Hoofdstuk 5

Hoofdstuk 5: De tijd van ontdekkers en Hervormers

• Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een neiuwe wetenschappelijke belangstelling.
• Het begin van de europese overzeese expansie.
• De protestantse reformatie die een splitsing binnen de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.
• Het conflict in de Nederlanden dat resulteerden in de stichting van de Nederlandse staat.
Erfgoed

Wat is geërfd van eerdere generaties. Het klassieke erfgoed zijn de kunst, architectuur, letterkunde en kennis van de Grieken en Romeinen.

Katholicisme
De katholieke godsdienst en levenshouding. Katholiek betekent letterlijk algemeen over de hele aarde verspreid. Maar met het (rooms-) katholicisme wordt de godsdienst van de katholieke kerk bedoeld, waarvan de paus aan het hoofd staat.

Kerkhervorming
Hervormen betekent letterlijk veranderen en verbeteren. De kerkhervorming van de 16e eeuw wilde de kerk in zijn oorspronkelijke, zuivere staat terugbrengen. Toen dit niet binnen de rooms-katholieke kerk lukte, ontstonden er afgescheiden protestantse kerken. Een ander woord voor kerkhervorming is reformatie.

Protestantisme
Geloofsleer van kerkgemeenschappen die zich als gevolg van de reformatie afsplitsten van de rooms-katholieke kerk.

Reformatie
Letterlijke betekenis: herstel van de oorspronkelijke betere toestand. Vanaf de 16e eeuw verzamelnaam van christelijke kerken die van de rooms-katholieke kerk zijn afgescheiden. Een ander woord voor reformatie is kerkhervorming.

Renaissance
Letterlijke betekenis; wedergeboorte. Vernieuwing van de kunst en levensstijl in Europa die werd geïnspireerd door voorbeelden uit de klassieke oudheid. Het individu, het aardse leven en de aardse schoonheid werden sterker benadrukt dan in de voorafgaande middeleeuwen. De renaissance kwam in Italië in de 15e eeuw op gang, en raakte in de 16e eeuw verspreid over geheel Euroap.

Wereldbeeld
De voorstelling die mensen hebben van de werkelijkheid in de wereld.


Humanisme
Stroming onder geleerden vanaf de 15e eeuw die zich vooral kenmerkte door vernieuwde studie van de klassieke filosofie, literatuur en kunst. Een belangrijk kenmerk is de aandacht voor de vrije, autonome persoonlijkheid van de mens. Het humanisme van Erasmus heeft grote invloed gehad op de Nederlandse cultuur van gematigdheid.

Privileges
Een bijzonder recht dat door de soevereine vorst verleend is aan steden, gewesten, gilden, adellijke personen enzovoort. De bezitters van de privileges hebben hierdoor een zekere zelfstandigheid ten opzichte van het soevereine gezag, bijvoorbeeld in de rechtspraak en het bestuur. De privileges vormde vanaf de 16e eeuw in West-Europa een belangrijk conflictpunt tussen vorsten die het centrale bestuur wilden versterken, en de adel, steden en provincies die hun zelfstandigheid wilden bewaren.

Nederlandse opstand
De opstand van de Nederlandse gewesten tegen hun landsheer, de Spaanse koning Filips II, die uiteindelijk leidde tot een splitsing van de Nederlanden in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden en de vorming van de republiek der zeven verenigde Nederland in het noorden.

Stadhouder
Letterlijke betekenis: plaatsvervanger. In de Nederlanden was de stadhouder een hoge edelman die de soevereine vorst in het gewest verving. Toen Nederland een republiek werd, bleef de functie van stadhouder bestaan. Hij was toen de hoogst gewestelijke functionaris, maar had ook andere bevoegdheden. Zo was hij opperbevelhebber en had hij rechten bij de benoeming van regenten. In 1748 werd het stadhouderschap erfelijk en hadden alle gewesten dezelfde stadhouder. Daardoor ging de stadhouder lijken op een koning. De stadhouder was altijd een lid van het huis van Oranje. Toen Nederland een monarchie werd, werd de zoon van de laatste stadhouder koning.

Inleiding: 1 keer doorlezen


5.1 De renaissance
De middeleeuwen werden steeds meer beschouwd als een donkere tussenperiode tussen de glorieuze oudheid en de nieuwe tijd waarin de oudheid herleefde.

In de westerse geschiedenis eindigde de middeleeuwen rond 1500 en begon de renaissance. Er was niet echt een tussengrens. De renaissance begon al in de 15e eeuw in Italiaanse steden. In de bovenlaag van deze stadstaten waren er rijken. Die hun rijkdom wouden tonen door villa’s te bouwen en de beste kunstenaars voor zich lieten werken. Ze kregen meer oog voor de goede kanten van het leven. Hun levensmotto veranderde van Gedenk te sterven naar Pluk de dag. Het nieuwe levensgevoel ging samen met nieuwe belangstelling voor het klassieke erfgoed. Griekse en Romeinse beelden waren geen heidense restanten, maar ze werden nu bewonderd om hun schoonheid.

Humanisten speelden een belangrijke rol in de herontdekking van de klassieke oudheid. De humanisten bestudeerden en vertaalden de klassieke boeken. De humanisten wilden begrijpen wat de klassieke schrijvers echt hadden bedoeld los van het christendom.

De Turkse verovering van Constantinopel in 1453 gat het humanisme een extra impuls. Geleerden uit constantinopel vluchtte naar Italië en namen veel oude Griekse teksten mee. Het humanisme begon als een beweging van geleerden maar werd later onderdeel van de opleiding van de gegoede burgerij. De ontwikkeling tot zelfstandig individu werd een nieuw opvoedingsideaal.

Dankzij de boekdrukkunst en de levendige contacten tussen Italië en de rest van Europa. werd het werk verspreid. Een belangrijke humanist buiten Italië was Erasmus van Rotterdam. Hij vond dat de humanisten te veel opgingen in de klassieke oudheid, en dat ze losraakten van het christendom. Erasmus vond dat de oude teksten er juist to leiden dat het Christendom werd verdiept en gezuiverd.

Ook het natuurwetenschappelijk denken werd gestimuleerd. Een van de belangrijkste natuurwetenschappers uit die tijd is de Poole sterrenkundige Copernicus. Hij ontwierp een wiskundig model van het zonnestel waarin niet de aarde maar de zon het stilstaande middelpunt was. Het was de aanloop naar de wetenschappelijk revolutie van de 17e eeuw, die het wereldbeeld grondig zo veranderen.

Ook kunstenaars gingen het werk van de Grieken en Romeinen bestuderen. Ze onderzochten de Romeinen en Grieken en in hun ontwerpen keerden de klassieke vormen en versieringen terug. De anonieme middeleeuwse meester-schilder maakte plaats voor de zelfbewuste kunstenaar die zijn kunstwerken signeerde.

5.2 De Europese expansie
Over onbekende gebieden deden veel verhalen de ronde.Wie de evenaar passeerde werd levend verbrand door de ondoordringbare hittegordel. Er was een kans dat je schip werd verslonden door een monster. In Afrika had je rivieren van goud. In verre landen had je gouden bergen die bewaakt werden door mieren zo groot als honden, in Indië.

Het was aantrekkelijk om naar het Oosten te gaan omdat de specerijen kostbaar en geliefd waren. De handel op de Aziatische landroutes was in handen van de Arabieren ervoor, en zij lieten geen Europeanen door. Door de vele tussenhandelaren konden de prijzen hoog oplopen. De specerijen konden gebruikt worden gebruikt als smaakmaker, medicijn en conserveermiddel. De geneeskunde stelde in die tijd niet veel voor. Er was veel goud mee te verdienen


Doordat de Arabieren en de Turken de weg blokkeerde over land, koos men voor een zeeroute naar ver Indië.

De Portugese expansie verliep als volgt. De zoon van de Portugese koning, Hendrik de Zeevaarder, financierde in de 15e eeuw zeereizen lande de Afrikaanse westkust. De Portugezen maakten nieuwe kaarten met behulp van gegevens die hun zeelieden meebrachten van expedities, die ze geheim hielden. Ze durfden steeds zuidelijker te gaan en in 1488 werd Kaap de Goede Hoop ontdekt door Bartholomeo Diaz.

Slecht nieuws voor de Portugezen was dat een Italiaan Christoffel Columbus had Indie gevonden door naar het westen te varen. Pas later werd ontdekt dat het niet Indië was dat hij ontdekte.

In 1498 bereikt de Portugees Vasco da Gama Indië over zee. Ze stichten in de 16e eeuw versterkte handelsposten rond de Indische oceaan en in de Indonesische archipel en dreven handel met de Chinezen en Japanners.

In Midden- en Zuid-Amerika kwamen na de ontdekkers de conquistadores. Deze Spaanse veroveraars onderwierpen zij in 1519 het Aztekenrijk (Mexico) en in 1530 het Incarijk (Peru) in. Vanuit hun hebzucht en overtuigd van Gods steun traden de Spanjaarden wreed op tegen de indianen. Ze vernietigden de indiaanse samenlevingen en dwongen de bevolking voor ze te werken. Vooral hun ziektes eisten een hoge tol. De indianen hadden geen weerstand tegen ziektes als pokken en mazelen en stierven massaal.

Er ontstond in de eind 16e eeuw een nieuwe golf van ontdekkingsreizen omdat de Portugezen en Spanjaarden hun concurrenten van ‘hun’ zeeroutes probeerden te weren en daar schuwden ze geen geweld bij. De Engelsen, Fransen en Nederlander,s die ook naar de rijkdommen in Azië wilden, zochten daarom naar veiligere zeeroutes. Willem Barentz probeerden in 1596 via Noord-Rusland naar Indië te varen, maar stranden op het poolijs van Nova Zembla. In hetzelfde jaar bereikten andere Nederlanders Indië wel.

5.3 De kerkhervorming
Erasmus
Als humanist leerde Erasmus Grieks en gebruikte die kennis om het Nieuwe Testament te bestuderen. Hij vergleek dit met het de Latijnse Vulgaat (al 1000 jaar de meest gebruikte versie van de bijbel) en daaruit bleek dat deze vol met fouten stond. Hij maakte toen een nieuwe vertaling. Erasmus versterkte met zijn Bijbelonderzoek zijn kritiek op de kerk, hij schreef een boek Lof der Zotheid. Hij schreef over heiligen: ‘Ze mesten zichzelf vet en leiden een lekker leventje’.

Erasmus meende dat het zuivere christendom door Bijbelstudie te vinden was. Zo werd hij de voorloper van de reformatie (herstel van de oorspronkelijke betere toestand) of kerkhervorming (veranderen en verbeteren). Vooral in Holland had hij veel invloed op de ontwikkelde elite. Dit leidde er mede toe dat Holland zich tientallen jaren later losmaakte van de katholieke kerk. Hij wilde geen kerkscheuring maar wilde dat de kerk zich zou hervormen.


Luther
Er was al heel lang kritiek op de kerk. Veel mensen ergerden zich aan de rijkdom en de corruptie. Maar de kerk kon alle bewegingen die zich tegen haar keerden als ketterij vernietigen. Maar dat konden ze niet met de hervormingsbeweging die in 1517 begon met een actie van de Duitse monnik Maarten Luther. Zijn reformatie scheurde het christendom in West-Europa uiteen in 2 vijandige kampen: de protestanten die met de kerk van Rome hadden gebroken en de katholieken die trouw bleven aan de paus.
Luther hing een pamflet op de deur van de Slotkerk in Wittenberg met daarop 95 stellingen. Zijn kritiek ging vooral uit naar de handel in aflaten. Wie ‘goede werken’ deed kon een aflaat krijgen. Daarmee werden zijn zonden geheel of gedeeltelijk kwijtgescholden. Op den duur ging de kerk ze ook verkopen! er ontstond een levendige handel. De paus en de kerk waren woedend en begonnen een proces tegen hem. Dit spoorde hem aan om zijn ideeën uit te werken. Kern van zijn leer was dat de zondige mens de genade van god niet kon verdienen met goede werken maar alleen via het geloof (Bijbelstudie en bidden).in 1520 dreigde de paus hem uit de kerk te zetten, maar Luther verbrande het stuk waarin het dreigement stond demonstratief. Hij werd de kerk uitgestoten, maar hij had in het duitse rijk zoveel aanhangers onder vorsten, priesters en gewoon kerkvolk dat een complete kerkscheuring dreigde. Paus gaf hem nog één kans, maar die weigerde hij en werd vogelvrij verklaard. De vorst van Saksen bood hem onderdak en daar vertaalde hij de bijbel in het Duits. Hierdoor werd de bijbel voor iedereen leesbaar. In 1525 trouwde hij met een non. Dit kon aangezien hij het priesterambt overbodig had verklaard en dus niet celibaat meer hoefde te zijn. Intussen werd Duitsland door de reformatie verscheurd. Tussen Karel V en de protestantse duitse vorsten ontbrandde een godsdienstoorlog die jaren duurde en pas in 1555 eindigde met de godsdienstvrede van Angsburg. Elke vorst mocht in zijn gebied de godsdienst bepalen.

Calvijn
Na Luther kwamen er meer hervormers. De belangrijkste was Johannes Calvijn. Calvijn was opgegroeid tot humanistisch geleerde. Voor Calvijn werd de Bijbel de enige bron van Waarheid. Maria verering en ander ‘bijgeloof’ was hij nog feller tegen al Luther. Calvijn geloofde dat vanaf het begin der tijden was voorbestemd wie verdoemd waren tot de hel, en wie verkozen waren tot de hemel. God bepaalde, de mens had daar geen invloed op. Alleen wie een volkomen vroom leven leidde, kon door God worden uitgekozen. Daarom waren overtuigde Calvinisten sobere mensen die vol zelfbeheersing hun leven wijdden aan gebed, Bijbelstudie, kerkgang en arbeid. In 1541 organiseerde Calvijn zijn eigen kerk in Genève. Vanuit daar verspreidde het Calvinisme zich verder over West -, Noord- en Midden - Europa. In Nederland verdrong het calvinisme de protestantse bewegingen. In het diepste geheim werden Calvijns geschriften in Nederland verspreid en werden bijeenkomsten georganiseerd. Toen het calvinisme in 1566 bovengronds kwam bleek het veel aanhangers te hebben.

Er was nog een belangrijk verschil tussen Luther en Calvijn:
Luther had zich tot de Duitse vorsten gericht. Zij mochten van hem het geloof in hun gebied regelen. Calvijn vond dat geen vorst of overheid wat over de kerk mocht zeggen.

5.4 De Nederlandse opstand
De vader van Filips II was Karel V. De Nederlanden vielen sinds de 15e eeuw onder een landsheer. Alle gewesten hadden eigen gewoontes en rechtsregels en binnen die gewesten ook weer eigen rechtsregels of privileges in steden.

In elk gewest had de vorst een stadhouder (plaatsvervanger) die voerde bijvoorbeeld overleg met de Stadstaten. In 1522 richtte hij zijn eigen inquisitie op (een speciale rechtbank tegen misdrijven tegen het geloof).


Filips II zette de politiek van zijn vader voort. Ook hij probeerde het bestuur in Nederland te centraliseren en het protestantisme te bestrijden. Zijn vader kreeg daar wel voldoende steun voor, maar Filips stuitte op veel verzet. Toen Filips in 1559 de Nederlanden verliet stelde hij zijn halfzus aan als landvoogdes. Ze kreeg direct problemen met de hoge adel. Het hoge adellijke verzet werd geleid door Willem van Oranje, stadhouder in Holland, Zeeland en Utrecht. Willem vroeg in 1564 om godsdienstvrijheid, dat lukte niet. In 1566 trokken honderden lagere edelen naar het paleis om te vragen om afschaffing van inquisitie. De landvoogdes schrok van deze geuzen (schooiers) en ze matigde de kettervervolging.

De calvinisten durfde in 1566 openlijk een bijeenkomst te houden. Na een krachtige preek tegen beeldenverering trok de menigte naar het klooster en vernietigde alles. Daarna volgde vele beeldenstormen door de Nederlanden. Filips reageerden woedend en stuurde de Hertog van Alva om orde op zaken te stellen.

De Hertog van Alva werd de ijzeren hertog genoemd en was landvoogd. In 1567 arriveerde Alva met een leger in Brussel. Duizenden mensen vluchtte, ook Willem van Oranje. Deze begon toen vanuit Duitsland een invasie voor te bereiden.

Alva was erg gehaat niet alleen vanwege de geloofsvervolging maar ook doordat hij voor het eerst permanente belastingen oplegde. Dat werd gezien als een ongehoorde schending van de privileges.

De geuzen veroorzaakten onder leiding van lage edelen onrust. Zij erkende Oranje als hun leider, Oranje zag zelf de geuzen niet echt zitten.

Op 1 april 1572 namen de geuzen Den Briel in, daarna liepen bijna alle Hollandse en Zeeuwse steden over naar de opstand. Alva nam sommige steden weer over en nam daar gruwelijk wraak. In Narden liet hij alle mannen bijeendrijven in een kerk en liet die in de brand steken. Daarna werden de vrouwen en kinderen afgeslacht.

In 1576 sloegen de soldaten uit Spanje massaal aan het muiten nadat ze maanden geen soldij hadden gekregen. Ze trokken met ze allen al moordend en plunderend naar Gent waar ze vrede sloten met Holland en Zeeland. Ze eiste het vertrek van de Spaanse troepen en de geloofsvervolging.

Filips was woedend en de hertog van Parma werd landvoogd. Deze wist een verbond te sluiten met de zuidelijke gewesten. Kort daarop sloten andere gewesten een bondgenootschap: de Unie van Utrecht. Filips verklaarde Oranje vogelvrij, de Unie zwoeren Filips af als landsheer. De opstand kwam in diepe crisis toen Oranje in 1584 werd vermoord en Parma in 1585 Antwerpen innam. Parma kreeg steeds meer gebieden in handen.

Maar toen kreeg Parma de opdracht een invasie voor te bereiden op Engeland. Hij moest daarvoor de aanval op de Unie van Utrecht afbreken. Parma ging ten onder toen hij Engeland wilde veroveren in 1588, de Nederlanden wilde in dat zelfde jaar een Republiek zijn. Maurits (Oranjes zoon) kreeg de Republiek na 1588 het hele noorden in handen. 60 jaar later werd er vrede gesloten, de grens is nog altijd de Nederlands - Belgische grens.