Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2009
• 360 pagina's
• Uitgeverij: Prometheus te Amsterdam

Flaptekst

Eerste zin

En dit is het relaas van een beroerte, vernietigend als een inwendige blikseminslag, en van de tergende aftakeling die zich daarna twee jaar lang voltrok aan een vijfvoudig moederdier en amateur actrice eersteklas.

Samenvatting

Samenvatting van de inhoud

Hij 

Eén keer per jaar, als de Bevrijding in België wordt herdacht, deint er een eskader van heliumballonnen door de lucht boven de Oost-Vlaamse stad Sint-Niklaas. Tom Lanoye werd daar geboren in 1958, en hij volgt de ballonnen in het begin van Sprakeloos, als een spreekstalmeester en stadsgids, af te dalen naar dat ene figuurtje in de diepte, ‘Daar ja, ginds! In haar moestuin, in haar favoriete badpak, zwart met witte motieven, omhoog blikkend met een hand boven haar ogen, op haar blote voeten naast een bescheiden vuurtje van verdroogd aardappelloof – daar staat ze. Met die band in het haar.’
Dit is warmdraaien en omzeilen, want waarover de slagerszoon met een brilletje (zoals zijn prozadebuut uit 1985 heette) wil vertellen is het levenseinde van zijn moeder, José Verbeke, slagersvrouw en amateuractrice, die na een beroerte haar spraak verloor, werd vastgebonden aan haar bed in een inrichting, en na twee jaar van aftakeling is gestorven.
Hij stelt het schrijven over haar aftakeling en haar uiteindelijke dood steeds maar uit. Eerst gaat hij naar Zuid-Afrika om er twee toneelstukken te schrijven. Dan heeft hij een tweede excuus dat hij met een maagaandoening te kampen heeft en een vervelend maagonderzoek moet ondergaan. Hij blijkt de aandoening geërfd te hebben van zijn moeder. Tenslotte komt er het belangrijkste excuus wanneer hij al aan bepaalde stukken over zijn moeder begonnen is, staat er een stuk in de krant dat Lanoye over zijn moeder een boek gaat publiceren. Zijn vader leest dit en vraagt bij elk bezoek hoe “ver het met zijn boek staat.” En juist die drang van zijn vader zorgt voor een soort writers block bij Lanoye. In het laatste jaar wordt dat een wurggreep. Maar dan krijgt zijn vader kanker: zijn prostaatkanker is uitgezaaid naar botkanker en met behulp van een euthanasieverklaring kan hij een einde laten maken aan zijn leven. De laatste weken doet hij vrijwel niets anders verklaren dan dat “het klote met hem gaat.” Pas na de dood van zijn vader die dus een soort belemmering voor hem is geweest om vrijuit over zijn moeder te kunnen schrijven, kan Lanoye het verhaal van zijn moeder gaan beschrijven. Daarvoor moet hij wel eerst alles deleten uit zijn computer wat hij tot dan geschreven heeft, want alles moet gewoon opnieuw worden gedaan. Hij kan dan ook niet langer wachten om te beginnen.

Zij 
Dit tweede deel begint met de avond waarop Josée Verbeek (Lanoyes moeder) al pizza etend met haar man Roger getroffen wordt door een hersenbloeding. Ze begint eerst te schreeuwen en een van de zoons moet erbij komen om de boel te sussen. Dat is vreemd want het echtpaar had nauwelijks ruzie gemaakt in hun leven dat daaraan voorafging, bovendien hadden ze nooit een ander liefgehad. Op de bewuste avond vallen ze in een omhelzing met elkaar op de grond.
De verteller is op dat moment in Zuid-Afrika en hij wordt terug geroepen naar België. Meteen komen dan al de herinneringen aan zijn moeder los. In breedvoerige beschrijvingen van de omgeving en dergelijke schetst hij de situatie van het gezin van de Lanoyes. Moeder Josée heeft de broek aan, is verre van gemakkelijk en de vader Roger is een heel lieve man die veel dingen doet in opdracht van zijn vrouw en eigenlijk niet tegen haar in opstand durft te komen. Op die manier is bijvoorbeeld heel vermakelijk maar ook humoristisch tragisch dat hij het huis boven de slagerij koopt tegen een veel te hoge prijs omdat de familieleden van Dikke Liza mee gaan zitten bieden bij de openbare veiling. Dikke Liza is gestorven aan een hartinfarct en in haar eigen braaksel gestikt. En je kunt de man dan zo zien zitten in die zaal waar hij tegen de afspraken die zijn vrouw met hem gemaakt had in een veel hogere prijs gaat bieden omdat hij niet zonder het kooprecht kon thuiskomen. Daarna gaat ze in dat nieuw verworven huis een badkamer laten aanbrengen met een ligbad dat eigenlijk veel te groot is, maar dat kan haar niet deren. Roger Lanoye blijft daar later zelfs in vast zitten, zodat een zoon hem uit die benarde positie moet verlossen.

Maar typisch voor de stijl van Lanoye is dan dat hij voor hij die scène vertelt uitvoerig aan het vertellen slaat over de gebeurtenissen rond de Dikke Liza, die zich steeds meer aan het verwaarlozen is. Schrijnend zijn dan de passages waarin die Liza Josée vernedert als ze elke maand weer de huur moet gaan betalen en ze altijd weiger om maar iets aan het onderhoud van het huis te doen. Aan het einde moet ze door de verpleegster in bad worden gedaan en dan is Josée wel weer zo gek dat ze meehelpt Liza te wassen.

Andere leukere herinneringen zijn dat Josée een begenadigd amateuractrice was die toch wel enkele grote rollen mocht spelen en dat Tom Lanoye haar altijd hielp bij het instuderen van de rollen. Zij stond aan de strijkplank haar eigen rol te leren en Tom deed dan de andere (soms 5) rillen van het toneelstuk. Één keer hadden ze zelfs samen in een stuk opgetreden. Het zal geen verbazing wekken dat Tom hierdoor veel aandacht voor de taal had gekregen en dat hij misschien wel hierdoor schrijver (zelfs toneelschrijver) was geworden. Hij kan het daarom zo slecht verkroppen dat hij zijn moeder na de beroerte ziet aftakelen. Eigenlijk is dat natuurlijk het belangrijkste thema van de roman. Zijn moeder die hem de moedertaal had bijgebracht waardoor hij schrijver zou worden, is nu zelf niet in staat haar gedachten te formuleren. Ze heeft al twee keer eerder een hartstilstand overleefd en Tom had aan zijn moeder moeten beloven dat ze niet zou wegkwijnen wanneer ze als een kasplantje verder zou moeten leven. Toch komt hij nu niet direct zijn belofte aan haarna. Ze moet nog twee jaar verder leven.

Lanoye benut alle mogelijkheden om over de buurt te vertellen wanneer hij met zijn moeder een ritje gaat maken wanneer ze na enkele maanden weer wat opgeknapt is. Hij beschrijft dan bijvoorbeeld:
- Diverse buurtbewoners die zich door hun gedrag onderscheiden
- De ratten die bij iedere hoosbui waarbij de riolen overliepen op straat kwamen
- De ongelukken die er altijd gebeurden op hun drukke kruispunt
- Het ongelooflijke arbeidsethos van zijn vader die altijd maar werkte en zich nauwelijks de tijd gunde om vrij te nemen
Wanneer Josée tijdens het revalidatieproces een keer naar huis mag raakt ze in paniek en daardoor valt ze terug in het herstelproces.
Tom wil uit de kast komen als hom in 1980: hij is dan 22 jaar oud, maar op de dag dat hij dat van plan is om te doen, vlak voor de Kerst, rijdt zijn broer (De Lastigste) zich dood en moet hij nog een paar jaar wachten. Josée zwelgt in verdriet, bezoekt niet eens de mis en de begrafenis en zegt tegen Tom dat ze eigenlijk in een volgend leven nooit meer kinderen zou nemen. Een tijdje later stuurt ze de paters die haar kwamen bezoeken weg uit het huis, omdat ze met zalvende woorden het ongeluk vanuit Onze Lieve Heer willen goed praten.

In een verklaring over zijn schrijverschap (blz. 276 en verder) geeft Lanoye aan dat hij het in zijn opvatting over literatuur helemaal niet eens is met de schrijvers die beweren dat minder meer is. Hij schrijft er dus lustig op los en vindt dat je zoveel mogelijk details aan de lezer moet duidelijk maken (zijn adagium: ”minder is minder”). Zo beschrijft hij het laatste etentje met zijn moeder als bewijs voor zijn opvatting heel gedetailleerd. Dan krijgt ze kort daarna weer een volgende beroerte, die haar nog verder doet aftakelen. De beroertes volgen elkaar steeds vaker op. Een keer is Tom erbij als hij een private ambulancedienst zijn moeder laat ophalen. Bij het weghalen roept ze keihard de naam van Roger: het is een hartverscheurende scène.

Lanoye neemt ons weer mee terug in de tijd. Josée krijgt interesse voor het fenomeen van de spiritualiteit. Ze droomt dingen over mensen met wie kort daarna iets gebeurt. Zo krijgt ze ook interesse in het medium Winnie. Hij wil het medium wel gebruiken om zijn coming out als homo aan zijn ouders te vertellen. In aanwezigheid van haar vertelt hij aan zijn ouders dat hij homo is en een vriend heeft. Zijn moeder incasseert dat op dat moment koel maar begint meteen te roken. 
Een week later belt ze hem op en dat wordt een confronterend telefoongesprek.

Zij: 'We hadden het bij vier (kinderen) moeten houden. Mijn lijf was al te oud bij u.' 

Ik: 'Wablief?'
Zij: 'We waren nog zo blij dat ge normaal waart en geen mongooltje.' 
Ik: 'Ach zo. En nu voel je je toch nog bedot?' 
Zij: 'Met een mongooltje valt ge minder in affronten dan met iemand zoals gij.' 
Ik: 'Ik zal een mongooltje zoeken als lief. Dan val je al wat minder in affronten.' 
Zij: 'Kies wie ge wilt, hij komt ons kot niet in.' 

Ze zegt dat ze eerst als ouders zo blij waren dat hij geen mongooltje was, dat ze hem later nooit had moeten nemen en dat ze van plan is om zichzelf te gaan ophangen. Tom antwoordt dat ze dat wel binnen een week moet doen, want dan hoeven de kinderen maar één keer een verhuizing te regelen. Later wanneer Tom een beroemde schrijver wordt, accepteert ze zijn homoseksuele geaardheid toch wel en dat komt omdat de vrienden van hem erg aardig zijn.

Het is bijna het einde van deel II. In het slothoofdstukje van dit deel beschrijft hij hoe hij een keer zijn moeder moet verschonen. Hij denkt er dan aan hoe zijn moeder dat vroeger bij hem moest doen: de luier verschonen en hij moet dat nu bij zijn moeder doen. Ook denkt hij dan aan het omgekeerde van het beroemde schilderij “ L’ origine Du Monde van Gustave Courbet (in Parijs te zien) waarop een naakte vrouw met haar ontblote geslachtsdeel dus het begin van de wereld aangeeft. Hij ziet bij het aanschouwen van zijn moeders naaktheid juist het omgekeerde. (het einde van de wereld) Wel een mooie, maar in feite schrijnende scène omdat die juist de aftakeling van de moeder symboliseert.

Ik 
In het laatste deel vertelt de ik-verteller dat zijn moeder is overleden, opgebaard staat n dat de as wordt verstrooid.
Dan vermeldt hij ook nog een verslag van een Zuid-Afrikaanse reis die hij zijn vader en moeder heeft laten maken.
In het laatste deel vermeldt hij hoe ze haar laatste levensadem uitblaast, een echte doodsreutel. Dan is ze echt tot zwijgen gebracht. Hij neemt zich voor die leegte te bestrijden met zijn taaluiting. Het is het begin van een nieuw schrijversleven (zie voor een citaat onder thematiek).

Quotes

"Hij is opgestaan en opent de terrasdeur, gehoor gevent aan een van zijn weinige ondeugden. Zijn nieuwsgierigheid." Bladzijde 85

"Zo treft zij hem aan: op zijn gat in het bad, hoestend, proestend, zijn ogen uitwrijvend, uit een berg wit schuim oprijzend als uit het gaas van een te grote tutu." Bladzijde 138

Thematiek

Moeder-zoonrelatie

“Sprakeloos” is natuurlijk in de eerste plaats een roman waarvan de schrijver een ode wil brengen aan zijn moeder. Dat is een ijzersterke vrouw geweest, die veel initiatieven nam en in de streek van het Vlaamse Waasland een gevierd amateuractrice was. Ze heeft altijd met haar mond de zaken bestierd en ze was zeker niet altijd gemakkelijk. De manier waarop ze Toms coming-out voor zijn homoseksualiteit heeft aanvaard, verdient niet en schoonheidsprijs. Die was namelijk keihard. Aan de andere kant was ze er altijd trots op dat hij een gevierd schrijver was geworden. De schrijver is van mening dat zijn moeder hem de taal heeft aangeleerd (moedertaal en vaderland) Hij heeft haar ook geholpen met het instuderen van toneelteksten wanneer zij aan het strijken was. Het is dus heel pijnlijk voor hem dat juist zij haar spraakvermogen verliest. Dat aftakelingsproces beschrijft hij in deze roman.

Motieven

Homoseksualiteit

En derde belangrijk motief is de coming out als homoseksueel. Tom Lanoye is homo en wil dat in het boek aan zijn ouders vertellen. De eerste keer dat hij dat wil doen, is er geen tijd voor, omdat zijn broer een auto-ongeluk krijgt en sterft. Zijn moeder is daarna een hele tijd met zichzelf bezig. Vervolgens, midden in de jaren tachtig, is er weer gelegenheid om zijn coming out te regelen. In aanwezigheid van het spirituele medium biecht hij alles op. Zijn moeder belt hem een week later op en er volgt een confronterend telefoongesprek, waarbij hij zijn moeder eigenlijk ook dood wenst (hij noemt het “de moedermoord”). Later draait ze gelukkig bij en wordt ze heel trots op haar zoon. Maar het uit de kast komen van de homofiele schrijver Tom Lanoye is dan wel een feit.

Fantasie en werkelijkheid

Een vierde motief is de verhouding tussen fantasie en werkelijkheid. Zowel in het eerste deel als in het laatste deel vraagt Lanoye zich herhaaldelijk af wat hij aan het schijven is. Is wat hij schrijft nu wel of geen roman? Er is altijd een soort afstand tussen verteller en schrijver, ook al is het werk heel autobiografisch. Het is altijd in zo’n situatie de vraag wat de verhouding tussen de verteller en de schrijver is. Maar een schrijver/dichter liegt altijd de waarheid. Dat wil zeggen dat de vertelling altijd iets onder een vergrootglas wordt gelegd. Aan de andere kant heeft Lanoye in een interview gezegd dat hij een aantal dingen die werkelijk in zijn jeugd zijn gebeurd niet in zijn boek heeft opgenomen om te voorkomen dat mensen zouden beweren dat hij het allemaal verzonnen had. Hij doelt op bizarre vertellingen over vreemde mensen uit zijn omgeving. Een aantal daarvan zijn toch in het boek terechtgekomen.

Dood

De broer van Lanoye sterft bij een auto-ongeluk. Pas als Lanoyes vader sterft, voelt hij zich sterk genoeg om het verhaal over zijn moeder op te schrijven.

Schrijverschap

Het tweede belangrijke thema van de roman is het weergeven door de schrijver van zijn opvattingen over het schrijven van literatuur (de poëtica van Lanoye). Hij is eigenlijk een rasverteller en vindt dat hij mag uitweiden in zijn romans door sappige details te vermelden en zijpaden te bewandelen.

Motto

Er zijn twee motto’s. 
Er is een Franstalig motto van Edith Piaf uit haar liedje: Non, je ne regrette rien. (Nee, ik heb nergens spijt van) 

Die twee regels luiden Ni, le bien qu’on ma fait, ni le mal, tout ca mest bien égal. (Zowel het goed dat men mij doet, als het slechte, het maakt me eigenlijk niet uit)

De zin die wellicht op de houding van de moeder ten opzichte van haar zoon van toepassing is. Ze heeft heel veel goede dingen gedaan, maar de manier waarop ze reageerde toen hij zijn homoseksualiteit aan haar kenbaar maakte, was minder goed te noemen.

Er is ook een Engelstalig motto. falling, falling, down in silence to the ground. 

Deze zin hoeft niet vertaald te worden vanwege de eenvoud. De moeder is bij een beroerte die ze kreeg ook zwijgend (sprakeloos) ter aarde gestort.

Titelverklaring

“Sprakeloos” is niet zo lastig te verklaren. Tom Lanoyes moeder was een welbespraakte vrouw en bovendien amateuractrice die grote rollen speelde. “Ze had haar bekkie bij d’r“, kun je zeggen. Juist zij wordt getroffen door een hersenbloeding en vanaf dat moment is ze niet meer in staat een woord uit te brengen. Ze is werkelijk “sprakeloos” geworden.
Die is zo pijnlijk voor haar zoon, omdat die alles met taal te maken heeft. Want taal is juist wat Tom Lanoye van haar heeft geërfd. Ook in het boek citeert hij haar vaak en scherp, de stem waarmee hij het verhaal vertelt is de stem die hij aan haar te danken heeft. Daarom ook is hij zo gekwetst door de wrede wijze waarop het lot haar die taal heeft ontnomen: door haar afasie is zijn band met hem doorgesneden.

Structuur & perspectief

Structuur en/of verhaalopbouw 

Na een voorwoord waarin de schrijver zich direct tot de potentiële lezer wendt en hem afraadt het boek te kopen als hij denkt dat een roman voornamelijk fictie moet zijn, komen er drie grote delen.

Hij (of: het verhaal van het verhaal) (blz.12-71)

In dit deel legt de schrijver verantwoording af hoe hij tot het schrijven van zijn verhaal over zijn moeder is gekomen. In de filmwereld zou je het “the making of Sprakeloos” hebben genoemd. Het is eigenlijk een weergave van het proces hoe hij tot het schrijven van de roman over zijn moeder is gekomen om welke reden hij gewacht heeft met de daadwerkelijke schrijfdaad. Hij beweert dat hij pas na de dood van zijn vader echt kon beginnen met het schrijven. Deze episode speelt zich af in 2008-2009.

Zij (of: geslagen met verstomming) (blz.74-343)

In dit deel schrijft Lanoye over de figuur van zijn moeder. Het is een niet-chronologisch verteld gedeelte. Het begint namelijk met de situatie waarin zijn moeder de beroerte krijgt waardoor haar spraakvermogen werd aangetast. In dit deel komen dan ook veel flashbacks over en herinneringen aan zijn moeder voor. De actrice die ze geweest, de niet zo gemakkelijke “tante” die de lakens in het slagersgezin uitdeelde, de reactie op zijn coming out als homo en daarna vooral de situatie waarin ze steeds minder goed uit haar woorden kan komen. Dit deel geeft de aftakeling van zijn moeder aan: de vrouw die hem ooit de taal leerde, verliest haar eigen spraakvermogen. Maar in dit deel kan Lanoye ook over zijn coming out als homoseksueel vertellen. Ook dat is fraaie, beschrijving van de werkelijkheid. Aan het einde sterft de moeder.

Ik (of: en wat nu ) (blz. 346-360)

Tom Lanoye beschrijft wat er met de moede gebeurd na het overlijden, haar opbaren en haar crematie, het uitstrooien van de as. Bovendien heeft hij zich door de sprakeloze dood van zijn moeder voorgenomen om voortaan niet te zwijgen als schrijver. Een nieuw beging in de carrière van de schrijver?

Deel I en III spelen voornamelijk na de dood van de moeder (waarschijnlijk 2006- 25 jaar na de in 1981 gestorven broer van Lanoye). De vader sterft in 2008 of 2009 en dat wordt in deel I verteld.

Deel II over het verleden van de moeder wordt in deze structuur dus ingeklemd tussen deel I en deel III. Maar ook in deel II wordt de chronologische volgorde nog danig overhoop gehaald en wisselt Lanoye van heden naar verleden en in het verleden zijn ook nog diverse tijdlagen.

Gebruikt perspectief 

De ik-verteller is hier de schrijver Tom Lanoye die de aftakeling en de dood van zijn moeder Josée beschrijft. Hoe klein de afstand ook is, er moet toch een onderscheid worden gemaakt tussen verteller en schrijver. Het is geen letterlijke biografie over het leven van de moeder, maar een subjectief ingekleurd verslag van de verteller over zijn moeder.

Decor

De tijd van het verhaal 

De verteller gaat het boek pas schrijven als zijn vader gestorven is. Dat gebeurt in het tweede deel van de roman. De oude man sterft een paar jaar na de dood van zijn vrouw Josée. Hij verblijft dan in een bejaardentehuis. Een jaar voor zijn dood vertelt die vader Roger aan de ik-figuur dat hij in de krant gelezen heeft dat Justin Henin stopt met tennissen. Het is dan mei 2008. Dat betekent dat vader Roger in 2009 sterft en dat Tom dan pas begint met het optekenen van het verhaal van zijn moeders aftakeling.

Het decor
Het gehele verhaal speelt zich af in de geboorte -en woonplaats van Tom Lanoye, Sint-Niklaas. Dat betekent meteen een sappig Vlaamse omgeving waarover het prachtig vertellen is. Vanwege de humoristische Vlaamse toonzetting doet Lanoye hier denken aan Herman Brusselmans en Dimitri Verhulst.
 

Slotzin

Nooit meer zwijgen, altijd schrijven, nooit meer sprakeloos. Begin.

Beoordeling

Tom Lanoye is een rasverteller. Met het boek over de aftakeling van zijn moeder schrijft hij een prachtige roman over een moeder-zoonverhouding, als schrijft hij vooral in het eerste deel dat hij niet weet of hij een roman aan het schrijven is. De roman wordt boven het niveau van de vertelling uitgetild, omdat Lanoye ook een soort poëtica over zijn opvatting van literatuur beschrijft. De roman wordt dus naar een metaniveau gebracht en dan moet je toch wel denken aan de grotere Vlaamse schrijvers als Hugo Claus (voor wie Lanoye veel bewondering heeft en die hij misschien wel als zijn leermeester ziet.) Ik ben dan ook van mening dat Lanoye een variant op Het verdriet van België heeft geschreven (een soort kleine verdriet van klein Belgie). Bovendien doet zijn retoriek met veel metaforen en veel sappige Vlaamse woorden me toch denken aan Dimitri Verhulst en hier en daar zelfs aan Herman Brusselmans. Wat op het eerste gezicht een chaotische compositie lijkt, blijkt bij nader lezen en inzien een hecht spel dat Lanoye met de lezer speelt. Bovendien voltooit hij hiermee zijn autobiografische verhaaldraad na het eerder verschenen “Kartonnen dozen.” Nou was dat vooral een erg grappige roman, in “Sprakeloos” kun je zien dat Lanoye in zijn schrijverschap gegroeid is en mijns inziens terecht tot één van de belangrijkste Vlaamse auteurs kan worden genoemd.

Voor Nederlandse scholieren is het boek misschien niet altijd even gemakkelijk te lezen. Bovendien moet een flinke hoeveelheid gegevens worden doorgewerkt, maar het lezen is alleszins de moeite waard. Voor Vlaamse leerlingen zal het taalgebruik misschien wat gemakkelijker te volgen zijn. Zij zullen daardoor misschien nog meer plezier kunnen beleven aan een van de recente meesterwerken uit de Vlaamse literatuur. Een boek dat ik qat de kwaliteit betreft gelijk wil stellen aan bijvoorbeeld Erwin Mortier “Godenslaap” en Stefan Brijs’ “De Engelenmaker.” Naast een strakke compositie blinken die romans ook uit door een sterk verhaal. Dat element moeten we dus in deze 21e eeuw vooral bij onze zuiderburen zoeken.

Ik durf het boek te waarderen met 4 punten op onze scholierenlijst en dat is maar weinig schrijvers beschoren. De amusementswaarde voor iemand met veel leeservaring is ongetwijfeld een 8 of hoger.

Recensies

"Lanoye wil de leegte, de stilte, bestrijden met zijn taal" http://www.parool.nl/paro...loos.dhtml

"Sprakeloos had vier keer zo indrukwekkend en de helft zo dik kunnen zijn. " http://www.vn.nl/Artikel-...Lanoye.htm

" Het zindert van liefde en bewondering, maar lilt ook als rauw vlees. " http://www.standaard.be/c...t/NV2FVEDV

"Dat hij de soberheid mijdt, is geen dwarsheid maar een opdracht." http://www.volkskrant.nl/...eloos.html

"Lanoye wil de taal laten vloeien, niet om de dood te bestrijden of om aan de regels van het literaire spel te voldoen, maar omdat zwijgen geen goud is" http://nrcboeken.vorige.n...l-gewassen

Bronnen

Website van de schrijver

http://www.lanoye.be/tom/