38 jaar geleden is, waardoor het 2010 zou kunnen zijn. Mulder belt een keer naar zijn bank in Parijs en hoort dan dat het herfst is maar in Zuid-Afrika is het dan lente, omdat de seizoenen wisselen. Dat zou dus inhouden dat Mulder enige weken van de herfst in 2010 in Zuid-Afrika doorbrengt. Op het moment dat hij belt, staan de koersen slecht en is er waarschijnlijk sprake van een kredietcrisis.

Het decor van de handeling 
Er zijn twee decors: het decor van het verleden is Parijs, waar Mulder de strijd met Donald heeft aangebonden tegen de apartheid. Het verzet leek echter vrij knullig georganiseerd. Mulder heeft in die stad een beroemd Middeleeuws handschrift ontvreemd, waarvan hij de opbrengst voor de strijd wilde bestemmen. Hij was daarna een soort koerier voor de beweging geworden, maar hij heeft ooit een knullige fout gemaakt, waardoor zijn geliefde Catherine werd opgepakt.

Veertig jaar later ontmoet hij Donald in Parijs. Deze nodigt hem uit een bezoek te brengen aan Zuid-Afrika. Hij vertrekt en komt aan in de Westkaap in de buurt van Stellenbos waar hij in een klein vissersdorp een huis betrekt. Hij maakt daarna met Donald een geheugenreis door de omgeving. Maar er is toch eigenlijk sprake van een desillusie. Mulder keert aan het einde van het verhaal terug naar Parijs.

Beoordeling

“Tikkop” is een kenmerkende roman voor Adriaan van Dis als je naar zijn gehele oeuvre kijkt. Hij is reislustig, heeft een voorliefde voor Zuid-Afrika, heeft de taal gestudeerd en voelt zich zelf ook een kind tussen twee culturen (Nederland en Indië). Blijven over de goede bedoelingen van mensen maar ook de mislukte idealen die het vaak worden.
Deze motieven worden opnieuw in deze kleine roman uitgewerkt. Van Dis doet dat in een hecht gecomponeerd verhaal met een geheugenreis naar Zuid-Afrika. 
“Tikkop” wordt dan een reisverhaal naar het verleden, met motieven vriendschap, verraad en desillusie (bijvoorbeeld de mislukte opvoeding van de junk). Het levert een boeiend reisverhaal op in de bekende stijl van Adriaan van Dis.
Een fijn boek om te lezen. Geschikt voor havo en vwo-eindexamenkandidaten. 
De amusementswaarde voor hen is mijns inziens ruim voldoende. De literaire waarde: 2 punten.

Recensies

"Heel naar allemaal, maar ter geruststelling is er het zwelgen in taal, al die lekkere gekke woordjes, en kunnen we nu weer stemmetjes doen. " http://www.parool.nl/paro...kkop.dhtml