Hoofdstuk 1, De weg naar de brandstapel

H2, § 1.1: Rond 1500 is de elitecultuur onder de invloed van het humanisme. Humanisten geloofde wel in magie, maar niet dat men met behulp van de duivel kon toveren. Deze ideeën leefde slechts bij een deel van de elite. Het humanisme kon de heksenvervolging dus wel afremmen maar niet tegenhouden. In de 16e eeuw namen vervolgingen zelfs toe. Daar zijn verschillende oorzaken voor, namelijk: - godsdienstige conflicten. - economische oorzaken. In het begin van de 16e eeuw ontstonden er scheuringen tussen de katholieke kerk en divers protestantse gemeenschappen. De protestantse gemeenschappen begonnen te groeien en toen werd het conflict erger. De katholieke kerk stelde tegen over de reformatie de contrareformatie. Beide kerken beschuldigde elkaar ervan dienaars van de duivel te zijn. De grootste heksenvervolging vond in Duitsland plaats die samenviel met de 30jarige oorlog. De top van de vervolgingen valt samen met een ingrijpende economische en sociale verandering. Door ontdekkingsreizen kwam er een grote hoeveelheid goud en zilver uit Amerika om munten van te maken. Dit leidde tot grote inflatie. Doordat het verschil tussen arm en rijk scherper werd hing er een sociale spanning is de lucht. Het aantal verdachtmakingen nam toe. Dat kwam onder andere doordat er steeds meer rampen de mensen troffen. Er was toch iemand die daar de schuld van moest hebben. De bestuurders van steden en dorpen maakten zicht zorgen om de sociale onrust onder het volk. De enige manier om de rust terug te krijgen was het vervolgen van heksen.

§ 1.2: aan het einde van de 16e eeuw zijn er tussen de 50 000 en 60 000 mensen op de brandstapel geëindigd. De helft werd namelijk meestal weer vrijgesproken of kreeg een lichte straf. De engelse stelde minder mensen terecht dan de rest van Europa, dit kwam omdat in Engeland de inquisitore procesvorm en de foltering niet waren doorgevoerd. In de republiek der Nederlanden was het aantal vervolgingen te verwaarlozen. Dit kwam omdat ze door de welvaart van hun handel veel contact hadden met handelaars uit andere landen en dus met een andere geloofsovertuiging. De oorlog met Spanje (1568 – 1648) kostte ook veel aandacht. Vooral in kleine dorpen kwamen veel vervolgingen plaats. De mensen waren hier meer op elkaar aangewezen en als ze dan ruzie hadden was het makkelijk om je buren te beschuldigen van hekserij.

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

§ 2.3: het is verkeerd om te denken dat er alleen maar oude vrouwen werden aangeklaagd. Mannen, echtparen en moeders met hun dochters, werden soms ook veroordeeld wegens hekserij. Dit beeld is ontstaan omdat 3 kwart van de veroordeelde vrouwen waren. Er werden meer vrouwen dan mannen veroordeeld om de volgende redenen: - vrouwen waren naast huisvrouw, ook in verzorgende beroepen aan het werk. Als bijvoorbeeld vroedvrouw. Zo kon de heks makkelijk aan ongedoopte kinderen komen die zij volgens het volk nodig had om aan de duivel te offeren. - Vrouwen werden als dommer en zwakker gezien dan mannen. Ze zouden daarom makkelijker slachtoffer kunnen worden van de duivel en sneller toegeven aan seksuele begeerte. Mannen dachten in die tijd dat vrouwen onverzadigbaar waren op seksueel gebied en de duivel had onbeperkt seks te bieden. - Vrouwen die werkten hadden meestal geen man. Er was dus niemand om ze te beschermen en dus kwetsbaar. De verdachten kwamen meestal uit een lagere klasse. Ze werden ervan verdacht andere bronnen van welvaart te zoeken, Meeste aangeklaagden waren ook niet meer jong. Ze waren geestelijk minder gezond en praatten soms in zichzelf. Men dacht dat ze toverspreuken mompelden. Zo werd het heksen profiel: een oudere vrouw, zonder man. Daardoor enige moeite om aan de kost te komen, bijvoorbeeld als vroedvrouw. Ze leeft geïsoleerd en heeft een stekelig karakter.

§ 2.4: Profiel van de heksenjacht: - Voorwaarden. Mensen moesten er wel van overtuigd zijn dat er hekserij en zwarte magie bestond. De plaatselijke rechtbank moest zich met de hekserij mogen bemoeien. - Oorzaken. Mensen moesten wel geloven dat misoogsten, noodweer, epidemieën en oorlogen veroorzaakt werden door heksen. - Aanleiding. Er moest zich een concreet voorbeeld voordoen. Dat deed dienst als een startschot voor de vervolging. - Verloop, er moesten heksen worden aangewezen, die moesten vervolgens bekentenissen worden afgedwongen door middel van marteling (tortuur). - Straf. De voorkeur van straf ging uit naar de brandstapel. Door middel van vuur vernietigde je de duivel.

De gebruikelijke folteringen (martelingen) waren de verdachten ophijsen aan de armen die op de rug waren gebonden, iemand uittrekken op een pijnbank of ladder, duimschroeven aandoen, de verdachte volgieten met water, het samenknellen van de voeten in ‘Spaanse laarzen’ of iemand dagenlang beroven van slaap. Iedereen begreep dat foltering kon leiden tot valse bekentenissen en daarom werden er duidelijke beperkingen gesteld. Er moest altijd 1 ooggetuige van de misdaad zijn en er mocht maar 1 keer gemarteld worden. De invloed van de duivel leek zo’n grote bedreiging voor de samenleving dat men de beperkingen negeerde of omzeilde. Zo werden de martelingen niet herhaald maar onderbroken om ze de volgende dag voort te zetten. Dreigen met langdurige pijn was ook voldoende voor een bekentenis. De mensen gaven voor foltering toe omdat ze bang waren voor de pijn of in de hoop een mildere straf te krijgen. Heksenproeven werden gedaan om er achter te komen of iemand een heks was zonder een bekentenis af te hoeven dwingen. Ze prikte bijvoorbeeld in moedervlekken en wogen de mensen. De machthebbers kregen in de gaten dat ze met meer processen de ontevredenheid van het volk konden kanaliseren en de agressie over de wantoestanden in de maatschappij konden afleiden van de bezittende en overheersende klasse. De elite nam daarom de vervolgingen stevig in handen. Ze dwongen de verdachten om andere heksen aan te geven. Als er aan iemands schuld werd getwijfeld werd er vaak een lichte straf, zoals verbanning, gegeven. Een groot deel werd vrijgesproken en de andere beklaagden die schuldig werden bevonden werden op ter dood gebracht op de brandstapel.

H3, §3.1: In de loop van de 17e eeuw namen de heksenprocessen af en begonnen en er steeds meer intellectuelen te beweren dat heksen helemaal niet bestonden. Humanisten bleven ook in de 2e helft van de 16e eeuw protesteren tegen de heksenvervolgingen. Johannes Wier/Wyer de arts van de Hertog van Gulik uit Nederland ook en schreef in 1563 De praestigiis daemonum en toonde daarin aan dat heksenvervolgingen onlogisch waren. De ideeën van Wier werden door Reginald Scot uitgewerkt in het boek The discoverie of witchcraft uit 1584. In de 17e eeuw ontwikkelde zich het empirisme. Deze stroming vertrouwde op waarnemingen om achter de waarheid te komen. Op terreinen waarop het empirisme niet kon worden toegepast vertrouwden de nieuwe denkers op het verstand. Dat heet rationalisme, ook wel verlichting genoemd in de 18e eeuw.

H3, §3.1: In de loop van de 17e eeuw namen de heksenprocessen af en begonnen en er steeds meer intellectuelen te beweren dat heksen helemaal niet bestonden. Humanisten bleven ook in de 2e helft van de 16e eeuw protesteren tegen de heksenvervolgingen. Johannes Wier/Wyer de arts van de Hertog van Gulik uit Nederland ook en schreef in 1563 De praestigiis daemonum en toonde daarin aan dat heksenvervolgingen onlogisch waren. De ideeën van Wier werden door Reginald Scot uitgewerkt in het boek The discoverie of witchcraft uit 1584. In de 17e eeuw ontwikkelde zich het empirisme. Deze stroming vertrouwde op waarnemingen om achter de waarheid te komen. Op terreinen waarop het empirisme niet kon worden toegepast vertrouwden de nieuwe denkers op het verstand. Dat heet rationalisme, ook wel verlichting genoemd in de 18e eeuw.

De Nederlandse dominee Balthasar Bekker schreef in 1691 in De betoverde wereld dat de rampen en ziektes door de natuur werden veroorzaakt en niet door heksen, hij ontkenden net als Wier de duivel niet maar volgens hem zat de duivel opgesloten in hel en kon die vandaar uit niet ingrijpen in het leven op aarde. Toch bleven de mensen in heksen geloven, maar het rationalisme had wel grote invloed op de rechtspraak. Rechters drongen bij rechtspraak er op aan dat er meer logica werd gebruikt. Er werden hogere eisen gesteld aan de bewijzen. Vanuit de centrale overheid kwamen er nieuwe wetten en regels. Uiteindelijk werd de vervolging van heksen in bijna heel Europa beperkt of verboden. Het volk geloofde nog wel in hekserij maar de elite trok zich wat dat betreft uit de volkscultuur. Waarschijnlijk is het kritisch nadenken wel een beetje doorgedrongen in de belevingswereld van het volk. Dat blijkt o.a. uit dat het fanatisme in geloofszaken minder werd en de mensen verdraagzamer werden tegenover personen met andere ideeën.

§3.2: ook na de heksenjacht bleef het volk in heksen geloven. In de 19e eeuw nam de belangstelling voor het boven natuurlijke weer toe en werd er veel over heksen gepraat. Dit volksgeloof ging samen met bezoeken aan waarzegsters, handlezers en oproepers van geesten. De rechtbank van Posen in Polen was in 1793 een van de laatste mensen die mensen wegens hekserij liet terechtstellen en veroordelen. Later namen de particulieren het recht in eigen handen. Uit de heksensabbats die nog gehouden worden blijkt dat hekserij nog steeds voort bestaat. Dat was pas mogelijk toen je niet meer voor hekserij werd vervolgt. De aanhangers beweren dat ze de middeleeuwse heksencultus/ voorchristelijke vruchtbaarheidscultus voortzetten. Maar dat heeft nooit bestaan. Ze grijpen wel terug naar een traditie maar die is korter. In de 19e eeuw hunkerde romantische mensen uit de elite naar geheimzinnige avonturen en bovennatuurlijke verschijnselen. Dit leidde tot het spiritisme en occultisme maar ook tot het nabootsen van hekserij. Geheime genootschappen voerden godsdienstige plechtigheden uit waarbij sensatie een belangrijke rol speelde. De bekendste magiër was Aleister Crowley (1875-1974), die zichzelf ‘het beest’ noemde en het einde van het christendom aankondigde. Het was geen volkscultuur. De publicaties van Margaret Murray over een vruchtbaarheidsdienst hebben erbij toegedragen dat hekserij weer werd beoefend.

§3.3: de overheid jaagt niet meer op duivelvereerders maar de staten deden wel dingen die aan heksenjachten doen denken. De processen tegen homoseksuele mannen in de 18e eeuw leken op de heksenwaan van de eeuw eerder. De jodenvervolging die in de 20e eeuw plaats vond leek er ook erg op. Communistische landen kenden de zuiveringen van de partijleden die als vijanden van volk werden beschouwd. 20 jaar na de Russische revolutie en die van de Chinese revolutie, zuiverde beide landen hun politieke partij. De rechtbank nam het recht niet zo nauw in beide gevallen. De acties tegen communisten in Amerika in de jaren 20 en 50 leken ook veel op heksenjachten. Door de Russische revolutie in 1917 ontstond er bij de Amerikanen een angst voor links (red scare). Er kwam een jacht op communisten en anarchisten. Toen de revolutie uitbleef stopten de jacht ook voor een tijdje. De grootste vervolgingen zijn die van tussen 1950 en 1954. er waren grote overeenkomsten met het profiel van de heksenjachten. De voorwaarden waren aanwezig. De oorzaak was vooral de koude oorlog tussen de VS en de Sovjetunie. De aanleiding was dat Joseph McCarthy beweerde dat er communisten in het bestuur van de VS zaten. Het verloop was merkwaardig. Er werd een onderzoek in gesteld. Er werd vastgesteld dat er geen communisten in het bestuur zaten. Door gebruik te maken van zijn voorzitterschap wist McCarthy veel ambtenaren re verhoren en zelf in de publiciteit te blijven. Ondanks dat hij niet met overtuigende bewijzen kon komen, werden er mensen ontslagen en terechtgesteld. Zo probeerde ze de mensen onder druk te zetten om andere aan te geven. Zelf kinderen gaven hun eigen ouders aan. Er kwamen niet veel terechtstellingen maar er volgenden wel ontslagen, gevangenisstraffen en enkele zelfmoorden en veel reputaties bleven beschadigd. McCarthy maakte de fout door in een massaal verhoor ook militairen aan de kaak te stellen. Ze vormden echter een onaantastbaar onderdeel van de elite. Men zag in welke brute tactieken hij gebruikte en de senatoren vonden de moet om hem te veroordelen.