Hoofdstuk 12, Literatuur in de Middeleeuwen

Literatuur in de Middeleeuwen
§ 12.1

Vorming nationale staten
De internationale politiek werd gedomineerd door de vorming van grote nationale staten, die soms met elkaar in conflict raakten.
Zo voerden Engeland en Frankrijk van 1337 tot 1453 de Honderdjarige Oorlog.

Kruistochten
Een soort strijd tegen de islam
Tussen 1096 en 1291 werden er meerde ondernomen met het doel het Heilige Land te bevrijden van de mohammedanen.

§ 12.2

Standentheorie
Een beeld van een geordende maatschappij waarin iedereen zijn plaats kende.
Drie maatschappelijke groepen waren:
- De geestelijkheid (bidden)
- De ridders (strijden)
- De boeren en vissers (werken)

Feodale stelsel
Vanaf 700 beloonde een vorst zijn trouwe onderdanen door ze landerijen (stukken land) in bruikleen te geven. Het was een alternatief voor een beloning in geld, omdat er in die tijd nog maar weinig geld in omloop pas.
Het in bruikleen gegeven stuk land werd een feodum genoemd, vandaar het feodale stelsel of leenstelsel.
Er waren aan het verkrijgen van een leen bepaalde voorwaarden verbonden. Zo moest degene die een stuk land in leen kreeg (de vazel) de vorst van wie hij de grond te leen kreeg (de leenheer) trouw en gehoorzaamheid beloven. Bovendien was hij verplicht tot ‘consilium et auxilium’: hij moest de leenheer met raad en daad bijstaan.

Het ontvangen van zo’n leen was een bijzondere gebeurtenis. De vazel moest ‘hommage doen’ of ‘hulde doen’: geknield met gevouwen handen de leenheer trouwen beloven. Trouw was een kernbegrip in het feodale stelsel.

De invloed van het feodale stelsel op het wereldbeeld was van de middeleeuwen blijkt uit de liederen van die tijd.
Bijv van de eerste bekende Nederlandse dichter, de tussen 1140 en 1150 geboren Limburger Heinric van Veldeken.

Natureingang
De aankondiging van het jaargetijde met een boodschap. Een van de technieken die dichters hanteren en waar een liefdeslyriek altijd mee begon.

Conventioneel
De liederen van Van Veldeken zijn in grote mate conventioneel gemaakt met (ook bij het publiek) bekende regels en technieken.

Eercultuur
De norm voor het gedrag lag in het aanzien dat men van anderen ontving.
(in de Middeleeuwen)

Gewetenscultuur
Individueel geweten of eigen nom.

§12.3

Symbool
Teken voor het allerdaagse.
Tekens die verwijzen naar het Hogere en het diepere.
- Kleuren
Groen, blauw, wit → hoop, trouw en zuiverheid
Donkere kleuren → teken van wilskracht en autoriteit
- Getallen

Christelijk geloof
Was in de Middeleeuwen erg belangrijk. Veel symbolen verwijzen daarom terug naar iets religieus.
Bijv. het licht dat werd gezien als Jezus (licht der wereld).

Opvatting over kunst (originaliteit)
Middeleeuwse auteurs hadden een maatschappelijke taak. Ze waren allereerst didactisch (belerend) en moraliserend. Ze wilden het publiek iets leren en streefden daarbij niet naar originaliteit, een criterium dat na de Middeleeuwen een belangrijke rol ging spelen bij de beoordeling van kunst.
In de Middeleeuwen hoefde kunst niet vernieuwend te zijn, ze werkten in traditie en maakten voortdurend gebruik van elementen uit die traditie.

Manuscripten
Met de hand geschreven teksten of handschriften. Eerst geschreven op perkament of later op papier.

Kopiisten
Mensen die een handgeschreven boek voor de tweede keer overschreven.

Tekstverandering
Kopiistenarbeid leidde tot tekstverandering. Dit kwam door oververmoeidheid of verlezingen. Er waren ook kopiisten die het oneens waren met de inhoud van de tekst en het daarom soms naar eigen inzicht verbeterden.

Voorleescultuur
In de Middeleeuwen was er een voorleescultuur. De teksten waren veelal op rijm, zodat de jongleur (voordrachtskunstenaar) en het publiek de tekst gemakkelijk konden onthouden.

Auteur
Middeleeuwse auteurs werkten in principe in opdracht. Zij kregen van vorsten, patriciërs of stadsbesturen de opdracht om een tekst te schrijven of te vertalen.

Mecenaat en mecenas
Het stelsel dat kunst (literatuur) in opdracht gemaakt wordt, heet mecenaat.
De opdrachtgever heet mecenas.

§12.4

Hoofsheid
Aan de hoven van de vorsten woonden hovelingen en ridders, waaronder jongeren die opgevoed moesten worden volgens de normen en het gedrag die voor het hofleven vereist waren. De aanbevolen gedragswijze werd hoofsheid genoemd.
De hoofsheid had tot voornaamste doel wrijvingen tussen individuen aan het hof te voorkomen en een ander niet nodeloos te kwetsen of te prikkelen.
Bij hoofsheid hoorden regels. Er waren regels voor alle gebieden van gedrag, zoals:
- correcte kleding - wijze van vechten
- tafelmanieren - omgang met anderen
- conversatie

Ideaal
De hoofsheid was in eerste instantie een ideaal: zo zou het moeten zijn. Het bood ook alle ruimte tot idealisering, bijvoorbeeld aanbeden liefde (hoofse liefde) of van het eigen hofleven.

Hoofse minnelyriek
Liederen waarin de hoofsheid en de liefde centraal staan.

Ridderroman
Daarin draaide het om ridderavonturen.
Ze hadden verschillende functies, zoals: vermaak, boden de ridders en hovelingen identificatiemogelijkheden voor gewenst en ongewenst gedrag, leverden lessen en brachten normen en waarden van de feodaliteit, de ridderschap en het hofleven onder de aandacht.
Binnen het genre ridderroman bestaan nog verschillende subgenres.

Karelepiek
In de Karelepiek staan de avonturen van Karel de Grote of zijn vazallen centraal. De Karelepiek gaat terug op het chanson de geste (liederen over heldendaden) uit de Oudfranse literatuur. Chansons de geste zijn verhalende gedichten over al dan niet verzonnen gebeurtenissen uit de tijd van Karel de Grote.
Karel de grote werd in 768 koning van de Franken en in 800 tot keizer gekroond. Hij stierf in 814.

Epische concentratie
Historische feiten over verschillende personen worden toegedicht aan één beroemd historisch persoon.

Arthurepiek
Het koningschap van Arthur wordt als het hoogtepunt in de Britse geschiedenis voorgesteld. ‘Galfridus van Monmouth’ beschreef de geschiedenis van de Britse vorsten en werd lange tijd als waarheidsgetrouwe bron voorgesteld.
Aan het einde van de twaalfde eeuw werden de eerste Arthurromans (in verzen) geschreven door ‘Chrétien de Troyes’. Daarin is het hof van Arthur een hoofs model waarin geen feodale conflicten bestaan. Het hof van Arthur is een ideale hoofse wereld.
De ideaalvorst Arthur werd een literaire concurrent van de Franse Karel de Grote.

De Arthurromans van Chrétien de Troyes hebben een hechte structuur die een diepere les duidelijk moet maken.

Queeste
Een ridderlijke zoektocht

De Rooms-katholieke kerk had in de Middeleeuwen veel macht en invloed. De seculiere, wereldlijke geestelijkheid verzorgde de zielzorg voor de gelovige leken. De monniken en nonnen (de reguliere geestelijken) verbleven in de kloosters.
Voorbeelden van kloosterorden:
- Orde der benedictijnen
- Orde van de cisterciënzers
- Orde van de dominicanen
- Orde van de franciscanen

Geestelijke letterkunde
De teksten die in de eerste plaats over het christendom gaan. Ze zijn geschreven om op te roepen tot christelijk(er) leven en dienden om het ware geloof uit te dragen. Dat was hun belangrijkste functie.

De opdrachtgevers en auteurs zijn primair geestelijken:
- Abten
- Monniken
- Priesters
- Religieuzen
Dat wil niet zeggen dat het publiek voornamelijk tot de geestelijkheid behoorde. Vooral de geestelijke letterkunde in de volkstaal is voor een lekenpubliek bedoeld geweest.

Marialegenden
Een belangrijke groep geestelijke teksten die geschreven zijn ter ere van Maria.

Burgermoraal en –ideologie
Hard werken, handelsgeest, investeringen en zelfstandigheid werden gepropageerd. Luieren en mateloosheid werden gekritiseerd. Wellust werd veroordeeld. De eerbare liefde binnen het huwelijk werd positief beoordeeld.

Patriciaat
Stedelijke elite.
Zij lonkten naar de prestigieuze hoofse cultuur die men wilde navolgen (annexatie), maar die men tegelijkertijd aanpaste aan de eigen burgerlijke levenswijze en moraal (adaptie). De liederen uit de Brugse Gruuthuse handschrift en de abele spelen zijn uitingen van deze annexatie en adaptiedrift.

Sotternie
Een kort wereldlijk toneelstukje met een humoristische strekking, gespeeld.

Rederijkers
Georganiseerde verenigingen waarin men de literatuur beoefende.