Feitelijke gegevens

• 1617
• 96 pagina's
• Uitgeverij: Amsterdam University Press

Flaptekst

Eerste zin

Oude en Nieuwe Amsterdammers uit alle standen, en u die boven alle andere deze stad hebt gekozen - die binnenkort de wolken doorboort met de kroon die ze als dank van de keizer heeft gekregen - verbaas u niet over mijn dure jurk! Ik ben uw royale medeburgeres Mildheid, die niet, zoals een vrek, zuinig leeft van haar rijkdom.

Samenvatting

Het toneelstuk 'Warenar' bestaat uit een proloog en vijf bedrijven. 

Mildheid wil de macht overnemen in het huis van Warenar, omdat Gierigheid er nu te lang regeert. Zij maakt daar al de dienst uit sinds de grootvader van Warenar onder de haard een pot met geld begraven heeft. Warenar heeft de pot gevonden maar leeft net zo gierig als zijn vader. Zijn dochter Klaartje is zwanger en moet trouwen, maar dat kan alleen gebeuren, als Gierigheid verdwijnt. Als Gierigheid met tegenzin het huis verlaat, vertelt Mildheid dat het toneelstuk 'Potterij' heet (een verhaal over een pot), en dat Mildheid de plaats van de Romeinse huisgod uit het originele stuk van Plautus heeft ingenomen.

Eerste bedrijf: expositio 

Warenar wantrouwt iedereen, ook zijn huishoudster Reym. Hij vreest dat zij ervandoor zal gaan met de pot geld die hij in zijn huis gevonden heeft en daarom jaagt hij haar de deur uit. Reym snapt er niets van: ze wordt wel tien keer per dag het huis uit gejaagd. Warenar weet niet dat zijn dochter Klaartje zwanger is en moet trouwen, maar Reym weet dit wel en zij maakt zich zorgen. Warenar checkt of zijn pot nog in huis is en laat Reym weer binnen.

De buren van Warenar, broer en zus Rijkert en Geertruid, spreken over trouwen. Rijkert moet van Geertruid eindelijk eens trouwen en zij weet wel iemand maar Rijkert heeft iemand anders op het oog: buurmeisje Klaartje. Volgens Geertruid komt zij uit een te eenvoudig milieu.

Rijkert maakt een praatje met Warenar en hij vraagt de hand van zijn dochter. Warenar vertrouwt het aanzoek voor geen meter en zegt dat hij geen bruidsschat kan geven, maar Rijkert vindt dit niet erg want hij heeft zelf genoeg geld. Warenar geeft Reym de opdracht om het huis schoon te maken, omdat er 's avonds een diner zal zijn ter ere van de bruiloft dat Rijkert zal betalen.

Tweede bedrijf: intrige

Rijkert stuurt zijn knecht Lekker om alles te regelen voor de bruiloft. Teeuwes de kok en Casper de hofmeester zullen het diner verzorgen. Ze vinden het wel raar dat de bruidegom alles betaalt, dat is tegen de gewoonte. Teeuwes, Casper en Lekker dissen verhalen op over Warenars gierigheid en daarna lopen ze naar Warenars huis, pratend over het eten. Warenar hoort hen iets zeggen over een pot en jaagt hen met veel geweld het huis uit, omdat hij denkt dat ze het over de pot met geld hebben.

Derde bedrijf: climax

Warenar merkt dat er sprake was van een misverstand maar vertrouwt het nog steeds niet. Hij denkt dat Rijkert de mannen heeft ingehuurd om naar zijn pot te zoeken. Rijkert komt op bezoek, hij prijst Warenar om zijn zuinigheid en veroordeelt pronkende en verkwistende vrouwen. Warenar waardeert dat. Rijkert brengt het gesprek weer op de bruiloft en vraagt Warenar naar zijn kleding en de wijn. Warenars achterdocht wordt hierdoor opnieuw getriggerd en hij vermoedt dat Rijkert hem dronken wil voeren om daarna de pot te stelen. Hij besluit de pot uit huis te halen en ergens anders te verstoppen.

Vierde bedrijf: katastrofe 

Lekker vertelt dat hij Ritsert, de neef van Rijkert en de zoon van Geertruid, op de hoogte heeft gebracht van het huwelijk. Ritsert was geschrokken, want hij is de vader van het kind van Klaartje. Lekker loopt langs het kerkhof en ziet daar Warenar verdacht rondlopen. Warenar heeft zojuist de pot verstopt. Hij ontdekt Lekker en maakt ruzie met hem waarna hij de pot weer meeneemt. Lekker vindt zijn gedrag zo verdacht dat hij besluit hem te volgen.

Ritsert vertelt zijn moeder dat Klaartje zwanger is en dat hij de vader is. Geertruid is boos op haar zoon, maar hij verklaart zich bereid met haar te trouwen.

Lekker heeft de pot met geld gevonden, onder de steiger in een nieuwe wijk. Warenar ontdekt de diefstal en begint te jammeren. Ritsert hoort dat en denkt dat Warenar zo tekeer gaat vanwege zijn zwangere dochter en hij bekent waardoor Warenar denkt dat hij de dief van zijn pot geld is. Het misverstand wordt uit de wereld geholpen en Ritsert vraagt Warenar de hand van zijn dochter.

Vijfde bedrijf: peripetie 

Ritsert komt Lekker tegen en ziet dat hij de pot met geld probeert te verstoppen. Hij dwingt hem mee te gaan naar Warenar. Reym haalt Geertruid om Klaartje te helpen met bevallen. Ze prijst uitvoerig Klaartjes goede eigenschappen. Lekker geeft de pot terug aan Warenar. Deze geeft het geld als huwelijkscadeau aan Ritsert en zijn dochter. Reym en Geertruid komen met de baby: een gezonde zoon. Warenar is er erg blij om en Lekker maakt van de gelegenheid gebruik om Warenar vijfhonderd gulden te vragen. Hij krijgt het, want Warenar zal nooit meer gierig zijn.

Personages

Warenar

Warenar is de hoofdpersoon en ongeveer zeventig jaar oud, een enigszins neurotische figuur. Hij is bezeten van zijn pot met geld en wantrouwt daardoor iedereen. Hij wordt beheerst door de angst de pot te verliezen en heeft geen ruimte in zijn leven voor andere zaken, bijvoorbeeld de zwangerschap van zijn dochter. Alleen Warenars karakter wordt enigszins uitgewerkt, de overige personages zijn vooral typetjes (waarbij opgemerkt moet worden dat ook Warenar het typetje van de vrek is).

Reym

Zij is de dienstmeid die zich wel zorgen maakt om Klaartjes zwangerschap en veel van haar houdt. Ze spreekt vol leven over haar tegen haar aanstaande schoonmoeder.

Geertruid

Zij is de buurvrouw van Warenar, Rijkerts zus en Ritserts moeder. Zij wil graag dat haar broer en zoon met een geschikt meisje trouwen en vindt Warenars dochter eigenlijk te min, maar legt zich bij de situatie neer.

Ritsert

Ritsert is de jongen die Klaartje in en geile bui verkracht heeft, 'ritsig' betekent ook 'geil'. Als hij ontdekt dat Klaartje zwanger is en zijn oom met haar wil trouwen, neemt hij wel verantwoordelijkheid voor wat hij gedaan heeft. Dat doet hij ook als hij Lekkert met de pot geld ziet, Lekkert schat hem wat dat betreft verkeerd in. Het is de vraag in hoeverre Ritsert Klaartje echt verkracht heeft of dat zij samen dit hele verhaal verzonnen hebben omdat ze een relatie hadden en Klaartje ongewenst zwanger geworden is.

Rijkert

Hij is de buurman van Warenar die met Klaartje wil trouwen omdat zij jong is en omdat hij niet van rijke vrouwen houdt die pronken en te veel geld uitgeven. Rijkerts naam is ook een 'nomen est omen'.

Lekker

Lekker is Rijkerts knecht die geld van hem kwijtraakt en dat probeert op te lossen met het stelen van Warenars pot geld. Als Ritsert hem dwingt het geld terug te geven, kiest hij eieren voor zijn geld en vraagt hij Warenar hem het kwijtgeraakte geld te schenken.

Quotes

"Die bewaart hij nu als een echte gek, daarom is WARE-NAR een goede naam voor hem. " Bladzijde 12

"Laatst ging ie met 'n netje naar de vismarkt, en kocht kataaltjes en spiering om te azen. Toen kwam de ooievaar (slok!) en rukte d'r een door de mazen. Hij rennen, driftig, as of 't om 'n ton goud ging: de Vogelsteeg door, de Kerkbrug over, naar de schout! Daar blies ie de zaak flink op en ging druk staan zeuren dat zo'n ooievaar gearresteerd zou moeten worden. " Bladzijde 34

"Wat zeg je, Ritsert, heb jij Warenars dochter verkracht? Wat is de jeugd toch roekeloos, dom en wild. Wat loopt 'n mens 'n risico als z'n kinderen gaan vrijen! Als dit aan 't licht komt, zullen we wat krijgen! Verkrachten, verkrachten! Dat gaat te ver." Bladzijde 66

"O pot! Wat heb je me 'n hartzeer gekost! Niet nog 's die ellende, 't is me slecht vergaan. 'k Zal m'n leven geen potten met geld meer bewaren. Ik ben dat hele gedoe gewoon zat!" Bladzijde 83-84

Thematiek

Angst/ fobie

Het is altijd een beetje zoeken met die thema's maar duidelijk is dat het in 'Warenar' draait om Warenars obsessie voor zijn pot geld en zijn angst die kwijt te raken. Het verhaal laat zien hoe gevaarlijk het is om je te laten meeslepen door welke hartstocht dan ook (in dit geval hebzucht), omdat die hartstocht een obsessie en gevaarlijk kan worden. 'Warenar' laat zien hoe de hoofdpersoon vervolgens alle redelijkheid overboord gooit. Literatuur had in de renaissance een dubbele functie, namelijk lering en vermaak (utile et dolce). De moraal van dit verhaal is: beheers je, wees verstandig en voorkom dat je verkeerde besluiten neemt.

Motieven

Liefde

Een andere belangrijke verhaallijn is die rondom Klaartjes zwangerschap en haar mogelijke huwelijk met de oudere Rijkert. Voor de reformatie had het huwelijk in West-Europa de functie om voor sociale zekerheid te zorgen. De katholieke kerk was tegen vrije seksuele relaties, want relaties waren er alleen om kinderen te krijgen. De reformatie bracht hier verandering in, want de protestanten keken anders aan tegen het doel van het huwelijk. Kinderen waren belangrijk maar harmonie tussen de partners was belangrijker en om die reden moesten man en vrouw uit hetzelfde godsdienstige en sociale milieu komen en ongeveer dezelfde leeftijd hebben. (Van Gemert en Meijer Drees 2002) In eerste instantie lijkt dit in 'Warenar' allemaal mis te gaan: Rijkert is rijker dan Warenar en komt dus uit een andere klasse en hij is veel ouder. Later blijkt Warenar ook rijk te zijn en as Klaartje dan met de jongere Ritsert mag trouwen en zij Warenars geld krijgen, zijn alle problemen opgelost.

Humor

'Warenar' is een komedie en Hooft heeft verschillende komische toneeltechnieken toegepast om het stuk grappig te maken. Warenar richt zich bijvoorbeeld meerdere keren tot het publiek met een opmerking of een vraag. De kijkers snappen dat het niet de bedoeling was dat ze iets terug zeiden, dit zijn een soort knipogen aan het publiek (zogenaamde 'terzijdes'). In de tweede plaats zijn er veel komische misstanden, bijvoorbeeld als Ritsert denkt dat Warenar weet dat hij zijn dochter verkracht heeft, terwijl Warenar denkt dat hij de diefstal van de pot geld opbiecht. Er is ook sprake van dramatische ironie: de toeschouwers weten meer dan de personages. In dit geval kunnen de toeschouwers Warenars gekke gedrag vaak wel plaatsen omdat zij weten dat het voortkomt uit zijn obsessie met de pot, terwijl de personages dat niet kunnen. In een komedie gaat het om gewone mensen, mensen uit de middenklasse. In 'Warenar' zijn deze mensen tot slot stereotypen: hun karakter worden niet uitgewerkt maar zij handelen zoals verwacht mag worden op basis van bijvoorbeeld hun beroep, leeftijd, nationaliteit en sekse. Zo is Warenar een typische vrek en Geertuid een typische oude vrouw. De kijkers herkennen deze typetjes en kunnen hierom lachen, ook als een personage ineens iets doet wat niet bij zijn karakter past. (Van Gemert en Meijer Drees 2002)

Translatio, imitatio en aemulatio

In de renaissance was het voor een schrijver de gewoonte om te werken volgens het procedé translatio (vertaling), imitatio (navolging) en aemulatio (verbetering). Hooft hij voor deze komedie gebruikgemaakt van Plautus' 'Aulularia'. Hij heeft het stuk aangepast aan zijn eigen plaats en tijd door het in het Amsterdam in de zeventiende eeuw te laten spelen. Voor een beter begrip heeft hij bijvoorbeeld de personages Nederlandse namen gegeven en van de Romeinse slaven Nederlandse arbeiders gemaakt. Hij heeft het verhaal geprobeerd te verbeteren door extra aandacht te besteden aan de Amsterdamse couleur locale en het verhaal nog spannender en grappiger te maken. In Plautus' stuk verbergt de vrek zijn pot met goud bijvoorbeeld in een tempel maar Hooft kiest voor een kerkhof zodat het publiek lekker kon griezelen. (Van Gemert en Meijer Drees 2002)

Titelverklaring

Warenar is de hoofdpersoon in het toneelstuk. Zijn naam staat voor 'ware nar', een echte gek dus. Dit verschijnsel waarbij in iemands naam zijn dominante eigenschap besloten ligt, noem je 'nomen est omen' (= sprekende naam).

Structuur & perspectief

'Warenar' bestaat uit een proloog en vijf bedrijven. In de proloog zijn de personificaties Mildheid en Gierigheid met elkaar in gesprek. Ieder bedrijf heeft vervolgens een eigen functie: expositio (eerste bedrijf): we maken kennis met de hoofdpersoon en de situatie - de problemen rondom de pot geld en Klaartjes zwangerschap - worden duidelijk; intrige (tweede bedrijf): het verhaal komt in beweging door een bepaalde oorzaak, hier is dat Ritserts huwelijksaanzoek; climax (derde bedrijf): op het hoogtepunt van het verhaal besluit Warenar zijn pot met geld uit het huis weg te halen; catastrofe (vierde bedrijf): Warenar verliest zijn pot met geld en het huwelijk tussen Rijkert en Klaartje kan niet doorgaan want Klaartje is zwanger van Rijkerts neef; peripetie (vijfde bedrijf): Warenar krijgt zijn pot geld terug en komt tot het inzicht dat zijn geld alleen maar tot negativiteit leidt.

Het verhaal is een toneelstuk dus er is geen sprake van flashbacks en het vertelperspectief is niet aan de orde.

 

Decor

'Warenar' speelt zich af in Amsterdam. Warenar woont in het straatje de Nes, vlakbij de Dam: een druk plein vlakbij de haven. Het is 1617 en Amsterdam is dankzij de Tachtigjarige Oorlog een welvarende stad. Hooft heeft zijn komedie gebaseerd op 'Aulularia' van Plautus en de plaats en tijd van dit stuk aangepast aan zijn eigen plaats en tijd. Hij heeft in het bijzonder zijn best gedaan de Amsterdamse couleur locale weer te geven.

De vertelde tijd is een dag.

Stijl

'Warenar' is geschreven in vrije rederijkersverzen met gemiddeld vier accenten per regel; het eindrijm is gepaard. De taal is vooral plat Amsterdams; alleen Casper spreekt Brabants. (Gerritsma 1994)

Slotzin

Warenar: Ik neem 't voor hem op: laat 'm niet alleen in de zorgen zitten, nu de ongeluksstormen en golven verder zijn gaan liggen. Ritsert: Ik schenk je die die vijfhonderd gulden, maar gedraag je voortaan! Lekker: Bedankt! Ik wens je 'n gelukkig huwelijk. Ritsert: Ik verlang naar de kraamvrouw. Geertruid: Ze maakt 't goed. Warenar: Kom binnen! Iedereen gaat bij Warenar naar binnen, Lekker als laatste. Lekker: Opgelucht klap ik in m'n handen. Was het stuk naar uw zin, klap dan mee!

Beoordeling

'Warenar' is een zeer toegankelijk verhaal als je een boek uit de renaissance wil of moet lezen. De verhaallijn is beperkt en er zit een hoop humor in. Vooral het plat Amsterdamse maakt dat je af en toe hardop lacht. Het toegankelijke en beperkte maakt het verhaal misschien ook wat saai, voor meer uitdaging kun je denken aan 'Gijsbrecht van Aemstel' of 'Joseph in Dothan' van Vondel.

Recensies

"Het stuk was een van de grote successen van de zeventiende eeuw." https://www.volkskrant.nl...d~a638468/

"Het verhaal vond ik goed in elkaar steken en ook erg grappig. (…) Wat ik leuk vond aan het boek was dat er vaak misverstanden ontstonden om de pot he" https://www.lezenvoordeli...w/warenar/

Bronnen

Cor Gerritsma - Prisma Uittrekselboek Nederlandse literatuur ca. 1200-1880. Uitrecht: Het Spectrum (1994).

boek