Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2022
• 306 pagina's
• Uitgeverij: De Geus

Flaptekst

Eerste zin

Het lukt me niet goed om aan iets anders te denken. Steeds zie ik de witte voeten van Louis voor me. Hoe ze onder de foliedeken uitsteken. Zo onbeschermd. Zijn pantoffels verloren in de verwarring en de paniek. Zijn voeten. zo kwetsbaar terwijl hij de ambulance in wordt geschoven.

Samenvatting

Personages

Ida BuitinkTenderloo

Ida groeit op in een Rooms-Katholiek gezin. Ze is 21 jaar als ze in de strenge winter van 1963 op de Waal die een ijsbaan was, een aantrekkelijke man ontmoet. Ze raakt snel verliefd op hem, ondanks dat hij getrouwd is. Het duurt niet lang of ze wordt tijdens een wandeling langs de Waal ontmaagd. Ze is helemaal niet preuts en ze geniet volop van de seks. Eigenlijk is ze zelf ook een 'nachtvlindertje'. Ze gebruikt een gebrekkig voorbehoedsmiddel (pessarium) en dan kan een zwangerschap niet uitblijven. Ze wil niet meteen geloven dat ze zwanger is, maar als de menstruatie uitblijft gaan veel mensen in haar omgeving het zien. Otto is van slag als hij terugkeert van de vakantie met zijn vrouw. Hij wil niet scheiden, want hij houdt ook van zijn vrouw. Hij dringt aan op abortus, maar dat lukt niet. Bovendien wil Ida het kind houden. Onder miserabele omstandigheden wordt een dood kind geboren, dat Ida nooit te zien krijgt. Ze heeft alleen twee voetjes zien uitsteken bij het bedje. Ze keert terug naar huis en daarna praat niemand meer in de familie over de gebeurtenis. Ida trouwt met een betrouwbare man Louis, maar haar eerste grote liefde zal ze niet vergeten. Jaren later wordt ze wat ziekelijk, maar haar man vertrekt ineens naar hoger oorden en dan komt ze terecht in een verzorgingstehuis. Daar begint het grote nadenken en via situaties (een nachtvlinder, een koud washandje, een echo van een aanstaand kindje van haar zoon) komen de herinneringen terug. Ze wil weer weten wat er er met Otto is gebeurd en via internet kan ze daarachter komen. Ze kan tegen haar zoon Tobias (die veel voor haar doet en van het verleden niets weet) soms erg kribbig doen. Dat is onredelijk, maar de oorzaak ervan lig steeds in het verleden. Otto woont weer vlak bij haar en ze gaat hem opzoeken. Eerst alleen bij zijn vrouw, want ook Otto (ruim in de negentig) zit in een tehuis. Hij vertelt wat hij destijds met het lijkje heeft gedaan en dat is het moment van Ida om op zoek te gaan naar het einde. Ze komt erachter dat haar minnaar destijds toch de naam van Ida heeft gebruikt om het kind niet naamloos in de grond te laten verdwijnen.

Otto Drehmann

Otto is een getrouwde man als hij Ida ontmoet. Hij is een jaar of elf ouder dan zij is. Ze schaatsen eerst een baantje en daarna wacht Otto Ida enkele keren op bij haar werk. Ze wandelen veel langs de Waal, ze hebben seks en dat kan niet uitblijven: Ida wordt zwanger. Otto heeft bij Brigitte geen kinderen kunnen maken. Hij wil als hij terugkomt van vakantie eerst niet aannemen dat Ida zwanger is, daarna wil hij een abortus regelen en als Ida weigert, zorgt hij ervoor dat ze een tijdelijk (zij het smerige) onderkomen krijgt. Hij denkt er niet over om te scheiden van Brigitte. Bij de bevalling gaat het mis: niet alleen de baby sterft, ook Ida krijgt problemen. met de nageboorte. In het ziekenhuis moet ze met spoed geholpen worden. Vrij luguber is de situatie dat Otto het dode kindje meekrijgt om het aan te bieden op de begraafplaats in Nijmegen, waar het anoniem zal worden begraven. Otto blijkt uit het einde toch de naam van Ida Tendeloo te hebben genoemd bij het afgeven van het lichaampje Is Otto het type van een 'player'? Zo wordt hij niet afgeschilderd door de schrijver. Otto beweert dat hij van twee vrouwen kan houden en dat Brigitte niet verdient dat hij van haar afgaat. In het verzorgingstehuis (na een beroemd leven als universitair docent -onderzoeker over nachtvlinders) weet hij zich Ida goed te herinneren en vertelt hij wat er na de dood van het kindje gebeurd is.

Tobias Buitink

Tobias is een liefhebbende zoon van Ida. Hij weet niets van het verleden van zijn moeder. Als zijn vader plotseling sterft, komen er veel praktische zaken op hem neer. Hij regelt de begrafenis, zoekt een tehuis voor zijn zieke moeder, regelt haar verhuizing en doet 101 klussen. De dank van zijn moeder is niet erg groot: volgens haar zeurt hij veel te veel over onbenullige dingen. Dat leidt af en toe tot een ruzie. Maar op verzoek van zijn moeder begeeft hij zich ook op het pad van de queeste.. Hij weet op internet te achterhalen wat er met Otto is gebeurd en ook waar zijn nieuwe woonplaats is. Hij is wel enigszins van slag als hij van Ida hoort dat ze vroeger in verwachting was van een (doodgeboren) kind. Maar als een trouwe zoon vergezelt hij zijn moeder naar de begraafplaats van Nijmegen waar de ontknoping plaats vindt.

Quotes

"En toen lag Louis ineens naast het tuinpad. Op zomaar een ochtend. Waarschijnlijk ging hij de broodzak leegschudden in het voederhuis voor de vogels. Hij trok met zijn benen. Het gras was nog vochtig. Het duurde eindeloos voordat ik met die ellendige rollator bij hem was. Ik stortte op mijn knieën naast hem neer en probeerde hem tot leven te aaien-schudden-schreeuwen. ‘Duh... duh... duh...’ was het enige wat hij kon uitbrengen. Bij elke uitroep sperden zijn ogen zich iets open, maar hij leek niets meer waar te nemen" Bladzijde 15

"Ik kantelde mijn bekken, maar hij bedoelde dat ik hem zou besturen met mijn hand. Het was de eerste keer dat ik een piemel aanraakte. Voorzichtig hield ik hem tussen mijn vingertoppen. Hij was hard, maar ook zacht en warm. "Niet te snel", siste ik zodra hij in me kwam. Mijn billen en alles daarbeneden verkrampte zich iom mijn lichaam van zijn duwende piemel weg te bewegen." Bladzijde 70

""Ben jij in verwachting?" Haar vraag stompte me in mijn buik. "Dat is toch niet waar Elfrieda?" Per ongeluk schermde ik met mijn hand ter hoogte van mijn navel. Ze keek me recht aan net opengesperde ogen, haar pupillen scherp als de punten van een net geslepen potlood. Al haar rimpels leken dieper door te hangen, "Zeg me dat het niet waar is."" Bladzijde 99

""Mejuffrouw Tendeloo' De zuster haalde diep adem. "Wellicht dat de Heer het bastaardkindje weer tot zich heeft genomen, omdat hij u er niet mee vertrouwde. U zult deze schuld moeten dragen. Bidden zal het enige zijn wat u kunt doen tegen deze grote, grote schande."" Bladzijde 243

""ik heb gebeden dat de Heer jou niet alleen zou laten met een kind." Ik zag dat haar ogen glansden. "En hij heeft het voor jou tot zich genomen. Het enige wat jij nog hoeft te doen, is bidden. En vergeten."" Bladzijde 272

Thematiek

Ongedoopte dode kinderen in de vorige eeuw en de positie van de kerk.

Stadsdichter van Nijmegen, Jaap Robben, werd een paar jaar geleden geïnteresseerd in de positie van vrouwen die hun dood geboren en ongedoopte kind nooit hebben gezien en dat begraven werd zonder dat ze wisten op welke plek. dat gebeurde. Bij een recente herdenkingsplechtigheid in de stad, waarvoor hij een gedicht schreef, zag Robben dat er een vrij grote groep vrouwen was die dat overkomen is. Hij schreef er deze roman voor, waarbij alle literaire bouwstenen (de motieven ) in het teken staan van het door hem gekozen onderwerp: verliefdheid, seksualiteit, overspel, ongewenste zwangerschap, familieproblemen, schuldgevoel, RK-kerk, schande, dood en rouwverwerking. Wat in het verleden bij de vrouwen was weggestopt, komt in het heden keihard terug. Ida Tendeloo is één van de vrouwen die het overkwam.

Motieven

Overspel

Ida en Otto hebben een stiekeme, verboden relatie. De vrouw van Otto mag niets merken. Daarom wil hij de baby ook niet laten komen. Otto wil niet scheiden van zijn vrouw Brigitte, omdat hij zegt dat je ook van twee vrouwen zou kunnen houden.

Inwijding

Tijdens een wandeling langs de Waal wordt Ida door Otto ontmaagd: ze wordt door Otto ingewijd in de liefde.

Queeste

Na de dood van haar man Louis gaat Ida op zoek naar haar vroegere minnaar Otto Drehmann. De zoektocht gebeurt voornamelijk via het internet.. Uiteindelijk komen ze (Ida en Tobias) te weten dat Otto inmiddels weer in Nijmegen woont. Dat is bijna het einde van de zoektocht. Ze ontmoet haar vroegere minnaar in een verzorgingstehuis.

Religie: rooms-katholieke kerk.

De rol van de Rooms- Katholieke kerk is erg dubieus. In de zestiger jaren van de vorige eeuw is het een openlijke schande wanneer een meisje zwanger wordt van een getrouwde man. De pastoor komt bij de familie Tendeloo aankloppen en biedt Ida aan om van het kind in een nonnenklooster te bevallen en het daarna af te staan. De non die Ida later half inlicht over het dode kindje, zegt dat het kindje bij de Heer is en dat dat ook maar beter is. Niet gedoopte kinderen mochten van de kerk niet in gewijde grond begraven worden: ze werden in een anoniem (massa) graf in de grond gestopt. Er zijn zelfs gevallen bekend waarbij het dode kind in een kist bij een andere dode werd meegegeven. De gedachte daarachter is dan dat het kind eigenlijk toch in gewijde grond is begraven.

Schuldgevoel

De non in het ziekenhuis probeert Ida een schuldgevoel aan te praten: een meisje dat een kind van een getrouwde man krijgt, is natuurlijk schuldig. Tenminste volgens de normen van de tijd in de zestiger jaren. Het is maar goed dat het kind dood is, want dan kan de Heer ervoor zorgen.

Heden en verleden

Het heden van Ida heeft natuurlijk veel te maken met het verleden in de relatie met Otto in 1963. Dingen die haar toen zijn overkomen, schieten haar in het heden te binnen en zo krijgen kleine oorzaken later (in eerste instantie) onverklaarbare gevolgen. De verpleger Jamie krijgt in het heden een stevige opdonder van Ida als hij haar met een washandje wil wassen. Dat doet haar denken aan het washandje dat een non in het ziekenhuis na haar miskraam over haar gezicht haalde. Een ander voorbeeld is dat ze in het tehuis moet denken om een motvlindertje dat in een web gevangen zit. Dat brengt haar terug in de nacht dat ze met Otto nachtvlinders bestudeerden. Een derde voorbeeld is dat ze kwaad wordt als Tobias haar een echo wil laten zien van zijn kind dat geboren moet worden. Van die moderne heisa gruwelt Ida: het wordt òf een jongen òf een meisje. Ze wil eigenlijk de echo niet eens bekijken. En waarom is de lidcactus van nu zo belangrijk voor haar. Dat heeft ook alweer met het verleden te maken. En de indruk die de twee witte voeten van Louis op de bramcard hebben gemaakt op Ida, komen later in het verhaal terug bij de twee witte voetjes die Ida bij het doodgeboren kind heeft gezien.

Dood

De dood speelt een rol: een paar weken voordat het verhaal begint, is Ida's man Louis ineens doodgebleven op het tuinpad in de tuin. Dat was een grote klap voor haar. Ze kan niet goed voor haar zelf zorgen en ze moet daarom naar een verzorgingstehuis. De dood zit ook in het verleden. Ze is zwanger van haar minnaar en het kind wordt dood geboren. Ze mag het kind niet zien en het wordt anoniem begraven op een kerkhof in Nijmegen. Vrijwilligers hebben een archief gemaakt en daaruit blijkt dat een dochtertje van de familie" Tendeloo" er inderdaad begraven ligt.

Schande / familiegeheim

Het was in de zestiger jaren een grote schande wanneer een ongetrouwde vrouw in verwachting was. Soms werd er snel een huwelijk geregeld door de ouders, soms werd een vrouw in een klooster opgenomen om daar te bevallen en daarna het kind af te staan. In deze roman zie je de schande doorklinken in de reactie van de bakker en ook in de reactie van de bloemist die niet toestaat dat Ida bij hem werkt, terwijl ze ongehuwd zwanger is. Ook de reacties van Ida's ouders hebben allemaal te maken met het begrip schande . Haar moeder jammert dat dit haar overkomen is. met haar jongste dochter. De andere familieleden wordt niets verteld. het wordt een goed bewaard familiegeheim.

Seksualiteit

Vrij expliciet vertelt Jaap Robben over seksualiteit. in de relatie tussen Otto en Ida. Zeker bij de ontmaagding van Ida probeert hij haar gevoelens te beschrijven. Dat doet hij op een intense manier zonder zich aan pornografie te bezondigen.

Opdracht

Voor mijn lieve Lucy

Titelverklaring

Schemerleven

Structuur & perspectief

Er zijn 49 genummerde hoofdstukken zonder titel.De hoofdstukken wisselen heden en verleden af. De structuur is dus niet-chronologisch. Aan het woord is een 81-jarige vertelster Ida Tendeloo die vlak na de plotselinge dood van haar man Louis in een verzorgingstehuis terecht komt. Ze denkt terug aan het verre verleden van 1963. De hoofdstukken uit het heden (2023) worden door haar verteld in de o.t.t : Ida is daarin een 'nog onwetende meebelever.'. De hoofdstukken die vanaf maart 1963 spelen, worden door haar verteld in de o.v.t en Ida is dan een achteraf-vertelster.

Decor

Het verleden begint in de koude winter van 1963. De gebeurtenissen uit het verleden spelen zich voornamelijk af in dat jaar. Het verhaalheden is zestig jaar, nadat de 21-jarige Ida een relatie had met een getrouwde man. Ida is 81 jaar als haar man sterft. Het verhaalheden speelt zich af in 2023.

De belangrijkste plaats in het verhaal is Nijmegen, waar Ida woont en ze een getrouwde man Otto Drehmann ontmoet. Met hem schaatst ze over de dichtgevroren Waal. Ook in het verhaalheden woont ze in die stad, zij het na de dood van haar man Louis in een verzorgingstehuis.

Stijl

De stijl van Jaap Robben is net als in zijn eerste twee romans (Birk en Zomervucht) heel helder, vrijwel zakelijk. Hij gebruikt geen moeilijke woorden en maakt geen complexe zinnen. Een voorbeeld daarvan zijn de zinnen waarin Ida de dood van Louis beschrijft. Heel zijn korte mededelingen.
- (blz. 15) "En toen lag Louis ineens naast het tuinpad. Op zomaar een ochtend. Waarschijnlijk ging hij de broodzak leegschudden  in het voederhuis voor de vogels. Hij trok met zijn benen. Het gras was nog vochtig. Het duurde eindeloos voordat ik met die ellendige rollator bij hem was."
- (blz. 19:  "En nu is hij as., een blauw metallic emmertje vol. Het meeste is afkomstig van zijn kist.

Jaap Robben is ook dichter en dan zou je in een roman veel poëtische beelden verwachten. Maar ook in zijn metaforen is Robben zuinig, helder, bijna zakelijk.
- (blz. 11:"Een jonge kerel.Twee opgewekte ogen en een baardje zo strak als een Duitse voortuin.")
- (blz. 63: "Tobias' kamer is een lege doos geworden.")
- (blz. 106:" Dat was zo'n weke jongen die gemaakt leek van vissenvlees.")
- (blz. 119:"Niet lang daarna lagen we als half uitgevouwen klapstoelen op de achterbank van de Simca.")
Soms wordt een metafoor uitgewerkt:
- (blz. 94: "Uiteindelijk moest ik terug naar huis. Waar ik het leven met mijn ouders weer aan probeerde te trekken als een trui. Een trui die na elk afspraakje met Otto opnieuw te warm gewassen leek. Inmiddels had die de maat van een kindertrui. En kreeg ik de hals nauwelijks nog over mijn hoofd. Hij knelde zo dat ik haast stikte, tertwijl ik tegenover mijn vader en moeder aanschoof voor de aardappels en de bloemkool. Misschien was het altijd al een kindertrui geweest en paste hij niet meer omdat ik een vrouw was geworden."

In zijn met seks beladen passages is Jaap Robben heel expliciet, maar niet grof (Otto heeft een piemel) en zeker niet pornografisch.
Ten slotte moet de lezer ook zelf aan het werk, want in de twee verschillende tijdlagen zijn veel overeenkomsten te ontdekken, maar de schrijver legt het niet uit. Literatuur betekent ook de lezer aan het werk zetten.

Slotzin

"Och, mama toch." Tobias hurkt naast me, trekt mijn wang tegen zijn oor. "Kijk dan", huil ik. Met mijn handen beschut ik de woorden tegen de zon. "Hier staat ze." 7 december 1963- Het echtpaar Tendeloo- Een dochtertje

Bijzonderheden

Jaap Robben zelf over deze roman: "Deze roman komt voort uit een gedicht dat ik ooit schreef voor overleden, ongedoopte kinderen die tussen 1950 en 1980 werden weggenomen bij de bevalling en stiekem begraven moesten worden, naamloos in ongewijde grond. Dat gedicht werd op een bankje geplaatst bij een monument in Nijmegen. Bij de onthulling kwamen er tientallen vrouwen die dit hadden meegemaakt en er nog nooit over hadden gesproken, zelfs niet met hun eigen man, ook niet als het hun gezamenlijk kindje was."

Beoordeling

Na Birk en Zomervrucht weer een prachtige roman van Jaap Robben.
Geschreven in zijn kenmerkende stijl in een duidelijke structuur neergezet: afwisseling heden en verleden.
Ook over een weliswaar fictief personage, maar wel gebaseerd op waargebeurde situaties in de zestiger jaren van de 20e eeuw.
Jaap Robben verdient inmddels een plaats op de literatuurlijst van het VO.

Recensies

"Vlog-recensie van de Lezer des Vaderlands over de nieuwe roman Schemervlucht" https://www.youtube.com/w...8dDrE1fDjo

"Jaap Robben laat in Schemerleven zien hoe een trauma van een nu 81-jarige vrouw weer aan de oppervlakte kan komen. In de jaren zestig was een ongewenste zwangerschap een enorme schande voor de familie. De schaamtecultuur in katholieke kring komt duidelijk naar voren met de pastoor die aanraadt om het kind geboren te laten worden in een nonnenklooster en dan af te staan. [...] Robben weet het karakter van deze vrouw goed te treffen door kleine elementen die op het eerste gezicht wat vreemd zijn betekenis te geven later in het verhaal. Waarom is ze zo gehecht aan die lidcactus die in haar oude huis stond? Waarom reageert ze zo gelaten als haar zoon de echo laat zien van haar eerste kleinkind in wording? Waarom slaat ze haar verzorger keihard als die een washandje over haar ogen haalt? De enige uitweg voor de herinneringen die haar plagen, is dat ze er een keer over gaat praten, maar dat valt nog niet mee. ‘Nu ik erover moet spreken, lijk ik daar een heel nieuwe taal voor te moeten uitvinden. Mijn beschikbare woorden voelen zo beperkt.’" https://www.tzum.info/202...emerleven/

"Robben schaakt op vele borden tegelijk: het verhaal moet ook een historisch beeld schetsen van Nijmegen in de afgelopen eeuw, van de gevolgen van een buitenechtelijke affaire, van sociale uitsluiting, van de heersende houding dat leed weggestopt moest worden – dat is Frieda’s trauma, haar drama." https://nrcwebwinkel.nl/s...ew_content

"Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Ida. Na het overlijden van haar man Louis verhuist ze naar een verzorgingshuis. Nu Louis er niet meer is, komen de traumatische ervaringen uit haar verleden in alle hevigheid terug. Stukje bij beetje word je als lezer meegenomen in haar herinneringen. Wat begint als een ontluikende, maar verboden liefde rond haar twintigste, eindigt in een drama. Ze wordt onbedoeld zwanger. Het kindje dat ze baart, krijgt ze niet te zien en men wil niet zeggen waar het gebleven is. De rest van haar leven draagt ze deze schokkende gebeurtenis met zich mee, diep in zichzelf verborgen. Tijdens het lezen voel je de onmacht van de oudere Ida, haar gepruttel, haar ingehouden verdriet. Maar ze beseft, dat wanneer ze haar geheim nog langer voor zich houdt, niemand zal weten dat het kindje bestaan heeft." https://bazarow.com/recen...emerleven/

"Misschien wel de meest indrukwekkende roman die ik dit jaar las. Zeker door de thematiek, maar zeker ook door de wijze waarop Jaap Robben dit verhaal heeft geconstrueerd en hoe hij Frieda tot leven weet te wekken. Inclusief alle haar nukken. Ja, Frieda en haar verhalen kruipen diep onder je huid." https://www.hebban.nl/rec...hemerleven

"Maar Robbens nieuwe roman mist de alomtegenwoordige beklemming van Birk en Zomervacht. Dat heeft te maken met het vertelperspectief van Schemerleven, dat nadrukkelijk dat van een volwassene is terwijl je in Robbens eerste twee romans juist het idee hebt de gebeurtenissen mee te beleven met de jonge hoofdpersoon. En in het algemeen wordt Schemerleven in een adequate stijl verteld, maar vaak niet meer dan dat. En soms minder dan dat, zoals in deze kitscherige passage: ‘Hij hoefde me nauwelijks aan te raken tussen mijn benen of ik voelde hoe de smeulende kooltjes tot gloeien werden geblazen.’ [....] Op dit soort momenten wordt Schemerleven iets wat Frieda absoluut niet is: een beetje tuttig." https://www.volkskrant.nl...gle.com%2F

"Toch vestigt Jaap Robben in zijn derde roman voor volwassenen nergens de aandacht op zichzelf, op de rijkdom van zijn stijl, op zijn schrijverschap, dat hij in het prachtige Schemer­leven volledig in dienst stelt van zijn verhaal. Nee: van het verhaal van zijn hoofdpersoon Frieda Tendeloo. Want dat is hoe het de hele roman door voelt, in ieder goedgekozen woord. Als háár ­hartverscheurende verhaal." https://www.demorgen.be/t...gle.com%2F

"Robben wisselt Frieda’s herinneringen af met scènes in het heden. Haar huis moet nog ontruimd en de al te voortvarende manier waarop haar zoon dat aanpakt, en meubels verpatst en weggeeft, ergert haar. Die schoondochter met haar pretecho ergert haar ook. ‘Dat jullie daar zoveel heisa om maken. Het is óf een jongen óf een meisje. Meer keus heb je niet.’ Het boek zit ingenieus in elkaar, want later snap je pas waarom Frieda zo reageert, waarom ze zo zorgvuldig omgaat met een motvlindertje, waarom een enorme lidcactus zo belangrijk voor haar is. En als ze een mep uitdeelt aan een verzorger, begrijp je die veel later pas. Robben doseert de informatie heel precies. Frieda is een karakter om te zoenen, lekker bokkig en eigengereid, en tot op hoge leeftijd grappig. Het einde vond ik dan weer erg zoetsappig." https://www.ncrvgids.nl/r...OPwBAAQALz

Bronnen

Het interview met de schrijver Jaap Robben over zijn nieuwste roman "Schemerleven." op NPO-4

https://www.nporadio4.nl/...aap-robben