Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2013
• 264 pagina's
• Uitgeverij: Ambo/Anthos

Flaptekst

Eerste zin

Toen Daan klein was, dacht hij dat er binnen in zijn hoofd plaatjes zaten die hij in zijn droom verzamelde. Als hij zijn ogen sloot, kon hij naar binnenkijken en navertellen wat hij zag. Dat noemden de mensen fantaseren.

Samenvatting

Oorlogsjaren van 1940-1945. Vader Daniël is een joodse pianoleraar en klokkenmaker. Zijn katholieke vrouw Rosalinde Bliek was een beroemd violiste en lerares die aan het begin van de oorlog in Zwitserland overleden is aan tbc. Het is dus een gemengd huwelijk dus dat aanvankelijk bij razzia’s door de Duitsers wordt ontzien, maar later voor hen even kwalijk is. Daniël denkt de Duitsers te kunnen ontlopen door aan de hand van valse documenten een leven als adoptiefkind, geboren uit niet-joden, te fingeren. Hij heeft het geboortebewijs uit Groningen van protestantse ouders laten vervalsen. Hij denkt dat hij daarmee aan vervolging kan ontkomen en slaat alle  raadgevingen van omstanders en familieleden in de wind. Je zou hem in dat opzicht wel naïef kunnen noemen.

De kinderen van Daniël Maandag en Rosalinde Bliek  zijn de talentvolle vioolleerling Roos, die in de sporen van haar moeder lijkt te treden, en Daan, de jongste (hij is 7 als de oorlog uitbreekt) en meer op heeft met pianospelen zoals zijn vader. Belangrijke personages zijn hun tante Isabel, die de opvoeding  van de twee kinderen heeft overgenomen na Rosalindes vertrek naar Zwitserland, de behulpzame maar ook nogal op financieel voordeel uit zijnde buurman Prakke, Roos’ vioolleraar Labohm en de bende straatvriendjes van Daan. Ze vormen een jongensgroep waarin net als in de volwassen wereld anti-joodse sentimenten worden botgevierd en jodenwinkels worden leeggehaald. De vader van één van de jongens maakt zelfs carrière in de ‘jodenophaaldienst’. De leider van die gang is Groskamp. Subtiel vertelt Keuls later dat die omgekomen is bij een roekeloze actie.

Daan is vijf jaar jonger dan zijn zus. Hij is dol op zijn pianospelende vader, die hem in de oorlogsjaren  inwijdt in de schoonheid van de muziek, vooral aan de hand van de opera Die Zauberflöte van Mozart. Vader Daniël geeft hem een libretto met foto’s van de bont geklede Vogelfänger Papageno, die de kleine, fantasierijke Daan zelf zou willen zijn, én een prachtige foto van de koningin van de nacht uit deze opera. Deze foto doet hem sterk denken aan zijn gestorven moeder van wie een fraai  portret in de kamer hangt. De titel “Koningin van de Nacht” komt dan ook herhaaldelijk voor in de roman.

In het begin wordt terloops verteld dat Daans moeder is overleden en dat zijn tante de verzorging opneemt. Er komen gaandeweg het verhaal steeds meer regelingen die Joden treffen. Buurman Prakke gaat zich op onderduiken voorbereiden door een luchtkoker geschikt te maken als tijdelijke verbergruimte. Een van zijn zonen zit in het verzet. Prakke is in het begin sympathiek, maar naarmate de oorlog vordert gaat hij steeds meer dingen terugvragen bijv. waardevolle schilderijtjes die de Maandags hebben hangen. Ook oefent hij met zijn familie op het snel in de luchtkoker plaatsnemen bij onraad.

Een belangrijk personage wordt de Duitse officier Klaus Brenner. Hij toont steeds meer belangstelling voor de Maandags. Eerst bekijkt hij de later verdwenen koperen naamplaat van Daniël Maandag, waaruit je zou kunnen opmaken dat maandag joods is. Later zoekt hij contact en praten de twee over componisten als Mozart. Weer later gaan ze samen spelen op de piano en doen ze zelfs stukken voor quatre-mains. Ook krijgt de officier aandacht voor Roos, die aan het einde van de oorlog een mooie puber is geworden. Hij neemt chocolade voor haar mee.

Het is dan inmiddels met de Nederlandse bevolking minder goed gesteld. Huizen van joden worden geplunderd, joden worden verraden en opgepakt door Nederlandse politieagenten. De vaders van de straatbende van Daan horen daar ook toe. Groskamp voert ook nog een schrikbewind uit en de jongens moeten soms gevaarlijke opdrachten uitvoeren. Daan is bang voor Groskamp. Op een dag komt diens hond Hiet (naar Hitler) om bij een explosie in het Sperrgebiet. Het is een vooruitwijzing naar Groskamp die later ook om het leven komt. De jongens pesten Daan met zijn jood-zijn. Die wil daarom opheldering van zijn vader. De  jongens  gaan ook in een bunker op zoek naar een gevaarlijke stof als de Duisters na berichten over de invasie gevlucht zijn. Hij stopt het trotyl in de mayokachel en wanneer hij dat aansteekt ploft de kachel uit elkaar. In de hongerwinter wordt alles steeds slechter: de mensen eten suikerbieten en bloembollen. Zwarthandelaren verdienen veel geld. Uiteindelijk krijgt ook Daniël maandag een brief waarin hij wordt opgeroepen, maar hij blijft geloven in de waarde van zijn vervalste papieren. Isabel stuurt Roos echter wel weg: ze gaat naar een onderzoekadres, krijgt de viool van haar moeder mee. De kleine viool waarop ze oefende, gaat voor veel eten geruild worden, maar uiteindelijk koopt Klaus Brenner hem en schenkt hem terug aan de familie.

Isabel en Daan maken een voedselstrooptocht naar het Westland, waar de tuinders bereid zijn eten te geven voor antiek en andere waardevolle voorwerpen. Het is gênant te lezen hoe één van hen een waardevolle viool aanziet voor een ukelele en hem inruilt voor een zak eten. Ook het boek met de mooie plaat van de Koningin van de nacht verandert van eigenaar die er meteen op begint te krassen. Het doet Daan pijn, maar als ze teruggaan naar Den Haag is daar een razzia aan de gang. Isabel probeert te redden wat er te redden valt, maar Daniël is niet in de schuilplaats ondergedoken. Sterker nog, hij heeft onbewust de plek verraden waar de zoon van Prakke zit, waardoor die nu ook opgepakt wordt. Tot het laatste moment blijft hij naïef en hij wordt erin gesterkt doordat de officier Klaus Brenner voor zijn deur staat. Hij blijft gewoon componeren. Brenner verkeert in een dilemma en zegt dat Maandag eerder had moeten onderduiken. Nu moet hij hem laten oppakken. Dat gebeurt ook. Omdat Daan te jong is, mag hij blijven.

Personages

Daniël Maandag

Daniël is pianovirtuoos en klokkenmaker. In het begin van de oorlog is hij erg precies. Hij zet de klok die altijd precies twee minuten per dag achterloop weer gelijk. Later doet hij dat niet meer. Hij is redelijk onverstoorbaar maar ook naïef. Hij gelooft er heilig in dat zijn geboortebewijs met protestantse afkomst hem zal beschermen tegen de Duitsers. Hij weigert dan ook min of meer om plaats te nemen in de luchtkoker die als onderduikadres zal dienst doen. Dat bezorgt hem zijn ondergang. Hij sluit vriendschap met de Duitse officier Bresser en is daardoor ervan overtuigd dat hem niets zal overkomen. Dat wat hen verbindt is muziek. Hij is goed voor zijn zoon Daan en hij wijdt die in de wereld van de kunst in.

Daan Maandag

Daan is een fantasierijk mannetje die beelden opslaat in zijn hoofd en er daarna over kan fantaseren. Hij kan al redelijk goed pianospelen en is zeer geïnteresseerd over wat zijn vader hem vertelt over Die Zauberflöte. Daarin ziet hij de overeenkomst tussen de Koningin van de Nacht en de afbeelding van zijn moeder Rosalinde. Op straat maakt hij deel uit van de straatbende van Groskamp, maar in die groep is hij toch ondergeschikt aan de anderen. Ze pesten hem met zin jood-zijn en hij vraagt daarover na bij zijn vader. Die houdt hem een ideaal beeld voor ogen. Hij doet wat Groskamp hem opdraagt en is daardoor een gevaar (kachel met trotyl, zich begeven in een Sperrgebiet). Hij raakt gedesillusioneerd wanneer zij eerst de mooie spullen moeten afgeven in ruil voor eten en wanneer hij ziet dat zijn vader ondanks alle toezeggingen toch wordt opgepakt.

Klaus Bresser

Klaus is een keurig nette Duitse officier, die belangstelling toont voor de pianist Daniël maandag (hij leest eerst de koperen plaat). Hij weet natuurlijk dat Daniël van huis uit een jood is, maar in het begin van de vriendschap praat hij daar nauwelijks over: het is immers de muziek wat hen samen bindt. Ook begint Klaus steeds meer belangstelling te hebben voor de kleine Roos: hij neemt chocolade voor haar mee en ook zij wordt enigszins verliefd op hem. Als Roos ondergedoken zit, koopt hij de viool op in ruil voor eten en geeft die ook eer terug aan de familie. Het lijkt een zuiver mens, maar hij voorkomt aan het einde toch niet dat Daniël wordt opgepakt.

Isabel Bliek

Isabel regelt na de dood van Rosaline de opvoeding van Roos en Daan. Ze doet dat goed, is streng en waarschuwt Daniël er herhaaldelijk voor dat hij moet onderduiken en dat zijn doopsbewijs niets voorstelt. Ze onderhandelt met de op winst uit zijnde buurman over de prijzen van de etenswaren die ze moeten kopen in de Hongerwinter. Ze gaat ook mee op strooptocht naar het Westland waar ze de viool van Roos tot haar spijt moet ruilen voor etenswaren. Ook probeert ze tevergeefs Daniël te beschermen tegen het oppakken, maar die valt in zijn eigen kuil.

Buurman Prakke

Prakke lijkt eerst een geschikte kerel die veel voor zijn buren wil doen. In de luchtkoker tussen de twee huizen maakt hij een onderduikmogelijkheid. Hij doet dat heel netjes, oefent er in de praktijk mee en is verder ook erg handig: hij maakt een wandelwagentje voor voedseltochten. Maar aan het einde van de oorlog wordt hij steeds berekenender: hij wil geld zien voor het eten en als dat niet lukt, zoekt hij zijn heil bij de schilderijtjes die waardevol zijn. Hij staat wel symbool voor de Nederlanders die in de oorlog geld hebben verdiend aan de zwarte handel. Als enkele zaken goed verlopen, wil hij namelijk een hoger percentage van de opbrengst (verkoop Roos’ viool). Het lukt hem uiteindelijk niet uit handen van de Duitsers te blijven en ook zijn zoon Jannes (nota bene in meisjeskleren) wordt opgepakt door de politie.

Quotes

"Permanent aanwezig, boven de schoorsteen, was het portret van Rosalinda Bliek. Ze keek iedereen aan. Ze blikte zelfs vanuit haar schilderij de gang in. Het was onmogelijk aan haar voorbij te gaan. En als er toch werd doorgelopen, dan bleef ze de passant met haar ogen volgen. Het leek waarachtig alsof ze haar hoofd meedraaide. Bijna nog bedeesder dan bij zijn aankomst nam de leerling zijn jas aan van Isabel." Bladzijde 37

"Maar Moos zei weer dat het kon. Van joden mocht je gewoon stelen. Als je het niet deed was je stom. De boel werd toch weggehaald en naar Duitsland gebracht en dan had alleen de vijand er wat aan. Het was eigenlijk een soort verzetsdaad, zei Mos en hij zei het met trots in zijn stem, hij had het kennelijk op die toon van zijn vader gehoord." Bladzijde 146

"“Ik kom er wel aan”, zei Brenner. “Volgende keer neem ik ze mee.” Brenner had nog steeds de hand van Daniël vast en schudde hem nog een keer. “Jetzt sind Sie mein Freund”, zei hij. We hebben dezelfde leermeester gehad, samen een verbond gesloten met een Pleyel, samen in dezelfde beroemde concertzaal van muziek genoten. “Jetzt sind Sie mein Freund….”," Bladzijde 157

"Kees maakte met een geopende hand een gebaar van “geef eens hier” en Isabel stond haar viool voorzichtig aan hem af. “O”, zei hij, “een ukelele…”Hij beklopte het hout en begon er waarachtig op te raggen. Hij zette er een luisterend gezicht bij. ”Is het een echte?”, vroeg hij en hij probeerde er een wijsje uit te halen, dat hij met in de maat schuddend hoofd en stampende voet meezong." Bladzijde 246

Thematiek

Wo ii: jodenvervolging

Yvonne Keuls schrijft een verhaal over de Jodenvervolging. Ze liep er al lang mee in haar hoofd, omdat ze wilde duidelijk maken dat de rol van Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog lang niet altijd zo rooskleurig is geweest als in de jongensboeken wordt voorgesteld. In dit boek is dit te zien aan de handelwijze van de vaders van de jongens van de straatbende die aan de jodenophaaldienst. Ook Buurman Prakke komt er niet met een ongeschonden blazoen af: eerst doet hij veel goede dingen, maar hij wil er later toch wel voor beloond worden. Hij wil de schilderijtjes die in het huis hangen, eventueel de viool. Ook de tuinders in het Westland ruilen in de Hongerwinter voedsel voor waardevolle voorwerpen. Het is gênant om te zien hoe één van hem met een waardevolle viool omgaat. Er zijn veel zwarthandelaren die aan het oorlogsleed geld willen verdienen.

Motieven

Vriendschap en verraad

In oorlogstijd zie je het Hermansiaanse motief van het vriend/vijand denken. Keuls beschrijft de vriendschappelijke relatie tussen de Duitse officier Klaus Brenner en Daniël Maandag. Hij komt met Daniël praten over cultuur en pianospel. Ze spelen zelfs samen. Hij ziet bovendien wel wat in de mooie meid Roos en geeft haar lekkere dingen als chocolade. Maar aan het einde laat hij toch Daniël oppakken met het verwijt dat hij had moeten nadenken over zijn bestaan en op tijd had moeten onderduiken. Ook op jongensniveau zie je het vriend/vijand -denken terug. De straatvriendjes keren zich op een zeker moment van Daan af, wanneer ze zeker weten dat hij van joodse afkomst is. Hij moet dan ook gevaarlijke “proeven afleggen” om zijn dapperheid te bewijzen.

Vader-zoonrelatie

Daniël probeert zijn zoon Daan voor te bereiden op de wereld van de volwassenen.

Kunstwereld

De Maandags vormen een artistieke, muzikale familie. Rosalinda Bliek en Roos storten zich op de viool en Daniël en Daan op de piano. Vooral vader Maandag gaat helemaal in zijn pianospel en zijn zelfgemaakte composities op. Onverstoorbaar blijft hij in de oorlog zijn werk doen (spelen en componeren). Hij probeert zijn zoon bij de schoonheden van de muziek te betrekken vgl. Die Zauberflöte van Mozart. Maar de kunst kan het niet van het oorlogsgeweld winnen. De violen die veel geld waard zijn, worden bijna voor een “appel en een ei” verkocht. Kunst wordt niet op waarde geschat (viool = ukelele).

Oorlog: algemeen

Er worden enkele razzia’s beschreven waarbij joden en jonge mannen worden opgepakt.

Wo ii: kinderleed

In deze roman wordt duidelijk hoe Daan lijdt onder het leed dat anderen hem berokkenen. Uiteindelijk raakt hij zelfs zijn vader kwijt. Zijn moeder heeft hij al verloren. Er is dus ook sprake van een coming-of-age-verhaal.

Motto

Is het echt gebeurd, mam?
Niet allemaal.
Wat wel?
Daar kom je vanzelf achter.
Wanneer?
Als het gebeurt.
Gebeurt het dan?
Het kan gebeuren.   
- Gesprek met mijn Indische moeder

Opdracht

Voor Miriam Kruishoop, filmregisseur in Los Angeles, die mij ertoe bracht het boek te schrijven dat al jaren in mij klaarlag.

Trivia

Uit het nawoord van de schrijfster blijkt dat het verhaal van Daniël Maandag al in 1988 in haar hoofd zat, toen ze in dat jaar het Boekenweekgeschenk van de Bijenkorf schreef: Daniël Maandag. In de loop der jaren besefte ze echter dat ze met deze novelle nog lang niet alles had verteld over de oorlog. Ze had namelijk gehoor gegeven aan de neiging om een aantal oorlogsherinneringen weg te stoppen. In diverse interviews heeft ze intussen echter verklaard hoe boos het haar nu nog kan maken hoe Nederlandse politiemensen de Duitsers hielpen en hoe ze als kind werd behandeld door tuinders tijdens de hongerwinter. Dat is een motief in deze roman.

Titelverklaring

De titel komt vaak in de roman voor. Dit personage speelt een belangrijke rol in de opera Die Zauberflöte (van Mozart), waarover Daniël aan zijn zoon Daan vertelt. Hij heeft ook een boek waarin een prachtige afbeelding van die Koningin van de Nacht staat. In de verbeelding van de toch al fantasierijke Daan verbindt hij die Koningin met het beeld van zijn overleden moeder, waarvan immers een prachtig portret in hun huis hangt. Hij laat die twee personages samenvallen. Hij kijkt in de rest van de roman regelmatig naar die fraaie afbeelding en ziet tot zijn spijt dat het boek met die afbeelding  in de hongerwinter wordt ingeruild voor eten. De nieuwe kleuter-eigenaar bekrast meteen de mooie afbeelding. Het is dan een symbool voor de ondergang van de Maandags, zoals dat ook met de violen is gebeurd. De kunst kan het in oorlogstijd toch niet winnen van het geweld.

Structuur & perspectief

De roman bestaat uit 55 relatief korte hoofdstukken die geen titel hebben. Het is een vrijwel chronologisch verteld verhaal waarin de lezer steeds meer de oorlog wordt ingetrokken.

Het perspectief is dat van een onzichtbare, alwetende verteller. Hij vertelt wel veel vanuit Daan, maar er zijn toch ook veel passages waarin Daan niet aanwezig is.

Een voorbeeld van dit perspectief (blz. 110): Terwijl hij de trap op stormde, speelde Roos gewoon door. De officier luisterde aandachtig. Vanaf de eerste toon wist hij dat ze een groot talent was en op de een of andere manier wist Roos dat hij in staat was dat te beoordelen. Toen ze ophield met spelen, applaudisseerde hij en ze werd daar zo verlegen van dat ze haar viool neerlegden snel de kamer uit vluchtte.

Decor

De tijd van het verhaal is simpel vast te stellen. De roman start aan het begin van de Tweede Wereldoorlog (Daan is 7 jaar) en het verhaal eindigt in de hongerwinter van 1944. Omdat er tussendoor niet veel data en jaartallen worden genoemd, kun je wel stellen dat er een chronologisch verteld verhaal van ongeveer vier en een half jaar uit de Tweede Wereldoorlog wordt beschreven.

Het decor is de stad Den Haag. Alle gebeurtenissen spelen zich daar af. In het laatste deel wordt door Isabel en Daan nog een uitstapje gemaakt naar het vlak bij Den Haag gelegen tuinbouwgebied het Westland.

Stijl

De stijl van Yvonne Keuls is niet moeilijk. Ze schrijft heldere zinnen zonder gebruik te maken van moeilijke woorden. Het aantal metaforen is eveneens beperkt. Wel is ze geneigd veel dingen uit te leggen die voor een beginnende lezer misschien fijn zijn, maar voor een ervaren lezer overbodig. Het moeilijke onderdeel dialogen schrijven beheerst ze goed, maar er zijn niet erg veel dialogen.

 

 

Slotzin

Vlak voor Daniël de deur uit ging, maakte hij een klein hoekig Papagenosprongetje. Hij keek snel om en zag wat hij verwachtte: over het verbijsterde gezicht van Daan trok even een lachje. Daniël liep door en verdween tussen de mensen.

Beoordeling

De 81-jarige Yvonne Keuls heeft natuurlijk alleen al door haar geweldige verkoopcijfers haar waarde voor de Nederlandse literatuur bewezen (denk daarbij aan de boeken Jan Rap en zijn maat, Het verrotte leven van Floortje Bloem, De moeder van David S.).

Maar ze heeft nooit tot de door de literaire recensenten erkende top van Nederland behoord.

In dit boek schrijft ze met de inlas van veel autobiografische elementen over een periode die haar het hele leven heeft beziggehouden: de positie van Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog. Daardoor wordt het wel een interessant boek voor grote groepen Nederlanders. In het begin verloopt de introductie wat traag, maar wanneer het verhaal op gang is, ben je geneigd om het  achter elkaar uit te lezen. Dat is toch zeker een verdienste van de schrijfster. Er is zelfs sprake van een Jan Klaasseneffect wanneer de lezer de argeloze en naïeve Daniël Maandag wil waarschuwen voor het naderend onheil. Een havoleerling moet het niveau goed kunnen verteren.
“Koningin van de nacht” is heel goed te combineren met andere boeken over de Tweede Wereldoorlog in het algemeen en de Jodenvervolging in het bijzonder. Het ziet er bovendien naar uit dat van Koningin van de Nacht een filmversie zal worden uitgebracht waarvoor Yvonne Keuls ook het scenario zal schijven. Dan kun je op een prettige manier lezen en kijken combineren.

Recensies

"In het begin ging ik als een razende door dit boek heen, maar tegen het einde verslapte mijn aandacht een beetje. Het verhaal is gebaseerd op de oorlogsherinneringen van de auteur en dat vind ik altijd een groot pluspunt, het maakt het geheel meestal een pak geloofwaardiger. Net daarom vond ik het heel jammer dat de personages me niet konden aangrijpen. Ik kon me moeilijk inleven en kreeg vooral moeilijk hoogte van de hoofdpersonages." http://boekboetiek.blogsp...vonne.html

"Keuls wil te zeer overtuigen; ze legt werkelijk alles uit en laat nauwelijks iets aan de verbeelding over, waardoor het boek meer weg heeft van een documentaire dan van een roman. Maar dat oordeel is wellicht te hard voor Keuls’ eerlijke poging om te getuigen van het onrecht waarover ze nu nog kwaadheid voelt. Al die uitleg, die het werkelijke verhaal ophoudt, is te rechtvaardigen als je bedenkt dat De koningin van de nacht ook door volwassenen zonder redelijke kennis van de oorlog gelezen moet kunnen worden." http://www.literairnederl...nne-keuls/

"Puttend uit eigen en andermans herinneringen en de novelle over Daniël Maandag die ze in 1988 publiceerde, componeerde Yvonne Keuls deze oorlogsroman. Met de voor haar kenmerkende heldere beelden, milde humor en mededogen weet deze ervaren schrijfster er een onderhoudend verhaal van te maken, maar toch miste ik iets. Want hoewel het boek een zekere spanning kent, werd ik nergens door verrast of meegesleept. Wat mij nog het meest verwonderde was de manier waarop zowel Daniel als aanvankelijk ook Isabel kozen voor muziek en cultuur, boven veiligheid en warmte en Daniëls nonchalance houding op 21 november 1944 tijdens de grote razzia met de codenaam 'Schneeflocke' vond ik hemeltergend. Dat Yvonne Keuls nergens een oordeel geeft pleit voor haar groot inlevingsvermogen en vakbekwaamheid." http://curledupbook.blogs...nacht.html