De Middeleeuwen examenstof

Kruistochten

De oproep tot de kruistocht van Paus Urbanus II wordt beschouwd als een goddelijke opdracht en gaat als een lopend vuurtje door christelijk Europa. Er vormen zich enorme legers die gezamenlijk richting het oosten trekken. Vooral voor ridders bieden kruistochten een uitkomst: voor het eerst is vechten niet meer zondig maar een manier om boete te doen. Jeruzalem, een stad waarin tot dan toe christenen, joden en moslims vreedzaam naast elkaar hebben geleefd, wordt compleet geplunderd. Er volgen meer kruistochten die allemaal minder succesvol zijn, het enige wat ze opleveren is een diepe kloof tussen de christelijke en Arabische wereld.

Relieken

Heiligen spelen een belangrijke rol in het christelijke geloof van de middeleeuwen. De relieken (stoffelijke resten van de heiligen) spelen een belangrijke rol en zijn zeer gewild. In kerken worden ze vereerd door het volk. De relieken zelf zijn vaan klein en niet om aan te zien, daarom worden ze opgeborgen in dure reliekhouders.

De belangrijkste en meest zeldzame relieken zijn overblijfselen die verbonden zijn aan het lijdensverhaal van Jezus. De relieken zijn te verdelen in primaire relieken: de echte lichamelijke resten. En secundaire relieken: zoals kledingtukken die de heilige heeft gedragen.

• Reliekhouder: houder voor het bewaren van overblijfselen van een heilige.
• Apostel: elk van de twaalf leerlingen en volgers van christus, de eerste verspreiders van het christelijke geloof. Graven van apostelen zijn vaak het eindpunt van pelgrimstochten.
• Reliek: overblijfselen van een heilige.
• Processie: plechtige kerkelijke omgang (optocht), soms voorafgaand aan een dienst of een mis, soms als vorm van boetedoening.
• Vagevuur: in de rooms-katholieke kerk gebruikte benaming voor het wegvagen van de laatste zonden van overledenen voordat zij kunnen worden toegelaten tot de hemel. Het wordt voorgesteld als een ‘gebied’ tussen hel en hemel waar pijn wordt gedaan.
• Martelaar: iemand die geleden heeft omwille van het geloof, vooral ten tijde van de christenvervolging in het Romeinse rijk.
• Middenschip: gedeelte van de kerk waar de gemeenschap zich verzamelt, geflankeerd door de zijbeuken.
• Zijbeuk: deel van de kerk of vergelijkbare ruimte evenwijdig aan het middenschip en ervan gescheiden doormiddel van een zuilenrij of in sommige gevallen door een wand.
• Dom: de eigen kerk van een bisschop in zijn bisdom.

Reliekarm

De reliekhouder uit de kerk in Binche heeft de vorm van een arm. Hij bevat eens tuk arm van de heilige Jacobus, een van de apostelen. Het gebaar van de hand maakt duidelijk welke rol het reliek heeft, de aanbidders van deze relieken ontvangen Gods zegen. De reliekarm wordt eens per jaar in een processie door de stad gedragen, zodat Gods zegen ook buiten de kerk wordt verspreid.

Reliekhouder van de Heilige Laurentius

In de middeleeuwen gaan gelovigen uit van het bestaan van het vagevuur. Na de dood komt iedereen hier terecht die onvoldoende heeft gebeden, gebiecht of te weinig giften gegeven heeft. Pas na voltering van het vagevuur kan de gelovige naar de hemel.

Driekoningenschrijn

De drie koningen zijn de eerste vorsten die Christus zien en hem eren als Gods zoon. Hun relieken worden bewaard in een ruime eikenhouten kist waarin de vorm van een middenschip met zijbeuken van een kerk herkenbaar is. De kist is bedenkt met zilver, goud en edestenen en voorstellingen die wijzen naar het verhaal van de drie koningen. Om de kist een eerbiedige plek te bieden wordt in 1200 gestart met de bouw van de Keulse dom. De stad is trots op zijn Koninklijke relieken. Ze staan symbool voor de machtige positie die Keulen binnen de kerk inneemt en trekken veel pelgrims aan.

Pelgrims

Pelgrimstochten brengen de gelovigen dicht bij de belangrijkste relieken. Er is geen bewijs dat de relieken werkelijk de resten van heiligen zijn maar voor de middeleeuwse pelgrim bestaat er geen twijfel over. Het ondernemen van een pelgrimstocht is een manier om futen die iemand tijdens zijn leven gemaakt heeft goed te maken. De pelgrimstochten zijn gevaarlijke ondernemingen die maanden in beslag nemen. Pelgrims volgen vaste routes.

• Narthex: portaal of voorhal van de kerk.
• Kooromgang: in de kerkelijke bouwkunst de benaming voor een rond het koor lopende gang in het verlengde van de zijbeuken. Langs de gang treffen we vaak de staalkapellen aan. Vooral te vinden in bedevaartkerken.
• Kapiteel: kopstuk van een zuil, pijler of pilaster. De verbreding van een zuil door het kapiteel heeft als functie het dragen van dwarsbalken of architraven. Aan de kapitelen herken je snel de bouworde.

Sainte-Madeleine

De kerk is een bedevaartsoord en vertrekplaats van de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella. De kerk stort tijdens 1120 in door een brand en wordt herbouwd.

Het is een echte pelgrimskerk. Het publiek wordt ontvangen in een grote voorhal: de narthex. Via een ruime kooromgang kunnen bezoekers lands de kapellen en relieken lopen, terwijl er tegelijk diensten worden gehouden. De architectuur staat symbool voor de pelgrimstocht die hier start. In het donkere middenschip, hier zijn op kapitelen afbeeldingen gebeeldhouwd die je waarschuwen voor duivelse verleidingen.

Sainte-Foy

Hernieuwde aandacht voor de middeleeuwen in de negentiende eeuw leidt tot een ingrijpende restauratie van de kerk. Sainte-Foy is ingericht voor het ontvangen van veel pelgrims. Het exterieurs geeft na de restauratie een goed beeld van de romaanse architectuur. De kerk oogt stevig en robuust, de muren zijn massief en met weinig vensters zodat ze het gewicht van de dakconstructie kunnend ragen. De onderdelen van de kerk, de bouwvolumes zijn overzichtelijk en snel herkenbaar.

Puente de la Reina

Letterlijk: de brug van de koningin. Een brug die in de 11e eeuw speciaal voor de pelgrims werd aangelegd. Het is een voorbeeld voor de goede infrastructuur langs de drukke, Spaanse route. De route werd vooral door Fransen gebruikt en land de route vestigden zich ook veel Fransen. Langs de pelgrimsroute is sprake van culturele uitwisseling die verder in Europa niet zo veel voorkwam.

Laatste Oordeel

Het scheiden van de doden in hemel, hel en vagevuur is tijdelijk. Christus komt later terug op aarde om definitief te oordelen. De kerk dicht zich de rol toe het laatste oordeel te kunnen beïnvloeden. Kwaad kon worden afgekocht met aflaten die door de kerk worden verleend. De angstaanjagende voorstelling van het laatste oordeel stimuleren gelovigen aflaten te kopen. Deze leveren de kerk veel geld op.

• Aflaat: volgens de katholieke kerk moet de mens boeten voor zijn zonden in het vagevuur. Een aflaat is een (gedeeltelijke) kwijtschelding van die straf die door de kerk kan worden afgegeven in ruil voor bijvoorbeeld schenkingen of het ondernemen van een pelgrimstocht.
• Laatste Oordeel: beschreven in de Apocalyps, het laatste Bijbelboek met het visioen van Johannes. Het laatste oordeel is het oordeel, en de scheiding, door Christus van de doden in goed en kwaad, hemel en hel.
• Timpaan: in de bouwkunde: driehoekige ruimte ingesloten door de lijst van een fronton, vaak voorzien van reliëfs.
• Architraaf: horizontale balk die rust op twee zuilen in de klassieke bouwkunst en hiervan afgeleide bouwstijlen.

Portaal Sainte-Foy

In het timpaan boven de ingang van de pelgrimskerk staat het Laatste Oordeel afgebeeld. In het midden zit Christus op een troon. Hij maakt een scheiding tussen goed en kwaad, tussen hemel en hel. Links van Christus heerst de orde, rechts staat symbool voor de hel.

De hel

Steeds ontdek je nieuwe verhalen op de timpaan. De folteringen in de hel zijn verbonden met ondeugden of zonden die tijdens het leven op aarde zijn begaan. Soms worden die gekoppeld aan echte gebeurtenissen.

Portaal Sainte-Madeleine

Kerk gelegen in Vézelay die een vertrekpunt vormt voor pelgrims naar Santiago de Compostella. Vézelay speelt een belangrijke rol in de verspreiding van het christelijk geloof. Het timpaan met christus op zijn troon in te vinden in de grote narthex boven de toegang naar het middenschip van de kerk. Christus is hier niet afgebeeld als de rechter van het Laatste Oordeel maar zendt vanaf zijn troon de apostelen om het geloof te verspreiden.

Ora et labora

Letterlijk: bid en werk, volgens de regels die zijn opgesteld voor het leven in de kloosters. De monniken bidden, slapen en verrichten handwerk. De monniken in de kloosters nemen de taak op zich god te loven met zang en gebed. Vooral zonen van vooraanstaande families bevolken de kloosters, een flink deel van het familiebezit wordt hier dan ook aan afgestaan.

• Scriptorium: schrijfkamer, ruimte waar boeken worden gekopieerd in het klooster.
• Getijden: officiële gebeden van de katholieke kerk die op vaste tijden plaatsvinden.
• Gregoriaans: benaming van de eenstemmige, Latijnse onbegeleide kerkzang in de katholieke kerk. Al in de eerste eeuwen van het christendom ontstaan uit joodse wortels. Genoemd naar paus Gregorius de Grote.
• Liturgie: het geheel van voorschriften en ceremonieën voor inrichting van de eredienst, de gebeden en gezangen van de dienst.
• Solmisatie: in de muziek toegepast hulpmiddel waarbij melodieën op de lettergrepen do-re-mi-fa-sol-la-ti worden gezongen. De lettergrepen geven de relatieve toonhoogte aan.

Eadwinus Psalter

In het scriptorium kopiëren monniken oude en eigentijdse boeken. Het is de enige manier om kennis vast te leggen en te verspreiden. Eadwinus Psalter (kopiist) illustreert een zelfportret, dit is uitzonderlijk want monniken doen et werk niet voor eigen roem maar altijd in dienst van het klooster en uiteindelijk van God.

Pueri habreaorum portantes

Op vaste tijden zijn er in de kloosters gebedsdiensten: de getijden. Iedere week worden, volgens een vast rooster, alle 150 psalmen gezongen en omlijst met andere gezangen en gebeden. De benaming door de gezongen psalmen is gregoriaans, dit kenmerkt zich door een eenstemmige gezongen melodielijn en een niet maat gebonden ritme. De monniken zingen in het koorgedeelte van de kerk. Hun zang is altijd bestemd voor de liturgie. Veel van de psalmen worden erg sober, lettergreep op lettergreep, en in een toon gezongen.

Johanneshymne

Het gregoriaans wordt in de loop van de eeuwen geperfectioneerd. Grote kloosters laten het zingen van de psalmen over aan speciaal hiervoor opgeleide monniken. Guido van Arezzo bedenkt de solmisatie.

Sober of luxe

De uitbundige architectuur en de schitterende erediensten van de kerk staan in schril contrast met de armoede van de bevolking.

De meningsverschillen over het uiterlijk van de christelijke kerk in de 12e eeuw zijn de eerste tekenen van verdeeldheid binnen de kerk.

In de kerken van de cisterciënzers is de indruk sober. Echter bij kerken van de cluniacenzers zien we veel decoratie, relieken en versiering. Hoe meer, des te beter de indruk die je maakt.

• Cluniacenzers: kloosterorde gesticht in Cluny. Invloedrijk in de 10e en 11e eeuw. Luxe en rijkdom is kenmerkend voor deze leefwijze.
• Pijler: kolom.
• Halfzuil: halve zuil die tegen de dragende pijler of muur is aangebouwd, half verzonken in het muurvlak en die wordt doorgezet in de ribben van et geweld. De zuil heeft voornamelijk een decoratieve functie.
• Kapiteel: kopstuk van een zuil. De verbreding van de zuil door het kapiteel heeft als functie heet dragen va dwarsbalken of architraven. Aan de kapitelen herken je snel de bouworde.
• Cisterciënzers: kloosterorde gesticht aan het einde van de 11e eeuw in Citeaux. Soberheid, in navolging van Christus is kenmerkend voor de leefstijl.
• Gotiek: benaming voor de laatmiddeleeuwse kunst in Europa van de 12e tot en met de 14e eeuw. Kenmerkend voor de gotische bouwkunst is het ontlasten van de dragende muren met behulp van luchtbogen waardoor grote glas-in-loodramen kunnen worden toegepast, en het toepassen van de spitsboog. In de beeldende kunst ontstaat in deze periode het streven naar gedetailleerdheid en realisme.

De bekering va Eustachius

Een cluniacenzers-kerk: oogt sober maar als je goed kijkt, zie je dat de meer dan honderd kapitelen van de pijlers en halfzuilen heel rijk zijn bewerkt. Elk kapiteel is versierd met andere bloem- en plantmotieven en verbeeldt zijn eigen verhaal.

Klooster Fontenay

In Nederland worden de cisterciënzers Schiermonniken genoemd. ‘schier’ naar de grauwe kleur van hun pijlen en van ongebleekt katoen. De tuinen zijn strak en symmetrisch en keurig onderhouden. Voor de monniken is de tuin een afspiegeling van de goddelijke orde. Het bouwen van torens is binnen de orde niet toegestaan. Ook een indrukwekkende entree met een gebeeldhouwd Laatste Oordeel ontbreekt.

Kerk Fontenay

Deze kerk is zo kaal dat het lijkt of de cisterciënzers weinig hebben toegevoegd aan de kunsten. Dit is echter een vergissing, binnen de regels van de orde is het niet mogelijk muren, zuilen en gewelven te beschilderen of achter beeldhouwwerk te verbergen. De heilige atmosfeer in hun kerken wordt enkel bepaald door architectuur, waarin harmonieuze verhoudingen en invallend licht moeten verwijzen naar god. Cisterciënzers hebben veel belangstelling voor bouwkundige aspecten e hebben veel bijgedragen aan de verdere ontwikkeling van de bouwkunst. Ze lopen hierin vooruit op de architectuur van de gotiek.

Steden en kathedralen

In de late middeleeuwen worden in Frankrijk en omringende landen veel kathedralen gebouwd. Deze periode, de gotiek, is vooral de periode van kathedraalbouwers.

In de late middeleeuwen groeien steden snel. In de grote steden is het moeilijk om voedsel te verbouwen. De gesloten plattelandseconomie maakt plaats voor de ruilhandel. In de steden heeft naast de adel en de geestelijkheid ook de stedelijke burgerij zeggenschap. De steden proberen elkaar te overtreffen door het bouwen van hoge kerken en kathedralen.

Om de burgers aan te spreken verandert er veel in de kerk, de diensten worden spannender gemaakt met meerstemmige muziek en toneelige uitbeelding van de in het Latijns voorgelezen of gezongen teksten. Christus wordt steeds meer als een gewoon mensen voorgesteld dan als een koning die de wetten voorschrijft. Ook kloosters vestigen zich in de steden en nemen deel aan het stedelijk leven. In ruil voor het geven van onderwijs n het verzorgen van de zieken ontvangen kloosterorden giften van de burgerij om in hun onderhoud te voorzien.

Het koor

In de steden wordt de roep om meer herkenbare en begrijpelijke handelingen in de kerk steeds groter. Aangezien er maar weinig mensen kunnen lezen en schrijven zijn voor veel middeleeuwse kerkgangers de verhalen uit de Bijbel onbekend. Om hieraan gehoor te geven ontstaat het liturgisch drama, het Latijnse tekenspel wordt verduidelijkt. De muziek die wordt gezongen bij de mis wordt uitbundiger een meerstemmig.

Het koor in een katholieke kerk is de belangrijkste plek en bevindt zich vaak achterin de kerk op een verhoogd podium. Het is de plek waar de priester rituele handelingen verricht tijdens de mis. Op het koor staat een soort altaar en is voor gewone mensen verboden terrein.

• Kapelmeester: leider van een kapel, dirigent;
• Polyfonie: letterlijk: meerstemmigheid;
• Cantus firmus: een hoofdmelodie die uitganspunt wordt in de meerstemmige compositietechniek;
• Kathedraal: de eigen kerk van de bisschop en zijn bisdom;
• Liturgisch drama: uitbreiding van de liturgie met dialogen en theatrale middelen;

Viderunt Omnes

In de twaalfde eeuw hechten componisten steeds minder belang aan het verstaanbaar zingen van liedteksten. Ze laten het eenstemmig karakter van de oude gregoriaanse muziek los. Ze zingen de melodie als langgerekte tonen, waarrond ze variëren met contratonen en snelle en beweeglijke melodieën. (viderunt omnes van kapelmeester Perotin).

Viderunt Omnes is een voorbeeld van de polyfonie zoals die bedacht is door de kapelmeesters van de Notre-Dame. De hoofdmelodie wordt gezongen door de tenor. Hij houdt vast aan de gregoriaanse melodie als cantus firmes. Contratenoren zorgen voor de tweede en de derde stem.

La Messe de Nostra Dame

Van Guillaume de Machaut, hier in is de meerstemmigheid nog verder doorgevoerd.

Meestal bestaat de mis uit muziek van verschillende componisten. De Mis van Machaut is de oudste bekende mis waarin alle delen zijn geschreven door een componist. Een mis bestaat uit gezongen delen die in vaste volgorde worden gezongen:

1. Kyrie (roep om Goddelijke bescherming);

2. Gloria (aanbidding van God)

3. Credo (bevestiging van het geloof);

4. Sanctus (loflied);

5. Agnus Dei (verzoek aan God zich te bekommeren om de gelovigen).

Quem Quaeritis

In de kerk wordt niet alleen gezongen. Bij speciale gelegenheden krijgt de kerkganger ook een liturgisch drama te zien. Dit is een poging om de handelingen tijdens de mis te verduidelijken aan de kerkganger. Het zet Bijbelteksten, zonder veel ingreep, om in dialogen. Er ontstaan een vorm van theater in de kerk.

God is licht

Rond de twaalfde eeuw wordt Maria, als moeder van Christus, volop vereerd.

De kathedralen worden gebouwd in een nieuwe stijl: Gotiek, deze stijl is bedacht, en voor het eerst toegepast door Ab Suger. Hij ontwerpt een nieuwe kloosterkerk die recht doet aan de koniklijke functie van het gebouw. De stijl wordt gekenmerkt door openheid e licht. Hij stelt God gelijk aan licht.

• Middenschip: gedeelte van de kerk waar de gemeenschap zich verzamelt;
• Zijbeuken: deel van de kerk of vergelijkbare ruimte evenwijdig aan het middenschip en ervan gescheiden door een zuilenrij of een wand;
• Dwarsschip: dwars op de lengteas geplaatst gedeelte van de kerk. Het kruispunt van het middenschip en het dwarsschip heet viering;
• Roosvenster: rond venster, vaak voorzien van gebrandschilderde ramen;
• Annunciatie: veelgebruikt thema uit de beeldende kunst ontleend aan de Bijbel. Letterlijk: aankondiging. Boodschap van de aardsengel Gabriël aan Maria dat zij de heilige geest zal ontvangen en de moeder zal worden van Christus.

Notre Dame in Chartres

Kathedraal gebouwd in de Franse stad Chartres, wordt beschouwd als het aardse huis van Maria. Hierin worden relieken van Maria bewaard. Plattegrond van de kerk:

De belangrijkste entree van de kerk is het koningsportaal waarmee het middenschip wordt afgesloten. Boven deze ingang is een groot roosvenster aangebracht. Ook het dwarsschip wordt aan beide kanten afgesloten met portalen en roosvensters.

Incarnatievenster

In de glas-in-loodramen worden in veelkleurige stukjes glas allerlei verhalen uit de Bijbel uitgebeeld. In de kathedraal van Chartes laat het middelste raam van het konigsportaal een verslag zien van het leven van christus: links onderaan wordt de geboorte van Christus aangekondigd, de annunciatie. Ook zie je de geboorte van Christus en de komst van de drie koningen.

Drie koningen

De menselijke uitbeelding van christus wordt onder de stadbevolking populair. in plaats van de strenge rechter bij het Laatste Oordeel wordt de geboorte van Christus een geliefd thema.

De kathedraal exterieur

In de twaalfde en dertiende eeuw bouwt bijna elke bisschopstad een nieuwe kathedraal. De steden proberen elkaar te overtreffen met nog hogere, grotere of rijker versierde kathedralen. Naast schenkingen wordt de bouw van de kathedraal bekostigd door de stadsbewoners hogere belastingen te laten betalen.

Kenmerkend voor een gotische kathedraal zijn de enorme spitsvormige ramen. Een gotische kerk kent eigenlijk nauwelijks dragende muren. Het gewicht van de overkapping wordt opgehangen door een ingewikkeld stelsel van ribben die verbonden zijn met luchtbogen. Uiteindelijk wordt alle gewicht afgeleid naar pijlers. De zware dragende muren zijn niet meer nodig en maken plaats voor grote ramen.

• Gotiek: benaming voor de laatmiddeleeuwse kunst in Europa van de twaalfde tot en met de veertiende eeuw. Neerbuigend bedoelde benaming. Gotiek kenmerkt zich door het ontlasten van de dragende muren met luchtbogen, waardoor de glas-in-loodramen worden toegepast. Er ontstaat een streven naar gedetailleerdheid en realisme.
• Skeletbouw: constructiewijze waarbij alle dragende functies op een geraamte worden overgedragen.
• Luchtboog: constructie in de vorm van een boog of een halve boog met de bedoeling de druk van de gewelven en dakconstructie naar buiten af te leiden.
• Visitatie: de ontmoeting tussen Mari en Elisabeth, de toekomstige moeders van Christus en Johannes de Doper. (Bijbels verhaal).

Exterieur koor

Kenmerkend voor de gotiek zijn de ‘open’ gevels waardoor de overgang van ‘buiten’ naar ‘binnen’ heel geleidelijk verloopt. De toepassing van skeletbouw maakt het mogelijk dat gotische kerken erg hoog worden.

Annunciatie en visitatie

Het verhaal van de annunciatie: de engel die Maria vertelt dat ze zwanger zal zijn van Christus. Het verhaal van de visitatie: de al zwangere Maria wordt bezocht door de moeder van Johannes de Doper.

In de Romaanse kunst zijn beelden vaak nog helemaal opgenomen in de muur van de gevel. Later komen de beelden los te staan van de muur, ze zijn zeer gedetailleerd.

Het plein

Het aantal inwoners van steden stijgt enorm in de middeleeuwen. Alle burgers willen binnen de veilige stadsmuren wonen. Middenin de stad ligt het plein, met als belangrijkste gebouw: het stadhuis. Niet de kerk of de adel heeft de macht maar de burgers zijn de baas.

Een goed voorbeeld van zo’n stad is het Italiaanse Siena. Het is een kleine, dichtbebouwde stad met in het midden een ruim plein: het Paizzo del Campo. De stad wordt zo democratisch mogelijk bestuurd, opdat iedereen er gelukkig kan leven.

Piazzo del Campo

Ruim plein in Siena. Een groot, maar intiem plein. De bestrating versterkt de blikrichting: verschillende kleuren stenen verdelen het plein in negen segmenten die samenkomen voor het palazzo. Ieder segment staat voor een van de afgevaardigden in het stadsbestuur. Die mannen vormen samen de Nove. Alle belangrijke gebeurtenissen, zoals: terechtstellingen, markt, openluchtmisen en stierengevechten spelen zich af op dit plein.

Palazzo Publico

Is het meest prominente gebouw op de Piazzo del Campo. De toren steekt ver boven het plein uit, omdat dit het belangrijkste machtscentrum van de stad is. Hier zetelt de Nove, die voornamelijk bestaat uit rijke kooplui en bankiers. In de leefregels komen duidelijk de Christelijke waarden naar voren. Het stadhuis lijkt op en fort met de kantelen en de massieve aanblik, het moet laten zien dat de stad niet zomaar te veroveren is.

Het goede bewind

De schilder Amrogio Lorenzetti krijgt van de Nove de opdracht twee fresco’s te maken voor in de vergaderzaal. Lorenzetti schildert alles in een naturalistische stijl. Hij heeft een heel gedetailleerd beeld van het alledaagse leven in de stad.

1. Het goede bewind: laten de gevolgen van een goed en verstandig bestuur zien. Er wordt een levendige stad afgebeeld waarin alles vlekkeloos verloopt.

2. Het slechte bewind: de verschrikking van een slecht bewind.

De straat

Straatartiesten zijn een bekend verschijnsel in de middeleeuwen. Speellieden, jongleurs, toneelspelers en berentemmers trekken naar de stad. Er is weinig bekend over deze vagebonden of vaganten.

De artiesten staan laag in aanzien en veel steden proberen te voorkomen dat ze op ongewenste plekken optreden. De kerk ziet deze straatartiesten als ‘minstrelen van de satan’, desondanks blijven ze bestaan.

Het verzet van de kerk tegen volksvermaak vermindert in de loop van de late middeleeuwen. Theater en volksmuziek worden nu gebruikt bij vieringen en processies. De kerk kan zo in een herkenbare en aantrekkelijke manier het geloof uitdrukken. Wanneer de opvoeringen in de ogen van de kerk te uitbundig worden ontstaan er allerlei vormen van religieus drama buiten de kerk. Groots opgezette theaterstukken worden opgevoerd op luchtpodia of boerenwagens.

• Mysteriespel: op Bijbelverhalen of heiligen gebaseerd toneelstuk uit de middeleeuwen, ontstaan vanuit het liturgisch drama. Het duurde soms dagen achtereen waarbij elke dag een deel van een cyclus werd gespeeld. De voorstellingen vonden buiten de kerk plaats.
• Passiespel: spel, vooral in de late middeleeuwen en vroegrenaissance, waarin het leiden van Christus het hoofdthema is.
• Wagenspelen: middeleeuws, meestal kort toneelstuk. Het spel had religieuze inhoud en werd opgevoerd op wagens.
• Mirakelspel: middeleeuws theatergenre met religieuze inhoud, maar niet in de kerk gespeeld.

De reizende gokelaer

Veel straatmuzikanten speelden op meerdere instrumenten tegelijk, die vaak een klanken zonder onderbreking konden laten klinken. Over de tonen heen wordt de melodie gespeeld of gezongen. Lucas van Leyden schilderde de rijzende goochelaar. Dit was een rondtrekkende vagant die doedelzak speelt.

Passiespelen van Valenciennes

De vroegste vorm van middeleeuws religieus straattheater is het mysteriespel. Hierin worden bijbelscenes nagespeeld, zonder dat ze veel verband met elkaar hebben. Uit de decors is te zien dat verschillende scenes naast elkaar staan. Het spel heeft soms wel honderden deelnemers en kan wel dagen duren.

Een variant op mysterie- en passiespelen is het plaatsen van decors op oerenwagens. Bij deze wagenspelen trekken karren in optocht lang het publiek. De wagens worden gemaakt door gilden die herkenbaar zijn aan het Bijbelverhaal dat wordt afgebeeld.

Mariken van Nieumeghen

Aan het einde van de middeleeuwen ontstaat het mirakelspel. Hierin worden verhalen verbeeld waarin op wonderbaarlijke wijze zondaars hun leven beteren.

Kloosters in de stad

Vanaf 1200 worden er ook kloosters gesticht in de steden. Dit zijn vaak nieuwe kloosterorden van franciscanen en dominicanen. De nieuwe orden, die soberheid en ontbering van luxe voorschrijven, noemen we bedelorden. Ze leven van de giften van burgerij waarvoor monniken diensten verlenen aan de burgers.

Taken van monniken zijn: het verzorgen van onderwijs, het opvangen en verplegen van zieken en zich ontfermen over de armen. Omdat monniken zich steeds meer onder het volk begeven wordt de afstand tussen kerk en burgers kleiner.

Geleidelijk gaan monniken zich meer bezighouden met de bestudering van de zichtbare wereld. Vanaf de nieuwe kloosterorden ontstaan universiteiten. Ook kunstenaars gaan zich meer verdiepen in het afbeelden van de zichtbare wereld. In de gotiek beelden ze mensenfiguren en afbeeldingen van dieren en planten die al bestaan af. Kunstenaars krijgen meer aandacht voor de menselijke anatomie en de uitbeelding van ruimtelijkheid.

San Francesco

San Francesco

De San Francesco in Assisi is geweid aan de Heilige Franciscus. Franciscus wordt populair omdat hij de taal van het volk spreekt en zich afzet tegen de overvloedige rijkdom van de kerk.

In de San Francisco wordt zijn leven verbeeld in grote fresco’s op de muur. Dit is typisch Italiaans, zij gevend de voorkeur aan geschilderde muren in plaats van grote gebrandschilderde ramen. Verder is de San Francisco veel soberder dan de Franse gotische kerken, wat aansluit bij de principes van Franciscus. De bouwstijl blijft romaans georiënteerd.

Kerstviering in Greccio

Franciscus predikt niet in de kerk maar op straat hij richt zich tot het publiek in de taal van het volk en niet in Latijn. Hij benadrukt de menselijke kant van Christus en introduceert ook de kerststal.

Thema’s als de geboorte en de dood van Christus worden populair in de middeleeuwse kunst. Steeds vaker wordt hij afgebeeld als een mensenzoon. De strenge christus, die als een rechter oordeelt over goed en kwaad, komst als thema steeds minder terug.

Dood van de Heilige Franciscus

Franciscus sterft tijdens een periode waarin hij zich terugtrok om te vasten. Hij toont dat het mogelijk is om Christus voorbeeld te volgen door te lijden. Twee jaar na zijn dood wordt hij Heilig verklaard.

Giotto toont in de dood van de Heilige Franciscus drie scenes binnen een fresco. Onderaan rouwen monniken bij het lichaam van Franciscus, in het middel zien we de mis ter ere van zijn begrafenis. Bovenaan reist Franciscus naar de hemel, omgeven door engelen.

De figuren staan op natuurlijke manier in de ruimte, Giotto is de eerste middeleeuwse kunstenaar die religieuze figuren afschildert als mensen van vlees en bloed. Hij loopt daarmee vooruit op de renaissance.

Het hof

Musici die langs de adellijke hoven trekken en daar optreden worden troubadours genoemd. Ze zijn niet te vergelijken met de ongeschoolde straatartiesten. Vaak zijn ze van adellijke komaf en hebben ze een opleiding genoten in een klooster. Een belangrijk onderdeel in hun repertoire zijn minneliederen, hierin wordt de hoofse liefde bezongen, dit is een benaming voor het aanbidden en bezingen van de vrouw als hoogste maar onbereikbaar ideaal.

Sommige troubadours componeren muziek, die later weer door anderen wordt uitgevoerd. Ze baseren hun composities meestal op bestaande werken. Door stemmen toe te voegen of weg te laten ontstaat er ‘nieuwe’ muziek.

In de veertiende eeuw verandert dit, componisten schrijven vaker zelfstandig, volledig originele werken. Componisten gaan zich presenteren als kunstenaar.

• Hoofse liefde: benaming voor de cultus ontstaan in Frankrijk in de late middeleeuwen de (onbereikbare) vrouw wordt vereerd en bezongen.
• Fresco: muur- of plafondschildering op een vers aangebrachte, vochtige kalkondergrond met behulp van met water aangelegde pigmenten.

Codex Manesse

Minstrelen zijn er niet alleen voor hoofse liefde. Politiek of morele kwesties zijn ook geliefde onderwerpen. De meeste liederen hebben refreinen, waarmee de hoveling wordt uitgenodigd om te dansen en te zingen.

D’arant desir

Een motet is een veelvoorkomende liedvorm vanaf de dertiende eeuw. Het dooreenlopen van meerdere zinsmelodieën is een belangrijk kenmerk van een motet. Het zijn liederen voor kenners, nier voor de burgers op straat maar voor het hof alleen. Opvallend is de mengvorm van religieuze en wereldlijke thema’s. omdat dit soort liederen niet wordt gebruikt in de kerk, zijn er veel motetten waarin een aantal stemmen in de landstaal worden gezongen.

Ecco la primavera

Is een gezongen orde aan de lente van Francesco Landini. Hij schreef nooit kerkelijke muziek en schrijft eigen muziek en teksten die hij ook elf uitvoert. Hij is een van de eerste componisten waarvan het werk bewaard is gebleven.