Tijd

Op mijn 10e werd mij op de basisschool uitgelegd dat tijd in uren is, uren in minuten en minuten weer in seconden. Dat een jaar uit 365 dagen bestaat en een dag uit 24 uur. Ik nam dit aan alsof het elke dag gebeurt en ik besefte het nog niet, maar het gebeurt. Elke dag sta ik weer half acht op om op tijd op school te zijn, en zie de zon opgaan tijdens het fietsen en ik zie hem rond dezelfde tijd elke dag weer ondergaan. En ook kan ik de vraag 'Hoe laat is het?' altijd netjes beantwoorden met behulp van mijn horloge. Op mijn veertiende begon ik mezelf af te vragen: 'Wat is nou tijd?' Je kunt tijd niet bewaren voor later, voor zover wij weten kunnen we de tijd niet stilzetten, niet doorspoelen en we kunnen al helemaal niet terug in de tijd. Ik denk dat dat het mooie is van tijd. Tijd is iets ruimtelijks, je kunt het een andere naam geven, maar de definitie zal niet veranderen. Dan kunnen we onszelf afvragen: 'Wat is de definitie van tijd?' Een vraag die we ons al jaren stellen maar moeilijk kunnen beantwoorden. We geven de tijd weer in cijfers, maar is het wel mogelijk om de definitie van tijd te weergeven in cijfers?

De oudste zonnewijzers waren obelisken (3500 v.Chr.) en schaduwklokken (1500 v.Chr.). Deze werden vervaardigd door Egyptische en Babylonische astronomen. Met behulp van de schaduw van de zon stelden zij de tijdstippen van de dag vast. Elke dag werd ingedeeld in twaalf delen, de uren. Het is mogelijk dat mensen zelfs al eerder primitieve zonnewijzers maakten met behulp van houten stokken, maar hier is geen archeologisch bewijs voor.

De oude Grieken namen de ontwerpen uit Egypte en Mesopotamië over en pasten nieuwe principes toe. Herodotus, de Griekse geschiedschrijver, schrijft dat de zonnewijzers door ene Anaximander van Miletus rond 560 v.Chr. werden meegenomen uit Babylonië. Omdat de Grieken beschikten over verregaande geometrische inzichten en de beweging van de zon nauwkeurig hadden bestudeerd, waren ze in staat een universele zonnewijzer te bouwen die overal op aarde te gebruiken was. De astronoom Theodosius van Bithynia ontwierp deze zonnewijzer in de tweede eeuw voor Christus.

Al deze volkeren maakten al gebruik van het begrip tijd. Maar hoe wisten deze volken de definitie van tijd te ontfutselen? Vooral te bedenken dat zij zelf moesten bedenken dat er een periode was wanneer het kouder was, een periode waarin de temperatuur weer steeg, een waarin de temperatuur op zijn hoogtepunt was, en eentje waarin het weer weer omsloeg.

Dat was ook wat mij aan het denken bracht. Er moet dus ergens in de wereld rond 3500 v.Chr. een man of vrouw geweest zijn die bij zichzelf dacht: 'Hoe kunnen we de dingen die we doen beter indelen? Hoe kunnen we onszelf wijzer maken met behulp van dingen die voorbijgaan.' Als eerste was er dus een zonnewijzer; een klok die aangeeft op welk deel van de dag we zijn. Al konden ze in die tijd nog niet gebruik maken van het woord dag als wij nu doen. Zij hadden hun eigen definitie en toch is hun inzicht op tijd ook waar, tijd is zoiets universeels dat we niet kunnen bedenken te leven zonder seconden, minuten, uren en dagen. Maar vroeger deden ze niks anders; ze moesten aan de hand van de zon bekijken wanneer hun 'dag' voorbij was.

Vroeger kreeg ik van veel religieuzen de uitspraak 'het begin der tijden' te horen. Ook dat bracht me aan het denken. Bedoelen ze met 'het begin', het fenomeen waarin god de aarde zou hebben geschapen? Want als dat zo is, wat was er dan daarvoor? Niks? Er is nooit niks, voor de big-bangtheorie was er al waterstof, wat zichzelf tot een heliumatoom maakte, deze atomen leefden ook in het universele begrip tijd. Er hebben altijd al meerdere melkwegen bestaan die ook altijd zullen bestaan. Of ze nou bewoond zijn of niet, ze zitten daar al een lange tijd. Er heeft altijd wel wat gezeten, zij leefden ook in het fenomeen tijd.

Waarin leven wij? Van veel mensen zul je horen: 'In de wereld', 'In de ruimte' of 'Op een aarde'. Maar probeer eens verder kijken dan de ruimte, kijk verder dan melkwegen. Kijk naar alles, alles wat er is. Al zou je het proberen, het is een onmogelijke vraag, want we kunnen ons het niet voorstellen, het is oneindig groot, het heeft geen einde. Zo kan je het ook zien met tijd. Alles (=wat je je probeerde voor te stellen) is niet ontstaan, het was, is en wordt. Alleen wij leven nu in een moment en op een plek in dit alles. De aarde bestaat volgens de big-bangtheorie nu al 4,7 miljard jaar, maar dat betekent niet dat tijd toen op dat moment ontstond.

Onlangs vroeg ik mensen: 'Wat is tijd?' Het zal je verbazen, maar slechts weinig mensen konden deze vraag beantwoorden en als ze dit beantwoorden, dan was het raadselachtig in de vorm van: 'Minuten, uren, seconden.' Ook zei een iemand: 'Het is ontstaan tijdens de big bang.' Maar dan vraag ik me af: 'Wat was er daarvoor dan? Niks?' Velen zeggen dat er voor de big bang er geen tijd was. Maar hoe kan iets ontstaan zonder tijd? Voor ons, voor de mensheid, is de oerknal het begin van tijd, want de big bang was het begin van de mensheid. Maar dat is onze definitie. Als de zon dooft over 6 miljard jaar is de tijd voor ons over, maar de rest van het 'alles' gaat door in tijd. Ook onze realiteit van tijd kan verschillen van dat van anderen in het heelal, op andere planeten gaat de tijd sneller.

In veel films, cartoons of boeken zie je vaak iemand teruggaan naar het verleden met een of andere machine. Dit kan mogelijk zijn als het al gebeurd is. Om een voorbeeld te geven: een man heeft een moord begaan, hij moet tien jaar in de gevangenis zitten. Aldaar krijgt hij een idee voor een tijdmachine. Nadat hij uit de gevangenis is vrijgelaten, gaat hij een tijdmachine bouwen en waarschuwt de persoon die hij in het verleden gaat vermoorden voor zijn verleden-ik. Het gevolg is dat de verleden-persoon van de man niet hoeft te brommen voor een moord, waardoor hij in zijn cel niet hoeft na te denken over een tijdmachine om de persoon te waarschuwen, waardoor de tijdmachine nooit ontstaan is. Hier weer het gevolg van, is dat de man nooit naar het verleden gegaan is, om de persoon te waarschuwen voor zijn oude ik, waardoor hij toch de gevangenis in moet en wel weer gaat denken over de tijdmachine. Op deze manier zal er steeds een overgang gemaakt worden van wél tijdmachine en géén tijdmachine. Een soort tijdschakel, tussen twee parallelle werelden.