Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2013
• 228 pagina's
• Uitgeverij: De kring

Flaptekst

Eerste zin

De dood van Zar - wiens volledige naam Cezar Oblensky luidde- had de vergevingsgezindheid van de oude Tanek Schönflies wreed om zeep geholpen.

Samenvatting

Door de complexe structuur van de roman (met vier verschillende personale vertellers - zie hieronder) is het niet eenvoudig de inhoud duidelijk begrijpelijk samen te vatten. Dat zou een nogal fragmentarisch verslag worden. De samenvatting die hieronder wordt gegeven, is daarom  wel conform de inhoud maar niet conform de vorm  zoals die  in het boek aan de lezer wordt gepresenteerd.

Verhaalheden:
Dana Schönflies, de 55-jarige dochter van de hoogbejaarde(97) Poolse arts  Tanek Schönflies, is uit Rome naar Nederland gekomen, omdat haar vader met een kogelwond op het graf van zijn jonge vriend Zar Oblensky is aangetroffen. Er wordt algemeen aangenomen dat hij zelfmoord heeft gepleegd. Tanek heeft een lang leven en een geheimzinnig verleden achter de rug, waarover hij zijn dochter Dana en zijn zoon Don nooit iets heeft willen vertellen. Vooral de oorlog is een groot taboe.

Dana ontmoet de vrouw met wie Tanek een goed contact heeft overgehouden, de Georgische Maro (41 jaar) die haar zoon Zar (21) verloren heeft. Men weet niet of het een moord of zelfmoord is geweest. Door middel van een pakket dat Maro voor zijn dood van Tanek heeft gekregen, krijgt Dana informatie over haar moeder Sophie die in 1967 om het leven is gekomen (men twijfelt aan zelfmoord) en over haar broer Don. Stukje bij beetje wordt het verleden voor haar ontrafeld.

Het verleden tot aan de dood van Tanek in 2010.
Tanek heeft zijn jeugd in Polen doorgebracht. Hij heeft er zijn eerste vriendinnetje gehad, Wisla, die plotseling door de opkomst van het nazisme met haar ouders emigreert naar Amerika. Dat vindt hij heel erg.  Van jongs af aan heeft Tanek ook een vriendje Myron. Ze groeien samen op. Tanek gaat naar Perugia om te studeren, omdat Joodse kinderen geen plek aan de universiteiten in Polen wordt gegund. Hij hoort daar dat zijn ouders door de nazi’s zijn vermoord en als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt besluiten hij en Myron na de capitulatie van Europa in verzet te gaan. Ze sluiten zich aan bij een Poolse legeroverste in wie ze een held zien. Ze komen via omzwervingen terecht in Engeland. Tanek studeert verder voor gynaecoloog en Myron is intussen een Rooms-Katholiek geestelijke. Hij houdt alleen echter ook van vleselijk genot en als ze na D-day in 1944 in Nederland komen, valt de mooie Sophie voor zijn charmes. Ze is daarna zwanger van hem. Tanek die ook op haar verliefd is, trouwt met haar  en accepteert dat zijn zoon Don een kind van zijn vriend Myron is. Sophie kan dat psychisch allemaal niet zo goed verwerken, blijkt uit haar dagboeken die Dana van Maro heeft gekregen, en rijdt in 1967 weg van huis in haar auto. Ze is nooit meer teruggekeerd. Ze was een kind van stinkend rijke ouders en daardoor hebben Tanek, Don en Dana het financieel erg goed. Don is echter niet zo’n leuke man en heeft seks met veel vrouwen die op zijn kantoor werken. Een daarvan is de Georgische asielzoekster Maro (in het verhaalheden 55, maar destijds ruim dertig jaar). Hij gaat ook met Maro  naar bed en zij wordt zwanger. Don wil niets van haar weten (hij is getrouwd met de truttige Paula) en scheept haar af. De zoon die geboren wordt, noemt ze Cezar.

Tanek trekt zich het lot van die jongen erg aan en is als een vader/grootvader voor hem. Cesar is een moeilijke jongen, gebruikt en dealt drugs en komt in de problemen als hij drugs achterhoudt en zelf verkoopt. De vader van zijn schoolvriendje Dirk zit achter hem aan. Intussen heeft Zar die op de filmacademie zit, het plan om een film over het leven te maken met zijn hoogbejaarde vriend Tanek. Dat gebeurt in een ondergronds hol in de tuin van  Tanek. Zar moet echter zijn schuld betalen bij de criminele vader van zijn vriend en waarschuwt Tanek hoe hij in de problemen zit.  Maar hij wordt toch neergeknald en de suggestie wordt gewekt dat hij zelfmoord heeft gepleegd. De politie wil geen verder onderzoek doen, maar dan komt Tanek in verzet. Hij brengt een camera aan in de steen op het graf van Cezar en nodigt via diens zoon Dirk de criminele drugsdealer Bas uit hem daar te ontmoeten. Die bekent voor de (onzichtbare) camera, dat hij Zar heeft omgebracht en ook Tanek wordt het slachtoffer van Bas. In het laatste hoofdstuk ziet Tanek zijn levens en de liefste mensen om hem heen aan zijn oog voorbijtrekken (van Wisla tot Maro).

Bijzonder verhaalelement  is het steeds terugkerende  motief  van de  nieuwe engel. Dat idee is afkomstig van de filosoof Walter Benjamin  (familielid van Tanek). Tanek vat de ideeën van Benjamin zo op dat een nieuwe engel altijd staat voor de redding ( de hoop)  nadat er iets vreselijk misgegaan is. In de Oorlog was dat de Poolse legercommandant die uit de puinhopen van de eerste nederlagen tegen de Duisters nieuw elan bij Tanek en Myron teweegbracht en een Poolse Pantserdivisie oprichtte. Zijn laatste nieuwe engel was de haan, die het  enige overgebleven kuiken was uit een door een vos verwoest net. Deze haan die hij elf jaar heeft gehad, gaf een nieuwe impuls aan zijn leven. Vlak voor zijn eigen dood was de haan aan ouderdom gestorven. Hij had er Dana voor laten overkomen uit Rome. Ze had mee helpen zoeken en de haan gevonden.

Personages

Tanek Schönflies

Tanek Schönflies is 97 jaar en van Poolse afkomst. Hij was een goed mens en gaat naar Italië om daarvoor arts te studeren. Als de oorlog uitbreekt, hoort hij dat zijn ouders zijn omgekomen. Hij gaat naar Frankrijke en vecht met zijn vriend Myron mee in het Poolse leger. Na de oorlog keert hij terug naar Nederland en wordt verliefd op Sophie die echter een kind zal krijgen van zijn vriend Myron die een RK-geestelijke is en niet met haar wil trouwen. Hij krijgt dus een buitenechtelijke zoon en later nog een dochter die Sophie eigenlijk niet had willen hebben. Hij verliest in 1967 ook zijn vrouw, krijgt echter wel veel geld en besluit zijn artsenpraktijk in te ruilen voor de hobby van beeldhouwer. Hij hoort van een asielzoekster Maro dat zijn onwettige zoon hetzelfde heeft gedaan bij haar en deze Zar wordt zijn “petekind.” Hij zorgt goed voor hem, besluit een film over het leven met hem te maken, maar moet inzien dat het leven niet loopt zoals je dat plant. Zar wordt door een incident met een drugsdealer vermoord. Wanneer Tanek dat beseft, besluit hij nog een keer ene heldendaad te verrichten door een afspraak te maken met de crimineel en hem op het graf van Zar tot een bekentenis te dwingen. Hij moet dat zelf met de dood bekopen. Hij is een held die dat liever met daden bewijst dan met woorden. Hij weigert met zijn kinderen Don en Dana over de oorlog te praten. Tanek is een held die zijn verantwoording durft te nemen. Hij heeft een haan als symbool voor zijn toekomst. De haan die in de laatste regel kraait, is niet de Bijbelse haan van het verraad, maar die van de haan die victorie kraait.

Dana Schönflies

Dana is 55 jaar als haar vader wordt omgebracht. Ze heeft altijd willen weten wat er in de oorlog is gebeurd, maar haar vader Tanek heeft dat verzwegen. Als hij dood is (hij wordt vermoord door Bas) krijgt ze via de Georgische asielzoekster Maro een pakket met informatie (o.a. dagboeken van moeder Sophie en opstellen van broer Don). Langzaam maar zeker komt het verleden van haar vader tot leven bij haar. Vroeger heeft ze zich ongewenst gevoeld, want ze had eens een gesprek van haar moeder afgeluisterd en gehoord dat ze een ongelukje was en dat haar moeder geen kinderen meer had gewild. Ze woont in Rome en komt op afroep van haar vader naar Nederland. Ze wil het huis van Tanek na zijn dood aan Maro schenken, omdat ze weet dat die binnen ene jaar haar huis zal moeten verlaten. Dana is een positief personage in tegenstelling tot haar halfbroer Don..

Maro Oblensky

Maro (41 jaar) is een dappere Georgische asielzoekster, die ongewenst zwanger is geworden van haar baas Don. Ze heeft het moeilijk in de opvoeding van haar zoon Zar, die een lastige jongen is, maar krijgt heel veel steun van de oude Tanek met wie ze overigens geen (seksuele) relatie heeft. Hij is als het ware een vader voor haar en een opa voor Zar. Ze geeft na zijn dood het pakket met informatie aan Dana, die daaruit het verleden van haar vader kan reconstrueren.

Zar Oblensky

Zar is de onwettige zoon van Don Schönflies. Zijn biologische vader wil niets met hem te maken hebben en hij wordt door zijn moeder opgevoed. Dat levert veel problemen op (hij wordt van school gestuurd, gebruikt en dealt drugs en denkt de dealers te slim af te kunnen zijn.) Dat pakt verkeerd uit en leidt uiteindelijk tot zijn voortijdige dood. Hij is creatief, gaat naar de filmacademie en wil met Tanek een film over het leven maken. Tanek doet een oefenpoging voor de camera’s, maar het is nooit meer tot een echte opname gekomen.

Quotes

"Wisla had hij met jongensachtige zwier bemind, terwijl hij Sophie, de moeder van zijn kinderen, vele jaren en een passie dodende oorlog later door zijn rijpere, onvoorwaardelijke misschien wel veel te begrijpende liefde tot wanhoop had gedreven." Bladzijde 44

"Plotseling had hij het gehoord: piep, piep, piep. Onder een bebloede vleugel was er een kuikentje gekropen. Net uit het ei vandaan. Tanek had het beestje opgepakt en hem toegefluisterd dat hij een engel was, een nieuwe engel, dat hij de engel van de geschiedenis was. Hij had zijn engel, zijn bloedeigen engel, beloofd dat het hem nooit aan iets zou ontbreken." Bladzijde 48

"‘De film van/over mijn leven wil ik eerst in mijn eentje in dit onderaardse hol beleven. Wat ik wel of niet aan het witte doek toevertrouw nu niet lachen, Zar! – eist innerlijke rust. Ook had Tanek bedongen dat de film pas vertoond zou mogen worden na zijn dood. Zar had dat “laf” genoemd. “Jij en mijn moeder dealen in geheimen, maar jullie zijn wel van het soort dealers die hun spulletje nog voor géén miljoen kwijt willen.” " Bladzijde 94

"Bas was weggereden. De twee krachtpatsers waren bij hem gebleven, ze waren achter hem gaan staan. Er had een schot geklonken. De wereld werd licht en donker. Zar had aan een verhaal moeten denken. Hij weet niet meer zo goed van wie het verhaal was. Van Borges? Een man wordt doodgeschoten. Er rollen tranen over zijn wangen. In de secondes dat de tranen over zijn wangen rollen, doet de man zijn leven over. " Bladzijde 209

Thematiek

Toekomstdroom

Belangrijk in deze roman is het optreden van de nieuwe engel. Het lijkt in eerste instantie simpel om een dier (een haan, een hond Laila die Dana aan Maro geeft) te gaan maar het staat symbool voor de hoop die je als mens moet koesteren, nadat je veel ellende over je heen hebt gekregen. De haan was het enige overgebleven ei nadat een vos het nest met eieren had verwordt. Het is een Phoenixmotief: uit de as komt een herrezen vogel. Het moet mensen verder helpen met hun verdriet: het heeft geen zin om met je gezicht naar het verleden te blijven staan kijken. Je moet altijd vooruit naar een nieuwe toekomst. Zo was de Poolse legercommandant Maczek ook een nieuwe engel voor Tanek, omdat die op de puinhopen van de Duitse bombardementen een nieuwe Poolse Pantserdivisie oprichtte om de nazi’s te bestrijden. In de laatste regel kraait Taneks haan victorie. Hij is als mens overeind gebleven.

Motieven

Vriendschap

Tanek heeft een grote jeugdvriend Myron. Nadat hij in Nederland is blijven wonen, bouwt hij een vriendschappelijke band op met asielzoekster Maro en later met haar zoon Zar, voor wie hij een soort wijze opa is.

Wraak

Op ingenieuze manier neemt Tanek wraak op de moordenaar van Zar.

Moord

Zowel Zar als Tanek worden door drugsbaas Bas vermoord.

Tweede wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog speelt op de achtergrond van het verhaal een rol mee. Taneks ouders zijn door de nazi’s vermoord. Zijn eerste vriendinnetje Wisla is voor de nazi’s gevlucht. Tanek heeft een heldenrol gespeeld in de oorlog als arts. Hij heeft gevochten in Frankrijk en is daarna gevlucht naar Engeland. In de laatste oorlogsdagen in Nederland heeft hij Sophie ontmoet.

Vader-zoonrelatie

Tanek en Don hebben een moeizame vader-zoonrelatie. Tanek is niet de biologische vader. Don en Zar hebben zelfs een onmogelijke relatie, omdat Don zijn vaderschap ontkent. Datzelfde heeft Myron min of meer gedaan met Don.

Familiebetrekkingen

Een belangrijk motief wordt gevormd door de onderlinge familieverhoudingen. Don is de biologische zoon van Myron, die door Tanek is geaccepteerd als zijn eigen zoon. Zar is de biologische zoon van Don. Op die manier wordt Tanek min of meer een opa-figuur voor Zar. Dana hoort stiekem dat ze de ongewenste dochter is van Tanek en Sophie. De relatie tussen Don en Tanek is moeizaam. (blz. 36 Don tegen Dana als ze aangeeft dat ze haar vaders as in Polen wil uitstrooien: “…zelfs vaders hebben een houdbaarheidsdatum.”

Liefdesrelatie: problemen/echtscheiding

Tanek heeft voor de oorlog in Polen een grote jeugdliefde gekend. Hij had al met haar gevreeën, voordat ze naar Amerika vertrok op de vlucht voor de komende nazi’s. Na de oorlog ontmoet hij de mooie, maar van zijn vriend zwangere Sophie met wie hij trouwt en met wie hij nog een dochter krijgt. Ze kan het leven niet aan en heeft waarschijnlijk zelfmoord (d.m.v. een auto-ongeluk) gepleegd.

Familiegeheim

Pools Tranen is een roman met (familie) geheimen die een voor een ontrafeld worden. Wat is er in de oorlog gebeurd? Wie is de vader van Don? Wat is er met moeder Sophie gebeurd? Wie heeft Zar vermoord. Hoe is Tanek om het leven gekomen?

Misdaad

Door Zar komen diverse personages (Maro en Tanek) in aanraking met criminaliteit. Zar steelt drugs van zijn dealers en moet dat later bekopen met zijn dood. Tanek wil zijn dood wreken.

Trivia

Het verhaal van Tanek is gebaseerd op de levensgeschiedenis van de vader van Miriam, maar het is geen biografie.(non-fictie). Ze heeft er wel degelijk een roman (dus fictie) van gemaakt.

Titelverklaring

De roman gaat over het leed dat de oude verteller Tanek Schönflies (van Poolse afkomst) heeft meegemaakt in zijn lange leven. Op 97-jarige leeftijd pleegt hij nog een heldendaad. Wanneer hij aan het einde van zijn leven (hij wordt neergeschoten) in een ziekenhuiskamer ligt, hoort hij de dichtregels van zijn eerste geliefde Wisla:
“Als je er niet bent
zal ik lachen
en mijn tranen
zullen Poolse tranen zijn.

Ook het laatste hoofdstuk waarin dit staat heeft de titel  “Poolse tranen”.

Structuur & perspectief

Het boek begint met een heel klein krantenbericht waarin wordt vermeld dat er een hoogbejaarde man dood is aangetroffen op het graf van Zar Oblensky.

Daarna volgen hoofdstukken die steeds met de naam van de personale vertellers worden aangeduid: Tanek (6x), Dana (5x), Zar (3x) en Maro (3x). Daarna volgt een soort epiloog waarin wordt verteld dat Tanek sterft aan de kogelwond die hij heeft opgelopen na de aanslag van crimineel Bas.

Aangezien Tanek (zie het krantenbericht) eigenlijk al dood is en uit de eerste regel ook blijkt dat Zar al begraven is, kan worden afgeleid dat er geen sprake is van een chronologische roman. Het verhaalheden wordt voornamelijk  voor rekening genomen door Dana en Maro. Die ontmoeten elkaar ook in het verhaalheden dat zich in ieder geval in of kort na 2010 afspeelt. Uit tekstgegevens kunnen we namelijk opmaken dat Tanek in 1913 geboren is en 97 jaar is geworden. Dat houdt in dat zijn dood in 2010 is. Hij vertelt in zijn eigen hoofdstukken over zijn jeugd, de oorlog en zijn huwelijk. Ook de dood van zijn vrouw  Sophie is al lang geleden gebeurd (1967).

Alle vertellers vertellen in de hij/zij-vorm (personaal dus) maar in een aantal gevallen wordt ook iets verteld over de gevoelens van andere personages in hun leven,  wat de verteller op dat moment niet kan weten. Er zijn dus wel degelijk auctoriale trekjes bij een aantal vertellers (vooral bij Tanek) te bespeuren. Dana en Maro vertellen afwisselend in de o.t.t. en ov.t., maar Maro en Tanek vertellen alleen in de o.v.t.

Er is sprake van een vrij complexe structuur, maar die heeft in deze roman wel een functie, namelijk er moet in de loop van het verhaal steeds een nieuw tipje van de sluier worden opgelicht en de geheimen waarmee de personages rondlopen, worden stukje bij beetje onthuld. De spanning moet daardoor bij de lezer gewekt worden. Daarom moeten heden en verleden wel door elkaar lopen en moet er gebruik worden gemaakt van de brieven en dagboekfragmenten die na de dood van Tanek worden gelezen door zijn dochter Dana.

Na het verhaal geeft Miriam aan dat de roman gebaseerd is op de levensgeschiedenis van haar eigen vader. Er wordt een necrologie over haar vader in die “verantwoording” opgenomen. Daarna is er nog een deel waarin ze de filosofische ideeën van Walter Benjamin over de nieuwe engel uiteenzet.

 

Decor

Zoals hierboven al werd vermeld, is het verhaalheden gemakkelijk te achterhalen. Tanek sterft op 97-jarige leeftijd. Uit tekst gegevens blijkt dat hij op 3 mei 1913 is geboren in Polen.

Een belangrijke periode is ook die Tweede Wereldoorlog, wanneer Tanek met zijn vriend Myron in Frankrijk tegen de nazi’s vecht. Derhalve is er sprake van veel tijdverdichting en van een niet-continue verteld verhaal.

Over het decor valt niet zo veel te vertellen: er worden nauwelijks mededelingen gedaan over de plaats waar het huis van Tanek staat. Wel wordt er gesproken over een slingerende Rijn en de Veluwe waardoor je mag aannemen dat het huis ergens in Gelderland heeft gestaan. Het decor is echter niet zo  belangrijk voor het naoorlogse deel. Wel is van belang dat Tanek en Myron Poolse jongens waren toen de oorlog uitbrak en dat ze met het Poolse leger in bezet gebied hebben gevochten en later weer in Nederland kwamen waar de beide mannen een relatie kregen met de rijke Sophie. Later verwekt de onwettige zoon van Tanek, Don, een kind bij een asielzoekster Maro uit Georgië. Die beide culturen (polen en Georgië) spelen dus wel een rol in de ontwikkeling van het verhaal.

Stijl

Miriam Guensberg heeft een schitterende stijl. Bovendien is ze in staat het woordgebruik aan te passen aan haar personages. Dat van de jonge volwassene Zar is duidelijk ruwer dan dat van de hoogbejaarde Tanek.

Een voorbeeld daarvan (Zar): “Dat Dirk op zijn moeder viel, begreep hij best: zijn moeder deed altijd aardig, terwijl de moeder van Dirk zo’n zonnebankchagrijn was die van de Toppers hield en met haar dikke reet op d’r centen en d’r hoekbank zat.”.

Miriam schrijft prachtige metaforen en aangezien ze ook filosofe is, wordt haar stijl ook gekenmerkt door filosofisch getinte zinnen. Van beide stijlkenmerken volgen hieronder enkele voorbeelden.
-(blz. 10) De kluis van zijn ziel waarin de idylle van zijn jeugd en de verschrikkingen van de oorlog opgeborgen lagen, bleef hermetisch gesloten;
-(blz. 14) In de loop van haar vijfenvijftig jaren was zijn dochter zelf tot een spreekwoordelijke zomereik uitgegroeid, tot een weemoedige twijfelaar die de hemel omarmde en tegelijkertijd aan het wroeten was tussen wortels die de onderwereld doorboorden;
-(blz. 69) Heimwee is het huisdier van ons asielzoekers. Een waaks, argwanend huisdier, dat je niet verlaat, al schop je het weg. Heimwee is lastig, want je wilt eigenlijk helemaal niets voelen. Voelen betekent pijn.
-(blz. 69) Ik stortte me op de Nederlandse taal, als een overvoerde kat op een muis, om ermee te spelen, opgewonden te raken en daarna de buit met huis en haar in te slikken en uit te kotsen
-(blz. 68) Assimilatie vergt acrobatie van de ziel.
-(blz. 68) Tijd is geen avocado, waarin je kunt knijpen.” Vertel me alles. De tijd is zelfs beurs, kan ik je vertellen.”
-(blz. 80) “Net of de tijd een sneltrein is “, had Zar gezucht [….] “Een trein waarin je aan de noodrem trekt, waardoor hij denderend tot stilstand komt. En waar die stilstand juist weer beweging oproept door de paniek die dan uitbreekt.”

 

Slotzin

In hen leefde hij voort: Zij waren zijn zelf, zijn schaamte, zijn geheimen, zijn tederheid. En Maro, haar zag hij ook.. Kleine, dappere Maro met Cezar aan haar zijde. En er was een film… En zijn tijd stond stil. En zijn haan kraaide.

Beoordeling

Poolse tranen is een weliswaar gecompliceerde, maar prachtige roman. Hoewel de Tweede Wereldoorlog  inhoudelijk een rol speelt, is er geen sprake van een oorlogsroman. Het verhaal gaat  meer over de kracht van liefde en vriendschap  in alle facetten, de hoop op een betere toekomst en de sterkte daadkracht om voor je mening uit te komen. Dat gegeven werkt Miriam Guensberg uit in een fraai verhaal met vier verschillende vertellers die elk voor de lezer steeds een tipje van de geheimzinnige sluier oplichten. Het mondt uit in een verrassende apotheose.
Dat maakt “Poolse tranen” geen gemakkelijke roman en je moet wel over een flinke dosis leeservaring beschikken om het verhaal op zijn waarde te kunnen inschatten. Daarnaast is een ander punt van aanbeveling de fraaie stijl waarin de schrijfster haar verhaal giet. Het is een genot om weer eens mooi geschreven zinnen te kunnen lezen in deze tijd van best-sellende “oestrogeenthrillers”.  Mooi schrijven kan dus ook nog.

Het boek is een waardevolle aanvulling op je literatuurlijst en kan heel goed worden gecombineerd met andere boeken waarin personages moeite hebben met  de verwerking van het verleden (bijvoorbeeld over de naweeën van de oorlog, maar ook over de verwerking van de dood van een geliefde).

Ervaren vwo-kandidaten zullen het boek zeker kunnen waarderen. Bovendien is het boek ook nog eens fraai uitgegeven in een gebonden uitgave van uitgeverij De Kring. Dat heeft het verhaal zelf ook ten volle verdiend.

Recensies

"Als literaire thriller en indrukwekkend eerbetoon is Poolse tranen een geslaagde roman, maar door de filosofische verwijzingen hapert het hier en daar en word je als lezer regelmatig het verhaal uitgegooid." http://www.tzum.info/2014...se-tranen/

"Dat ik amper een dag nodig had om Poolse tranen van Miriam Guensberg te lezen, zegt wat mij betreft iets over de kwaliteit van deze roman die zich niet zo één-twee-drie laat samenvatten." http://www.hanta.nl/hanta...n-vandaan/

"Hoewel deze Poolse tranen tal van diepgravende en aangrijpende elementen bevatten, zal de roman niet elke lezer, en ook De scriptor niet, beroeren. Dat Miriam Guensberg filosofie gestudeerd heeft, kan en wil ze niet verstoppen. Daarom is deze geschiedenis op een afstandelijke en rationale manier neergeschreven." http://scriptor-boekrecen...en_30.html