Ruim twintig uur per dag eenzaam opgesloten, seksueel grensoverschrijdend gedrag en onnodige agressie: de krantenkoppen stonden er afgelopen weken vol mee. Jason Bhugwandass, jeugdzorg-ervaringsdeskundige, publiceerde een schrijnend rapport over de crisisafdelingen 'ZIKOS' in de gesloten jeugdzorg. Kenysha (19) en Lindsey (19) hebben zelf op een ZIKOS-afdeling gezeten en herkennen zich in de uitkomsten.

Let op: in dit interview worden onderwerpen als suïcidaliteit, geweld, (seksueel) misbruik en zelfbeschadiging besproken. Als je niet lekker in je vel zit, kan dit triggerend werken. Worstel je met suïcidale gedachten, of maak je je zorgen over iemand anders? Praat er dan over met Stichting Zelfmoordpreventie 113. 

Vóór 2008 werden jongeren met psychiatrische problemen regelmatig opgenomen in jeugdgevangenissen, ook als ze geen strafblad hadden. Toen de overheid besloot dit te stoppen, kregen sommige jeugdgevangenissen de taak om jeugdzorgaanbieder te worden. Deze jeugdgevangenissen werden omgevormd tot gesloten jeugdzorg. Hierbinnen bestaan sindsdien twee locaties voor Zeer Intensieve Kortdurende Observatie en Stabilisatie, of kortweg ZIKOS. 

Veel jongeren die op deze crisisafdelingen geplaatst werden, zijn ernstig suïcidaal, hebben een eetstoornis of beschadigen zichzelf. Vaak verbleven ze eerder op afdelingen in de gesloten jeugdzorg of kinder- en jeugdpsychiatrie, maar konden deze afdelingen hun veiligheid niet garanderen. Kenysha (19) vertelt dat de hulpverlening niet meer wist wat ze met haar aan moesten. "Niets hielp, ik was suïcidaal en beschadigde mezelf. Omdat ik zo’n groot gevaar vormde voor mezelf, werd ik op mijn veertiende overgeplaatst naar ZIKOS."

Isolement

Jason Bhugwandass, zelf ervaringsdeskundige op het gebied van gesloten jeugdzorg, sprak met 51 jongeren die in de periode tussen 2015 en februari 2024 op ZIKOS-afdelingen zijn geplaatst. Dat is ongeveer 23 procent van het maximaal aantal jongeren die in deze periode op deze afdelingen heeft kunnen verblijven. Uit het onderzoek kwamen behoorlijk alarmerende signalen naar voren, die er inmiddels voor gezorgd hebben dat er voorlopig geen nieuwe jongeren meer op de afdelingen worden geplaatst. Zo kwam naar voren dat de jongeren gemiddeld meer dan twintig uur per dag op hun kamer zaten opgesloten. Lindsey (19) vertelt dat je het eigenlijk niet eens een 'kamer' kan noemen. "De kamer is meer een cel. Ik had een bed en een tafel, beide vastgeschroefd aan de grond. Ook was er een stalen wasbak en toilet. Achter de ramen zaten tralies." Kenysha's kamer had een soortgelijke indeling. "Het leek op een gevangenis, maar het was erger."

Lindsey is zestien als ze wegens suïcidaliteit op ZIKOS terechtkomt. Bij binnenkomst moet ze gelijk scheurkleding aan, een soort jurk van een stof die je niet kunt scheuren. "Op het begin mocht ik alleen een boek bij me hebben om de tijd door te komen", vertelt ze. "Ik nam iedere mogelijkheid aan om ook maar even naar buiten te kunnen." Ook Kenysha verbleef in extreem isolement. "In de anderhalve maand dat ik op ZIKOS zat, zag ik maar drie keer een groepsgenoot. Mijn moeder sprak ik amper."

Kenysha met haar hulphond Bright. Hij helpt haar om uit nachtmerries en herbelevingen te komen, die deels worden veroorzaakt door de trauma’s die ze in jeugdzorg opliep.

Daginvulling 

Opnames op ZIKOS-afdelingen horen kortdurend te zijn, waarbij er wordt ingezet op stabilisatie. Dit betekent bijvoorbeeld dat de acute dreiging voor een suïcidepoging afneemt. In werkelijkheid verblijven de jongeren er vaak veel langer dan de bedoeling is, maar dat betekent lang niet altijd dat ze therapie of daginvulling krijgen aangeboden. "Als we iets mochten doen, zoals televisie kijken of muziek luisteren, moesten we dat eerst 'verdienen' door goed gedrag te tonen", vertelt Kenysha. "Als er crisis was geweest, werden die activiteiten ook weer meteen van je afgenomen."

Lindsey zat een half jaar op ZIKOS en mocht op een gegeven moment naar school. "Ik kwam van het vwo, maar ik deed havo omdat het niet meer lukte door mijn mentale problemen. De instelling bood geen havo of vwo aan." Haar oude school hielp haar om toch onderwijs te volgen. "Daardoor kon ik zelfstandig met mijn eigen lesboeken werken en mijn eigen toetsen maken."

Dit wil je ook lezen:

Depressieve jongeren zijn gevoeliger voor kritiek: 'Voelde me onbegrepen'

Geen emoties tonen

De groepsleiders bij ZIKOS hebben vaak een verleden in de jeugdjustitie of het leger. Ze zijn dus niet altijd goed opgeleid om met jongeren met mentale problematiek om te gaan. De deelnemers van Jasons onderzoek geven aan dat vrijheidsbeperkende maatregelen onnodig en hardhandig werden ingezet. "Toen ik een avond heel verdrietig was omdat ik mijn moeder miste, werd ik in de isoleercel gegooid", vertelt Kenysha. Jongeren werden op de grond geworpen als ze huilden of weigerden te eten, soms met verwondingen als kneuzingen en botbreuken tot gevolg. Zo'n twintig jongeren uit Jasons rapport vertellen dat er seksueel grensoverschrijdend gedrag heeft plaatsgevonden, zo ook tijdens Kenysha's opname. "Er is niet alleen fysieke agressie geweest, ik ben ook seksueel misbruikt. Dat had echt nooit mogen gebeuren."

Meer dan de helft van de deelnemers geeft aan dat ze beperkt werden in het tonen van emotie. Lindsey verloor in 2020 haar beste vriendin, de eerste sterfdag maakte ze mee op ZIKOS. "Ik zag er enorm tegenop en besloot er met de groepsleiders over te praten. Er werd me gezegd dat ik er gewoon mee moest dealen, er niet zo mee bezig moest zijn. Sindsdien heb ik nooit meer over mijn gevoelens gepraat en gedaan alsof het wel ging. Ik wist: ik moet hier zo snel mogelijk weg, en dan zie ik dan wel weer verder."

Lindsey in 2023

Ervaringen delen

Lindsey is na ZIKOS op meerdere gesloten afdelingen geplaatst en heeft bij verschillende organisaties therapie gekregen, naar eigen zeggen zonder positief resultaat. "Ik ben nu mijn vertrouwen verloren in de hulpverlening, ook al heb ik problemen die eigenlijk wel behandeling nodig hebben. Ik zet me nu in voor het halen van mijn vwo-diploma via de vavo, en dan wil ik graag studeren."

Toen Kenysha haar rechter vertelde over het geweld en misbruik op de ZIKOS-afdeling waar ze verbleef, werd er besloten dat ze er zo snel mogelijk daar weg moest. "Ik ben toen overgeplaatst naar de 'normale' gesloten jeugdzorg." Uiteindelijk heeft ze twee jaar goede therapie kunnen krijgen. "Maar toen ik achttien werd, moest ik daarmee stoppen. De volwassen ggz durft het niet meer aan: ik ben 'te complex'." In de toekomst wil ze graag professioneel ervaringsdeskundige worden. "Ik wil jongeren helpen en het anders doen. Ik had veiligheid en hulp nodig, niet nog meer trauma's. Misschien kun je zelfs zeggen dat de motivatie om mijn ervaring in te zetten, één van de redenen is waarom ik hier nu nog ben."

Dit wil je ook lezen:

Jayden werd uit huis geplaatst: 'Een kind heeft geen onrust maar liefde nodig'