De pest

1) WAT IS PEST? De pestziekte of ook wel de “zwarte dood” genoemd, wordt veroorzaakt door de bacterie, yersinia pestis. (zie afbeelding) Deze bacil is zeer besmettelijk en kan moeilijk bestreden worden. De bacil werd pas in 1894 ontdekt door Yersin. We kunnen twee ziektebeelden onderscheiden, namelijk builenpest en longpest: a) Builenpest (of bubonenpest): Bij builenpest wordt de ziekte overgedragen door de vlooien die op de ratten zitten. De vlooien bijten de mensen en zo komen de bacteriën in het menselijk lichaam. Eens in het lichaam worden ze tegengehouden in een soort “controlestation”, de lymfeklieren. Deze klieren ontsteken en zwellen op en vormen builen. Vandaar de naam builenpest. De builen kwamen vooral voor in de liezen, omdat de vlooien vooral via het been binnenkwamen, maar kwamen ook voor in de oksels. Wanneer de bacteriën toch voorbij de klieren geraakten veroorzaakten zij bloedvergiftiging, hersenvliesontsteking of veralgemeende bloedingen. Deze laatste veroorzaakten de typische blauwzwarte verkleuringen van de overliggende huid. De sterftekans bij deze vorm van pest is 50 à 60%. b) Longpest: Deze vorm is gevaarlijker dan builenpest, omdat de bacteriën rechtstreeks toegang krijgen tot de longen. Men krijgt longpest door het inademen van besmette lucht bvb tijdens het verzorgen van pestlijders. Om die reden droegen de pestdokters maskers. Wie deze vorm van de ziekte krijgt overlijdt reeds na enkele dagen; de overlevingskans is 0%. 2) VERSPREIDING De mensen uit die tijd zagen de wetenschappelijk verklaring van de verspreiding van de pest, namelijk de overal aanwezige ratten over het hoofd. Ze meenden dat sommigen de woede van God hadden uitgelokt. De dorpsbewoners beschuldigden de joden, en daardoor werden ze massaal verbrand op grote brandstapels. Er zouden drie grote epidemieën zijn geweest: over de eerste grote golf is niet veel geweten. Historici menen dat zij rond de 6de eeuw is ontstaan en dat zij ongeveer 60 jaar heeft geduurd. Over de tweede grote golf weten we wel wat meer: ze is in de 14de eeuw ontstaan in China en heeft zich uitgebreid over India, Perzië, Mesopotamië, Syrië, Egypte en heel Klein-Azië. Zij duurde ongeveer 300 jaar. Op het kaartje kun je zien hoe deze epidemie zich over Europa heeft uitgebreid: De pest heeft zich dan verspreid naar het westen over land en water. Zo kwam er in oktober 1347 een boot vanuit het

Midden-Oosten aan in Sicilië met enkel en alleen lijken, omdat de op de vlucht geslagen, besmette mensen de bootreis van enkele dagen niet konden overleven. Zo drong de pest Europa binnen. Tenslotte is er nog een derde grote golf die ook ongeveer 60 jaar heeft geduurd. Zij begon in 1860 in China, en bereikte Hongkong in 1894 en verspreidde zich naar vele delen van de wereld rond de eeuwwisseling. 3) MAATREGELEN a) Herkennen van de ziekte
Vroeger kon men de ziekte enkel opsporen aan de hand van uiterlijke kenmerken zoals de builen en de bloedingen. Nu spoort men de ziekte op met moderne middelen. Men zuigt etter uit een klier of men neemt een bloedstaal, en kweekt dan de microben. b) Voorkomen van de ziekte
Reeds in de Middeleeuwen had men het vermoeden dat de ziekte besmettelijk was. Om de pestlijders te herkennen moesten zij dus ratels dragen om de andere dorpsbewoners te waarschuwen. Ook ging men de pestlijders afzonderen in gesloten ruimten; meedogenloze heersers in Milaan lieten zelfs bij de eerste tekenen van besmetting huizen met zieke en gezonde bewoners erin geheel dichtmetselen. Maskers voor de pestdokters moesten ervoor zorgen dat zij geen besmette lucht inademden; bovendien droegen zij de gekende vogelbek volgepropt met parfums die de ondraaglijke stank moesten camoufleren. Maar het beste preventiemiddel, namelijk hygiëne, kreeg weinig of geen aandacht: ratten werden niet verdelgd en er was ook geen goede riolering. De mensen kwamen ook steeds in contact met de bacteriën doordat de lijken op straat bleven liggen, de ratten overal rond liepen en ook het eten was niet bacterievrij. c) Behandeling van de ziekte
De behandeling werd vroeger gedaan door pestdokters. Zij waren gehuld in een lang gewaad, handschoenen en natuurlijk het masker. Een beroemd dokter was J.Palfijn die op 28 mei 1720 zijn verzoek tot de overheid richtte om pestdokter te worden. De behandeling bestond erin om de etterbuilen open te snijden . De faculteit van Parijs oordeelde later correct dat deze behandelingswijze onzinnig was omdat men door het opensnijden de besmetting verspreidde. Voor de pestlijders kon met deze methode wel de pijn verzacht worden. Nu worden besmette mensen behandeld met antibiotica (tetracycline), maar zelfs met deze moderne behandelingsmethode is er nog steeds een sterftepercentage van 15% bij de behandelde patiënten. Het einde van de grote pestepidemieën is waarschijnlijk te wijten aan het grote sterftepercentage van de zieken en het feit dat de overlevenden na contact immuun waren geworden tegen de Zwarte Dood. Toch is het gevaar van de pest nog niet helemaal verdwenen: er worden nog altijd kleine pesthaarden geregistreerd. Zoals pas ontdekt in Californië waar de wilde dieren, zoals eekhoorns…, in de Nationale Parken besmet zijn. Er zijn al verschillende mensen die de ziekte van de dieren overgekregen hebben. Gelukkig is Amerika een welvarend land en heeft het daardoor de middelen om de pest te beperken vooraleer deze ziekte tot een grote epidemie escaleert. 4) ECONOMISCHE, SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN a) Economische en Sociale aspecten
De pestepidemie had grote gevolgen voor Europa en voor de contacten met “de buitenwereld”. De economie die nogal gebloeid had sinds de dertiende eeuw, raakte volledig ontwricht. Ook op het platteland had de pest huisgehouden: er waren geen boeren meer om het land te bebouwen. Na de pest kwam de hongersnood. De mensen waren zo moedeloos dat het vele jaren kostte om de landbouw, de nijverheid en de handel weer op gang te krijgen. Vóór de pestepidemie had er in Europa een levendig contact bestaan met de islamitische wereld en die van het Verre Oosten. Na de epidemie was dat in één klap verdwenen. In China en in het Osmaanse Rijk gingen de grenzen toe in de overtuiging dat de epidemie in het Westen begonnen was. In Europa was het verlies van zoveel mensen op alle fronten voelbaar. Er was een tekort aan arbeidskrachten, onderwijzers en geestelijken. De Zwarte Dood liet een sfeer van angst en pessimisme achter. Pas later –toen er geen mensen meer waren die de pest hadden meegemaakt -kwam Europa weer tot leven. b) Culturele aspecten
De pest werd een inspiratie voor schilders en schrijvers: 1) literatuur

Het meest gekende werk is ongetwijfeld de roman “La Peste” van de Franse Nobelprijswinnaar Albert Camus. Dit boek is vertaald in verscheidene talen. Het is het verhaal van dokter Rieux in Algerije die geconfronteerd wordt met het uitbreken van de pest in het stadje Oran. In zijn strijd tegen de ziekte wordt hij bijgestaan door mensen van zeer uiteenlopende aard, die allen verschillend reageren op de aanpak van de ziekte die de stad treft. 2) Schilderkunst ? Het schilderij “De triomf van de dood” door Pieter Bruegel. Dit werk hangt in het Prado museum in Madrid. Hij toont ons dat niemand ontsnapt aan het gemeenschappelijke lot: bij het zien van de woeste skeletten die de levenden in een reusachtige doodskist duwen gaat de gedachte uit naar de pest in de Middeleeuwen. ? In de kapel van het Elzenveld in Antwerpen is een muurschildering die de heilige Adrianus en de heilige Cornelius weergeeft, die beide aanbeden werden als pestheiligen. ? “De pest in Asdod” (1030 V.Chr.) naar een schilderij door de Fransman Nicholas Poussin. Het werk hangt in het Louvre in Parijs. ? “De pest in Napels” door Domenico Gargiulio. Het doek is te bezichtigen in het Museo Nazionale di San Martino te Napels. 3) Houtsneden en gravures
Er bestaan ook verschillende van deze werken, maar de makers zijn meestal anoniem. Deze kunstvorm is voornamelijk in bibliotheken of medische academiën te bezichtigen. 6) SLOTBESCHOUWING Pest is een van de zeldzame ernstige epidemieën die zich in de hele wereld heeft verspreid, waardoor enorm veel slachtoffers zijn gevallen en het sociale leven grondig werd verstoord. Doordat de Zwarte Dood zovele mensen heeft getroffen werd het een inspiratiebron voor vele soorten kunstvormen. In onze moderne tijd kennen we opnieuw een grote wereldwijde epidemie, namelijk AIDS. Ook Aids-lijders worden geschuwd “zoals de pest”. Er is wel één groot verschil: het heeft honderden jaren geduurd vooraleer de pest nu voorkomen en behandeld kan worden. AIDS is echter zeer snel ontdekt en behandeld geweest, wat een nog grotere ramp heeft kunnen voorkomen.