Feitelijke gegevens
- 7e druk, 2022
- 347 pagina's
- Uitgeverij: De Bezige Bij
Flaptekst
Lisa Weeda reist in opdracht van haar vierennegentigjarige grootmoeder Aleksandra naar Loegansk, op zoek naar het graf van haar oom Kolja, die sinds 2015 is verdwenen. Lisa weet de grenspost van het oorlogsgebied te trotseren en in haar vlucht tuimelt ze terug in de tijd. Ze belandt in het paleis van de Sovjets, waar haar overgrootvader Nikolaj al sinds zijn eigen dood in 1953 wacht op Aleksandra. Na Aleksandra's deportatie in 1942 naar Duitlsand heeft hij haar nooit meer gezien. Samen met Nikolaj dwaalt Lisa door het paleis, dit limbo waar ook Kolja zich schuilhoudt, en wekt ze de geschiedenis van haar Don Kozakken-familie tot leven.
Eerste zin
Zelfs als ik Aleksandra's naam, haar vadersnaam Nikolajevna en haar achternaam Temnikova noem, mag ik niet langs het checkpoint. Ik neem mijn paspoort terug aan en wijs naar de brug richting Loegansk.Samenvatting
Deze samenvatting verloopt chronologisch. Lisa is de hoofdpersoon en de belangrijkste verteller van dit familieverhaal.
Lisa's overgrootvader Nikolaj Temnikov en haar overgrootmoeder Anna leren elkaar kennen aan het begin van de 20e eeuw. Anna is de dochter van een gegoede boerenfamilie, Nikolaj de zoon van een uitgebluste Don Kozak. Anna's moeder Baba Mari accepteert hem als schoonzoon omdat hij kleding kan naaien. Hij gaat op het land van de familie werken. Zijn vrienden Oleg en Sergej komen in de buurt wonen en ze hebben het goed.
In Rusland breekt de Russische Revolutie uit en vindt een burgeroorlog plaats tussen de tsaar en de communisten. In 1922 wordt de Sovjet-Unie gevormd en de Temnikovs moeten eerst vooral steeds meer oogst en dieren inleveren - wie oogst verstopt wordt afgevoerd naar Siberië zoals Sergej - maar krijgen ook last van communistische jongerengroepen die door de omgeving zwerven, boerderijen controleren op waardevolle spullen en aangeven dat het land opnieuw verdeeld zal worden en dat ze het gezamenlijk gaan bewerken. De bevolking van het gebied waar de Temnikovs wonen wordt in drieën verdeeld: arme en gewone boeren die zich bij een collectieve boerderij moeten aansluiten en rijke boeren, de koelakken, de vijanden van het proletariaat. De Temnikovs worden ingedeeld bij de laatste groep en ze raken hun land, boerderij en bijna al hun spullen kwijt.
Baba Mari gaat voorlopig met Aleksandra bij Oleg wonen, Nikolaj, Anna en Aleksandra's oudere zus Nastja trekken naar de stad. Nikolaj gaat daar als kleermaker in een fabriek werken en Anna als kraanmachiniste. Ze kunnen net overleven want er is bijna geen eten in de stad. Ondertussen zien Baba Mari en Aleksandra hoe hun oude grond bewerkt wordt door nieuwe mensen en dat ook zij bijna geen eten krijgen. Er is sprake van een hongersnood omdat de oogsten verkocht worden aan het Westen, zodat er in de Unie allerlei 'moois' gebouwd kan worden. Nastja is helaas een van de slachtoffers, zij sterft niet lang nadat Baba Mari en Aleksandra zich bij de rest van het gezin in de stad hebben gevoegd. Het is in deze tijd dat het gezin erachter komt dat Baba Mari een doek borduurt over de familiegeschiedenis.
Vervolgens staat het land aan het begin van de Tweede Wereldoorlog: de Russen trekken zich terug en de Duitsers komen. Zij deporteren jonge mensen naar het moederland om daar als Untermenschen in fabrieken te werken, Aleksandra en haar nichtjes zijn in 1942 aan de beurt. Baba Mari geeft haar de doek mee. Als haar vader haar op de trein zet, zegt hij dat ze daar moet blijven als het daar beter is, wat ze doet en ze zien elkaar nooit meer terug. Niet alleen omdat het daar beter is maar ook omdat ze inmiddels een man en kinderen heeft en mensen die levend terugkomen uit de oorlog, het risico lopen om als collaborateur gezien en naar Siberië gedeporteerd te worden. Nikolaj sterft in 1953.
In 2013 vindt de Euromaidan-revolutie plaats in Oekraïne, als de president zich op het laatste moment van Europa afkeert en zich naar Rusland wendt. In het Westen van Oekraine protesteren veel burgers tegen die omwenteling maar in het Oosten, waar onder andere Lisa's oudtante Nina en ooms Igor en Kolja in Loegansk wonen, zijn andere geluiden te horen: deze mensen vertrouwen het Westen niet en zoeken steun bij Rusland. Op de Krim wordt de Russische vlag gehesen en in 2014 gebeurt hetzelfde in Loegansk. Witja, een neef van Igor en Kolja, sluit zich aan bij de pro-Russische separatisten, Kolja wil vooral de democratie behouden. Igor wordt gechanteerd door zijn ex-vrouw en haar nieuwe vriend en wordt op een dag dood gevonden met een touw om zijn nek. Men zegt dat hij zelfmoord gepleegd heeft maar de familie vermoedt dat dit het werk is van de Russisch-gezinde vrienden van zijn ex. Het huis van Kolja's moeder Nina wordt gebombardeerd. Hij heeft een winkel in witgoed en andere huishoudelijke apparaten maar moet allerlei spullen bestellen voor de separatisten. Ze vragen steeds meer en als hij op een gegeven moment weigert, wordt hij ontvoerd, gemarteld en gedood. Zijn lichaam wordt maanden vermist.
Lisa staat in 2018 bij het checkpoint tussen Oekraïne en de Volksrepubliek Loegansk en mag Loegansk niet in. Ze wil echter per se het graf van haar oom Kolja bezoeken en daar de geborduurde familiedoek van haar oma Aleksandra neerleggen, zodat zijn geest rust kan vinden en daarom rent ze de grens over, als de soldaten even afgeleid zijn. Een van de soldaten komt achter haar aan en daarom vlucht ze een tarweveld in, waar mijnen liggen. Ze struikelt, valt, staat weer op, rent een trap op en staat dan voor een paleis, van waaruit haar al in 1953 overleden overgrootvader Nikolaj haar roept. Het Paleis is van de verloren Don Kozak en de dode Nikolaj wacht daar op Aleksandra, zijn dochter die hij sinds ze is weggehaald door de Duitsers niet meer heeft gezien. Ook Kolja wacht daar sinds 2015, Nikolaj zal Lisa rondleiden door het paleis en naar hem toebrengen. Als Lisa Kolja vindt zegt hij dat hij niet van het midden naar de dood kan oversteken: 'Ik kan nu niet oversteken en in een hert veranderen. De grond is zo onrustig. Ik kan er niet op waken zoals onze voorouders bedoeld hebben.' (p. 344) Nikolaj heeft de doek vast maar die waait het raam uit en Lisa, Kolja en Nikolaj springen erachteraan, Nikolaj is intussen in een hert veranderd.
Lisa valt neer in het tarweveld met de doek in haar handen. De witte herten hebben voorkomen dat ze op een mijn is gevallen en nu moet ze wachten op hulp.
Personages
Lisa
De verteller is de hoofdpersoon hoewel ik eigenlijk vind dat het land de hoofdpersoon is. Dat kun je echter teruglezen bij de thematiek. Lisa is degene via wie het verhaal verteld wordt en die alle verschillende verhalen samenbrengt. Zij heeft Nederlandse en Oekraïense roots en voor die laatste is ze dankbaar: ''Lieve oudtantes, Andriy, Natasja, Anna. Ik kom hier thuis en ik ben dankbaar. Dat ik na al die tijd de taal leer spreken. Dat jullie ons zo warm ontvangen.' (p. 43) Ze staat middenin haar familie en onderhoudt warm contact met haar oma in Nederland en met de rest van de familie in Oekraïne, van wie sommigen ook regelmatig naar Nederland komen. Ze geeft zo veel om ze dat ze de opdracht van haar oma aanvaardt om naar het graf van haar oom te gaan en daar de familiedoek neer te leggen. Daarvoor moet ze verschillende hindernissen nemen, maar ze zet dapper door en staat open voor het onverwachte en onverklaarbare.
Quotes
"We wonen op een grillig en humeurig stuk land, maar het is ieder geval ons land, zei ze vaak. Al onze verhalen liggen hier begraven en alle verhalen komen hier uiteindelijk thuis, op deze velden. [...] Dit stuk grond is niet uit ons te krijgen, het zit in ons bloed." Bladzijde 120
"'Ze [de herten - J] zijn er niet altijd, alleen in geval van nood. Na sommige gebeurtenissen moeten ze jaren op krachten komen, heeft je vader me gezegd. Soms kunnen ze ook niet helpen, zoals met de boerderij. Dat is te groot.'" Bladzijde 200
"'We zijn beulen en slachtoffers. Door elkaar, tegelijk, we zijn rood en zwart', zei Andriy. 'Ik ben de beul van mijn broeders in het oosten. Zij zijn de mijne. Zij zijn mijn slachtoffers en ik dat van hen. Ons bloed stroomt steeds verder uit elkaar, als de Donets, die ons steeds meer scheidt, op de kaart, maar ook in het echt." Bladzijde 240
Thematiek
NoodlotHet noodlot van het stuk land in het oosten van Oekraïne en het zuiden van Rusland, waar de Don-Kozakken wonen, en dat gesymboliseerd wordt door het noodlot van Lisa's oma Aleksandra, is het thema. Dat noodlot wordt enkele keren mooi verwoord in het boek zelf, bijvoorbeeld: ''Ons stuk land is een breuklijn en we zakken langzaam steeds dieper weg in de aarde. We zitten vast met onze voeten in die zwarte kutgrond. We kunnen niet opzij, niet vooruit, niet achteruit. Dit stuk land is niets gegund.'' (p. 344) De geborduurde familiedoek, begonnen door Baba Mari en overgenomen door Aleksandra, met alle levenslijnen van de familieleden, vormt hierbij een leidmotief.
Motieven
Leven en dood
Lisa's familie wil een gewoon leven leiden maar oorlog, gevechten, overheersing en de dood maken dat ze heel veel met de dood te maken krijgt. Achterin het boek staat een stamboom op basis waarvan je kunt zien dat er veel leven was maar dat er ook veel gestorven is, zo is bijvoorbeeld Aleksandra's zus gestorven tijdens een hongersnood en Lisa's oom tijdens het uitroepen van de zelfstandige republiek Loegansk. Dit zie je terug in de rode en zwarte geborduurde lijnen op de familiedoek: 'De doek die ik je meegeef is een vloek en een zegen. Je familie is altijd verbonden geweest door al dat rood en zwart. Door leven en dood, door de lijnen die doorlopen, in elkaar overvloeien, tegen elkaar aan botsen, van elkaar weg bewegen en nieuwe lijnen laten ontstaan. Als er te veel zwart is, trekken we naar elkaar toe en rouwen we. Als het rood is, lachen en zingen we, omarmen we elkaar en dansen we. In het leven van een Temnikov bewegen het zwart en het roos bijna altijd tegelijk.' (p. 34)
Don-kozakken
Lisa's familie behoort via haar overgrootvader tot de Don-Kozakken: 'een traditionele gemeenschap van mensen die leven in het zuidelijke steppegebied van Oost-Europa en Aziatisch Rusland. Ze staan bekend om hun onafhankelijke levenswijze en militaire vaardigheden, vooral wat betreft hun rijkunsten.' (Wikipedia 2022) Ze waren voormalige lijfeigenen, edelen, horigen en andere verschoppelingen die vluchtten uit het Russische kerngebied en een onafhankelijk en vrij leven wilden leidden aan de grens. Ze hadden een overeenkomst met de tsaren: wie eenmaal de Kozakken had bereikt, werd niet meer teruggehaald of uitgeleverd. In ruil daarvoor vochten de Don-Kozakken voor het leger van de tsaar tot en met de Eerste Wereldoorlog. 'Wie stierf, werd een hert met een gouden gewei, een witte vacht en een gouden pijl in de rug. We werden het symbool dat we in ons leven als insigne op onze borst droegen. 'Dit hert is niet dood', zeiden we tegen elkaar, 'maar het gaat ook niet echt goed met dat dier.' (p. 48) Vooral dat laatste is symbolisch voor het leven van de Don-Kozakken in de twintigste en eenentwintigste eeuw: ze zijn moe van het vechten, willen niet meer, maar ze blijven zich moeten verdedigen tegen groepen van beide zijden, eerst de communisten, daarna de Duitsers en nu weer de Russen en de Oekraïners. 'Wie weet wat de komende jaren brengen, of hij dan de verrader, de verliezer of de overwinnaar is. Het is altijd hetzelfde liedje hier.' (p. 281)
Zwijgen
De familie en het land maken veel mee maar iedereen zwijgt erover. Aan de ene kant zijn ze stil omdat dat hun manier is om met het verdriet om te gaan: ''Als niemand onze verhalen uitspreekt, dan naai ik ze hier wel op, als een geheimtaal, een kaart voor wie we waren en wie we zijn geweest.' (p. 264) Zo vertellen ze elkaar altijd alleen dat het goed gaat en moet je bijvoorbeeld in een brief tussen de regels door lezen om te snappen hoe het echt gaat. Aan de andere kant zeggen ze niets omdat niemand te vertrouwen is. Als jouw angst en kritiek bij de verkeerde personen terechtkomen, kun je worden weggevoerd naar Siberië. De familie heeft veel mensen van de ene op de andere dag zien verdwijnen. Aleksandra heeft ook nooit gesproken over alles wat ze heeft meegemaakt en alles wat ze aan herinneringen had bewaard in een broodkist. Pas toen Kolja verdween, haalde ze die tevoorschijn.
Magisch-realisme
Dit boek valt onder het magisch-realisme wat inhoudt dat de realiteit samensmelt met het fantastische en bovennatuurlijke waardoor een magische werkelijkheid ontstaat. In dit verhaal zijn de magische elementen bijvoorbeeld de witte herten met de zwaarden in de rug en het niet-bestaande Paleis van de verloren Don Kozak.
Motto
'And these are the trenches?'
'Yeah, these are the trenches. The final trenches of Europe.'
Reizen Waes, S4E8 'Oekraine (2/2)'
Tom Waes reist in deze serie afleveringen door Europa (2018) en bezoekt in deze aflevering het oosten van het grootste land van Europa: Oekraine. Hij rijdt zo ver mogelijk het niet bezette - door Russisch gezinde separatisten - gebied in Donetsk in, waar elke nacht nog gevochten wordt. In dit fragment wijst hij naar de loopgraven en stelt dan de vraag of dit de loopgraven zijn. 'Ja', antwoordt de gids, de laatste loopgraven van Europa.' Letterlijk omdat ze bij de laatste oostgrens van Europa zijn, en figuurlijk omdat er nergens anders in Europa nog oorlog gevoerd wordt.
Ik durf te zeggen dat we onze kans van de jaren negentig hebben gemist. Bij de keus tussen een sterk land en een waardig land, waar het goed leven is, werd gekozen voor het sterke. Het is weer de tijd van de kracht. Russen vechten tegen Oekrainers. Tegen hun broeders. Mijn vader was Wit-Rus, mijn moeder Oekraiens. Zo is het bij velen. [...] Een tijd van hoop is vervangen door een tijd van vrees. De tijd loopt achterwaarts.
Svetlana Alexijevitsj
dankrede Nobelprijs voor de literatuur 2015
Alexijevitsj is een Wit-Russische onderzoeksjournalist en schrijfster, ze schreef vijf romans, drie toneelstukken en 20 scenario's voor documentaires. Dit citaat sluit aan bij het gevoel dat je tijdens het lezen van dit boek krijgt: dat dit gebied keer op keer tussen de wal en het schip valt, door beide kanten begeerd en aangevallen wordt en daardoor nooit echt vooruit komt in het leven of de tijd.
(vert. Jan Robert Braat)
Opdracht
Voor mijn oma Aleksandra
Titelverklaring
Het boek is vernoemd naar de oma van Lisa en vertelt haar levensverhaal. Haar lot staat symbool voor de geschiedenis van alle mensen uit dat gebied en het gebied zelf.
Structuur & perspectief
Het verhaal kent drie verhaallijnen die gevolgen hebben voor de hoofdstukindeling: een verhaallijn speelt in 2018 bij de Volksrepubliek Loegansk, waar nog steeds een oorlog woedt tussen Oekraine en de Russisch gezinde separatisten die deze republiek uitgeroepen hebben. Lisa staat bij de grens tussen deze twee 'landen' en wil naar Loegansk om het graf van haar oom Kolja te bezoeken. De tweede verhaallijn speelt ook in Loegansk maar dan in 2014, als de Russisch gezinde separatisten zich daadwerkelijk afscheidden van Oekraine, en vertelt over het lot van Lisa's oom Kolja. De laatste verhaallijn speelt in het niet-bestaande Paleis van de verloren Don Kozak, waar Lisa terechtkomt als ze stiekem toch de grens naar Loegansk oversteekt en waar ze haar gestorven overgrootvader Nikolaj ontmoet. Samen nemen ze hun volledige familiegeschiedenis door. Deze verhaallijnen en hoofdstukken wisselen elkaar af en het verhaal wordt dus niet-chronologisch verteld. In de laatst genoemde hoofdstukken worden delen van elkaar gescheiden door een tekeningetje van een hert met een zwaard in zijn rug, zoals dat ook op de voorkant van het boek staat. Deze herten stellen de overleden voorouders van de familie voor, die de familieden in de gaten houden en hen proberen te beschermen. Zij (wij) vertellen samen met Lisa (ik) het verhaal dus er is sprake van een meervoudig perspectief. De herten vertellen over de gebeurtenissen waarvan Lisa geen weet kan hebben, bijvoorbeeld de ontvoering van haar oom Kolja.
Decor
Het verhaal speelt zich af in oostelijk Oekraine en zuidelijk Rusland, in de buurt van de rivier de Don, waar de Don Kozakken leven. Zij zijn altijd een vrij en onafhankelijk volk geweest dat in ruil voor die vrijheid meevocht in het leger van de tsaar. Ze vinden zelf dat ze nergens bij horen en van niemand zijn, maar denkt de rest van de wereld anders over en daarvan ondervinden ze steeds weer de gevolgen. Het lot van dit betwiste gebied waar mensen niet meer willen vechten maar gewoon hun leven willen leiden, is het thema van het boek.
Het verhaal begint ongeveer in de jaren twintig van de twintigste eeuw en eindigt in 2018, dus dat is de vertelde tijd. Als je als vertelde tijd alleen de voorbijgaande tijd in het heden rekent, dan is het misschien een uur omdat het dan de tijd is dat Lisa bij het checkpoint staat, de grens over rent, valt en weer bijkomt/opstaat.
De familiegeschiedenis van Lisa wordt verteld vlak achter dit checkpoint, in een niet-bestaand Paleis van de verloren Don Kozak, waarin haar al overleden grootvader haar rondleidt. Het paleis zou een eerbetoon aan Lenin moeten zijn, maar is nooit echt gebouwd en fungeert nu als een wachtkamer voor reeds overleden Don-kozakken die geen rust kunnen vinden.
Stijl
'Naast de beeldende en toegankelijke schrijfstijl van Weeda staat een zeer literair karakter van het boek.' (Hollander 2022)
Slotzin
De herten staan op en lopen het veld in. Ik draai mijn hoofd en volg ze. Hun silhouetten vervliegen op de dunne lijn tussen de helblauwe lucht en het geel van het veld.Bijzonderheden
Aleksandra stond als debuut op de shortlist van de Libris-prijs 2021.
Beoordeling
Ik vind Aleksandra een fantastisch boek! Het is prikkelend om te lezen vanwege de familieverhalen, de plek, de verschillende perspectieven en de structuur. Ook heeft het me veel geleerd over een gebied en een tijd waarvan ik nog maar weinig wist. Zeker een aanrader, maar wel voor ervaren lezers, want voor beginnende lezers zijn de structuur en de perspectiefwisseling te lastig. Het deed me denken aan Marcel Morings 'In Babylon'.
Recensies
"Er komt wel heel veel narigheid voor in Aleksandra, je mist een beetje de contrasten die er wat lichtheid tegenover stellen. Dat neemt niet weg dat je ook meteen kunt zien dat we een schrijver rijker zijn die hoog durft in te zetten. Het doet denken aan het oeuvre van Günter Grass die het persoonlijke verhaal wist te verbinden met een groter algemeen verhaal. Dat belooft nog wat voor de toekomst." https://www.tzum.info/202...leksandra/
"We doen het eens anders. Deze (semi-)wekelijkse leesimpressie is een lijstje. Voor veel goede boeken zijn er meerdere redenen om ze te lezen. Voor Lisa Weeda’s romandebuut Aleksandra is er een hele lijst te maken. Laten we met acht beginnen. Aleksandra staat in allerlei bestverkocht-lijstjes (van Scheltema, Athenaeum, de boekhandels die hun lijstjes aan NRC aanleveren, De Bestseller60, ook al hebben boekenkopers niet overal verstand van (de top-3 van die Bestseller60 is eh… eigenaardig). Aleksandra stond terecht in de top-3 van de Boekhandelsprijs, en boekverkopers hebben er meer verstand van. Aleksandra staat terecht op de shortlist van de Libris Literatuurprijs, en juryleden hebben er nog meer verstand van (maar zie mijn opmerkingen voorafgaand aan mijn stuk van vorige week)." https://www.derevisor.nl/...isa-weeda/
REACTIES
1 seconde geleden
Ans
Ans
Wat een geweldig goed verslag, Jiska! Fijn dat ik het mocht lezen, het heeft mijn begrip van het verhaal echt verbeterd!!
Dankjewel!
Gr. Ans
1 jaar geleden
Antwoorden