Hoofdstuk 2, Rechtsstaat

Samenvatting maatschappijleer Hoofdstuk 2

Deelvragen:
1. Wat is de rechtsstaat?
2. Wat zijn grondrechten (mensenrechten) en hoe worden beschermd?
3. Hoe worden in de Nederlandse rechtsstaat verdachten van misdrijven opgespoord, vervolgd en berecht?
4. Welke problemen kent de rechtsstaat bij het gelijkheidsbeginsel en bij terrorismebestrijding?
5. Hoe functioneert de rechtsstaat in de VS?
6. Wat zijn de dilemma’s van de rechtsstaat?

Antwoorden:

1. De rechtsstaat is een staat waarin burgers en overheid zich aan de wet houden. Legitimiteit en gezag is erg belangrijk want met alleen macht kan de overheid niet functioneren. In de loop der jaren is de rechtsstaat van Nederland verandert van een liberale rechtsstaat tot een democratische en vervolgens kunnen we spreken van een sociale rechtsstaat. Kernelementen van een rechtstaat zijn: Bescherming tegen willekeur van de overheid, rechtszekerheid en gelijke rechten. Om de vrijheid van individuele burgers mogelijk te maken zijn er wettelijke regelingen getroffen; de belangrijkste staan in de grondwet. In Nederland is veiligheid erg belangrijk.


2. Mensenrechten is een anders woord voor grondrechten, omdat het de grondrechten de mensen beschermt tegen de overheid. Op deze manier worden er grenzen gesteld aan het optreden van de overheid tegen de burgers. Sociale mensenrechten, zijn zaken waar alle mensen recht op hebben, zoals eten, onderdak en onderwijs. Om de mensenrechten te beschermen, en vooral om het schenden ervan tegen te gaan zijn er verschillende instanties opgericht waar je als burgers naar toe kunt stappen. Op landelijk niveau heb je de ombudsman. In Nederland zijn de rechters onafhankelijk dus ook zij kunnen besluiten van de overheid afkeuren. Op Europees niveau heb je het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Deze beoordelen het overheidsoptreden aan de hand van het EVRM.

3. Het opsporen van verdachten van misdrijven is de taak van de politie. Zij hebben wettelijke bevoegdheden om de waarheid te achterhalen. Deze bevoegdheden worden ookwel dwangmiddelen genoemd. Nadat de verdachte is gearresteerd, volgt een verhoor waarna de Officier van Justitie bepaald wat er met de zaak gebeurd. Deze kan geseponeerd worden, de verdachte kan een transactie krijgen of wordt vervolgd. Bij vervolging moet de verdachte voor de rechter komen, die na het bekijken van het bewijs en de verklaringen een vonnis uitspreekt. Wanneer de verdachte het hier niet mee eens is, kan het in beroep gaan bij het gerechthof en daarna bij de Hoge Raad. De rechter kan 4 verschillende soorten straffen geven, en er zijn ook nog bijkomende straffen.

4. Het gelijkheidsbeginsel hoort ervoor te zorgen dat iedereen op dezelfde manier behandeld wordt. In de praktijk is dit vaak niet het geval. Daarom is de AWGB opgericht. Dit zou meer duidelijkheid moeten brengen in wat niet en wat wel mag op het gebied van discriminatie. Ook is de Commissie Gelijke Behandeling opgericht, waar mensen klachten kunnen indienen die de commissie dan onderzoekt en er een uitspraak overdoet. Terrorisme is 11 september een groot probleem geworden. Om terrorisme te bestrijden zijn de bevoegdheden van de overheid vergroot en hierdoor wordt de vrijheid kleiner. Zo wordt de kans dat je opgepakt wordt zonder een goede vermoedens groter. Hierover zijn verschillende meningen.

5. Het strafrechtssysteem in de Verenigde Staten is veel strenger dan in Nederland. Ook valt er te onderhandelen over de straf wanneer de verdachten schuld bekend. Dit systeem wordt plea bargaining genoemd. Sterker dan in Nederland hebben de arme mensen nadelen van de fases van de strafrechtketen. Vooral de zwarte mensen zijn hier het slachtoffer van. Dit is een combinatie tussen klassenjustitie en rassenjustitie. Ook wordt de doodstraf in de VS nog steeds uitgevoerd. Sinds 11 september is er geen sprake meer van het gelijkheidbeginsel. De wet, de Patriot Act, heeft de politie en justitie meer bevoegdheden gegeven die voornamelijk worden gebruikt om mensen met een Arabisch of Aziatisch uiterlijk te controleren op terrorisme.

6. De rechtsstaat van Nederland kent twee belangrijke dilemma’s. Moet de prioriteit gegeven worden aan vrijheid of gelijkheid? En wat is belangrijker, dat er alleen schuldige mensen in de gevangenis zitten, of dat zoveel mogelijk mensen die zich schuldig hebben gemaakt aan een misdrijf worden opgepakt?
De legitimiteit van de rechtsstaat is heel erg belangrijk. Met alleen macht kan de rechtsstaat niet functioneren, er is ook vertrouwen van de burgers nodig. Als iedereen zich in zou zetten voor het in stand houden en eventueel het herstellen van het vertrouwen is een fatsoenlijke samenleving mogelijk.

Paragraaf 1: Wat is de rechtsstaat?
1.1 De kern van de rechtsstaat
Rechtsstaat: Een staat waar burgers en overheid zich aan de wet houden, waar gelijke rechten, machtenscheiding en legaliteitsbeginsel bestaan en waar de grondrechten zijn gewaarborgd.
Gezag: Er wordt van gezag gesproken als de macht van een staat wordt aanvaard door de burgers. Een overheid kan niet functioneren met alleen macht, er moet ook sprake zijn van gezag.
Legitimiteit: De overtuiging dat de overheidsmacht rechtmatig en juist is.

Verschillende rechtsstaten:

19e eeuw: Liberale rechtsstaat
• Persoonlijke vrijheid
• Bescherming tegen willekeurig optreden van de overheid

1e helft
20e eeuw: Democratische rechtsstaat
• Algemeen kiesrecht

2e helft
20e eeuw: Sociale rechtsstaat
• De overheid nam veel sociale taken op zich

Kernelementen van de rechtsstaat:
• Bescherming tegen willekeur van de overheid
• Rechtszekerheid
• Gelijke rechten

1.2 Kenmerken van de rechtsstaat
Wettelijke regelingen van de rechtsstaat:
1. Alle burgers hebben gelijke rechten
2. Mensen kunnen alleen gestraft worden voor een misdrijf dat al in het wetboek stond op het moment dat het misdrijf plaatsvond - Legaliteitsbeginsel
3. De overheid moet zich aan de wetten houden


4. Machtenscheiding:
- Wetgevende macht: maakt wetten
- Uitvoerende macht: zorgt dat de wetten worden uitgevoerd Trias
- Rechterlijke macht: treedt op als de wetten worden overtreden politica
• Onafhankelijkheid van rechters
5. De grondrechten (mensenrechten)

Rechten Plichten

1.3 Veiligheid
De rechtsstaat diende eerst om de burgers te beschermen tegen de staat. Criminaliteit en veiligheid staan in Nederland op de eerste plaats.
Het idee dat de criminaliteit sterk toeneemt komt door de beeldvorming.

Paragraaf 2: Grondrechten
2.1 Klassieke en sociale grondrechten
1789: Franse revolutionairen publiceerden een Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger - deze diende later voor veel mensenrechtenverklaringen.

Mensenrechten:


Klassieke mensenrechten: Sociale mensenrechten
• Vrijheid van godsdienst Recht op eten, onderdak, werk,
• Vrijheid van drukpers/meningsuiting onderwijs en gezondheidszorg.
• Vrijheid van vereniging, vergadering en demonstratie
• Ontastbaarheid van het lichaam
• Bescherming van persoonlijk eigendom
• Recht op eerbieding van de persoonlijke levensfeer
• Bescherming van willekeurige huiszoeking
• Bescherming van willekeurige arrestatie
• Brief-, telefoon-, en telegraafgeheim

2.2 Bescherming van de grondrechten
Veel landen hebben de mensenrechtenverklaring ondertekend, maar dit betekend niet dat alle landen zich hieraan houden. Ook in veel democratische landen wordt kritiek op de overheid in kleine mate toegestaan. In vergelijking tot andere landen is het in Nederland redelijk goed gesteld met de mensenrechten. Burgers met klachten over een overheidsoptreden kunnen zich wenden tot de ombudsman.
Ombudsman: onafhankelijk functionaris die bepaald of de klacht terecht is. Wanneer dit het geval is, adviseert hij de overheid om de fout te herstellen of in het vervolg zorgvuldiger te handelen.

Tegenwoordig is het de vraag of de privacy van de burgers wel genoeg is gewaarborgd. Sinds 2001 worden voor de bestrijding van het terrorisme enkele individuele grondrechten ingeperkt.
De vrijheid van meningsuiting wordt ook aangetast, niet door de overheid maar door inwoners onderling. Burgers zijn voorzichtiger geworden met het uiten van hun mening nadat zij bedreigd zijn.
Wanneer het gaan naar de rechter in eigen land niks heeft opgeleverd, kun je als burger terecht bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Staatsburg. Dat beoordeelt het overheidsoptreden aan de hand van Europees Verdrag van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM).

Paragraaf 3: Opsporing, vervolging en berechting
3.1 Opsporing en vervolging
Criminaliteit is door de overheid in een bepaald land in een bepaalde tijd strafbaar gesteld gedrag. (wettelijk vastgelegde normen)
Wetboek van Strafrecht: Misdrijven (ernstig + strafblad)
Overtredingen (minder ernstig)
Altijd misdrijf bij:
• Elke vorm van mishandeling
• Zedendelicten (verkrachting, aanranding)
• Diefstal / heling
Bij het opsporen, vervolgen en berechten van delicten geldt het legaliteitsbeginsel.
Wetboek van Strafrecht Artikel 1.1: Geen feit is strafbaar dan uit kracht van daaraan voorafgegane wettelijke strafbepaling.
In het Wetboek van Strafvordering staan regels die in acht genomen moeten worden bij de opsporing en berechting van de dader.
Het OM (Openbaar Ministerie) heeft de taak van de vervolging.

Dwangmiddelen: Wettelijke bevoegdheden van de politie om de waarheid te achterhalen. Deze mogen alleen worden ingezet wanneer je verdacht bent.
Verschillende fases:
1. Opsporing en vervolging
2. Berechting
Opsporing en vervolging:
Als je verdacht bent door de politie, kunnen zij het volgende doen:
• Staande houden (bv. Om ID vragen)
• Fouilleren of inbeslagneming
• Aanhouding ( mee naar bureau) Ookwel arrestatie genoemd
Tijdens een verhoor heb je het zwijgrecht. De officier bepaald wat er met de zaak gebeurt:
• Seponeren, de zaak wordt afgesloten zonder veroordeling. De verdachte is niet vrijgesproken.
• Voorwaardelijk sepot, er wordt geseponeerd onder voorwaarde dat je bijvoorbeeld een schadevergoeding betaald.
• Transactie, dit is een voorstel tot een boete, wanneer je deze betaald hoef je niet voor te komen. (mensen die onschuldig zijn nemen dit vaak niet aan)
• Vervolging, je moet voor de rechter komen


3.2 Berechting
Wanneer de Officier van Justitie heeft bepaald dat je vervolgd bent, moet de je voor de rechter verschijnen.
Het verloop van een openbare terechtzitting:
De rechter ondervraagt de verdachte en eventuele getuigen of deskundigen. Hierna houdt de OvJ als openbare aanklager zijn requisitoir (toespraak), waarin hij alle bewijzen naar voren brengt en een bepaalde straf eist. Vervolgens houdt de advocaat van de verdachte een verdedigingsrede. De verdachte krijgt het laatste woord. Tenslotte spreekt de rechter het vonnis uit.

Nederland telt 19 rechtbanken.
Strafrechter: behandelt misdrijven
Kantonrechter: behandelt overtredingen
Veroordeelden kunnen in beroep gaan bij het gerechtshof. Deze bekijken de hele zaak opnieuw en komt dan tot een vonnis. Een gewoon beroep hierna is niet mogelijk. Wel kunnen zowel veroordeelden als het OM in cassatie tegen een vonnis van het gerechtshof. Dit gebeurt bij de Hoge Raad in Den Haag. Dit is het hoogste rechtscollege van Nederland.

De Hoge Raad bepaalt niet of de verdachte schuldig of onschuldig is, maar bekijkt of de lagere rechters de wetten correct en volgens de juiste procedures hebben toegepast, wanneer dit niet het geval is moet de lagere rechter de zaak opnieuw bekijken en daarna een nieuwe uitspraak doen.

3.3 Straffen
Een straf wordt voor een aantal doelen opgelegd:

• Vergelding. De dader moet boeten voor wat hij heeft misdaan.
• Preventie. De straf moet mensen afschrikken om iets (opnieuw) te doen.
• Resocialisatie. De straf moet terugkeer in de samenleving mogelijk maken.
• Voorkomen van eigenrichting. De overheid wil met het opleggen van straffen voorkomen dat slachtoffers zelf wraak nemen.
De rechter moet bij zijn vonnis rekening houden met:
• De ernst van het delict
• De bewijsvoering
• Eventuele bijzondere omstandigheden

Hoofdstraffen:
• Gevangenisstraf
• Hechtenis
• Taakstraf
• Boete

Bijkomende straffen:
• Rijbewijs invorderen
• Het geven van een spreekverbod (met de media)

Minderjarigen krijgen een andere behandeling in het strafrecht. Kinderen onder de 12 jaar zijn strafrechtelijk niet aansprakelijk. En voor twaalf- tot achtienjarige gelden speciale regels. De OvJ kan hen verschillende soorten straffen opleggen:
• Lichte misdrijven worden afgehandeld via HALT-project.

• Taakstraf
• Maximaal 2 jaar detentie in gesloten jeugdinrichting

TBS: Ter Beschikkking Stelling van de dader. Dit is een maatregel die vaak bij een gevangenisstraf wordt gegeven

Paragraaf 4: Problemen van de rechtsstaat
4.1 Het gelijkheidsbeginsel in de praktijk
Er zijn veel misverstanden over het begrip discriminatie. Om meer duidelijkheid hierover te krijgen is in 1994 de Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB) ingevoerd. De wet omschrijft wanneer kan worden van het gelijkheidsbeginsel. Omdat discriminatie nog steeds voorkomt, is er een Commissie Gelijke Behandeling ingesteld. Hier kunnen mensen die ongelijk behandeld zijn een klacht indienen. De commissie onderzoekt de zaak, verhoort alle betrokken en doet vervolgens uitspraak.
Klassenjustitie: mensen uit de lagere sociale klassen maken een grotere kans om opgepakt en veroordeeld te worden dan mensen uit de hogere klassen.
Direct zichtbaar: Als er verschil in behandeling is bij dezelfde delicten.
Indirect zichtbaar: Als misdrijven die vooral gepleegd worden door mensen uit de lagere klassen actiever worden behandeld en vervolgd.
Mensen met een laag inkomen en lage opleiding hebben heel veel nadelen in de fases van de opsporing, vervolging en berechting. Zo worden laag opgeleide (gekleurde) mensen sneller staande gehouden en dus misschien betrapt op een misdrijf. Dit zet zich voort als de OvJ moet besloten over de seponering. De kans op herhaling speelt mee. Voor een student is de kans dat het plegen van een misdrijf wordt herhaalt kleiner, want hiermee vergooid hij zijn toekomst. Een laag opgeleide, werkloze heeft een grotere kans om in herhaling te vallen. Transacties zijn aantrekkelijk voor mensen met geld, hoog opgeleiden dus. Verder kunnen rijke mensen betere advocaten betalen.

4.2 Terrorismebestrijding: veiligheid en vrijheid?
Sinds aanslagen op verschillende plaatsen in de wereld is terrorisme een populaire term. Dit terrorisme heeft veel en moeilijke oorzaken, een voorbeeld hiervan is:

• Het proces van globalisering: Verschillende delen in de wereld raken op veel terreinen met elkaar betrokken. Dit kan leiden tot meer samenwerking en begrip, maar ook tot grotere tegenstellingen, afkeer en haat.
Terrorisme: Het proberen de bevolking angst aan te jagen of de samenleving te ontwrichten door het treffen van grote aantallen willekeurige slachtoffers.
Bij terrorismedreiging komt de rechtsstaat in de problemen. De rechtsstaat moet de burgers beschermen tegen de beperking van hun vrijheid en de veiligheid van alle burgers garanderen.
Twee problemen bij het bestrijden van terrorisme met strafrecht:
1. Strafrecht heeft als doel om mensen af te schrikken zodat ze geen misdrijf begaan. Maar bij veel terroristen werkt dat niet, omdat zij verwachten dat ze bij het plegen van de aanslag omkomen, ze offeren zich dus preventie helpt niet.

2. Het geven van steun aan terrorisme en het samenspannen tot het plegen van een terroristisch misdrijf is strafbaar geworden. Het doel hiervan is om de misdrijven te voorkomen. Het probleem hierbij is dat het moeilijk is om te bewijzen dat iemand iets van plan was om te gaan doen.
Voor de opsporing van terrorisme zijn de bevoegheden van de overheid vergroot. Zo kunnen de mensen die mogelijk iets met terrorisme te maken hebben op verschillende manieren in de gaten gehouden worden. Je bent nu eerder verdacht.
Er zijn verschillende meningen over de uitgebreide bevoegdheden van de overheid:
• Veiligheid is het hoogste grondrecht, andere grondrechten moeten daarvoor in deze situatie wijken.

• De rechtsstaat wordt aangetast. Individuele grondrechten lopen gevaar en het risico wordt steeds groter dat mensen ten onrechte worden verdacht, opgepakt en veroordeeld.

Paragraaf 5: De rechtsstaat in de Verenigde Staten
In de VS kan het strafrecht per staat verschillen. Veel dingen, zoals het halen van je rijbewijs en het drinken van alcohol, zijn anders geregeld dan in Nederland.

Plea bargaining: Systeem waarin verdachten die schuld bekennen, strafvermindering kunnen krijgen. Hierover wordt dan onderhandeld door de advocaat van de verdachte met de Officier van Justitie en de rechter.
Veel staten in de VS kennen het systeem van three times you’re out. Dit houdt in dat wanneer je voor de derde keer veroordeeld wordt voor een misdrijf je voor tientallen jaren of levenslang in de cel moet. Door dit systeem zitten verhoudingsgewijs 6 keer zoveel mensen in de gevangenis als in Nederland.
De zwarte mensen in de VS zijn vaak ook de armste. Sterker dan in Nederland werkt iedere fase van de strafrechtketen in hun nadeel. Dit is een combinatie van klassenjustitie en rassenjustitie.
In de VS wordt nog steeds de doodstraf gegeven. De meeste doodstraffen vonden plaats in de staat Texas.
Sinds de aanslagen op 11 september is de privacy van de Amerikanen kleiner geworden. Een wet, genaamd de Patriot Act, heeft politie en justitie grotere bevoegdheden gegeven om mensen te controleren en in te grijpen op hun privéleven. De wet is vooral gebruikt om bij mensen met een Arabisch of Aziatisch uiterlijk na te gaan of er aanwijzingen zijn die iets met terrorisme te maken zouden kunnen hebben.

Paragraaf 6: Dilemma’s van de rechtsstaat.
Fatsoenlijke samenleving: een samenleving die mensen niet vernedert.
1. Een fatsoenlijke samenleving kan alleen bij een goed functionerende rechtstaat. Deze moet de burgers beschermen tegen vernederend optreden van de overheid en vernederend optreden van andere burgers maar de staat moet zijn macht gebruiken als de burgers onderling elkaar in die vrijheid belemmeren of elkaars vrijheid ontnemen. Prioriteit gelijkheid of vrijheid?

2. Op het gebied van strafrecht zijn er door het terrorisme verschillende discussies ontstaan. Moet er meer aandacht worden besteedt aan het onderzoeken of de verdachten wel echt schuldig zijn, waardoor er dus minder schuldigen worden opgepakt. Of andersom?
De rechtsstaat kan niet functioneren alleen op basis van macht. Voor de legitimiteit van de staat is vertrouwen van de burgers nodig. Zonder vertrouwen is er geen fatsoenlijke samenleving mogelijk.