Vervolging van protestanten onder Margaretha in volle hevigheid door -> 1565: Hoge edelen vragen of het “iets minder kan” -> Willem van Oranje vraagt meerdere geloven toestaan. Oranje door Filips benoemd stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht -> Filips wil niks van zijn verzoek weten -> nog steeds enorm streng vervolgen van protestanten -> 1566: Lage adel naar paleis van Margaretha met smeekschrift om kettervervolging staking -> Margaretha onder de indruk en vraagt inquisitie voorlopig minder hard optreden -> onverwacht gevolg: Calvinisten denken vrije gang kunnen gaan, vooral in Vlaanderen Calvinistische predikanten openbare bijeenkomsten -> hagenpreek in Steenvoorde zo hevig dat leidde tot Beeldenstorm.

Alva

Filips reageert woedend op beeldenstorm -> Adel de schuld + Alva landvoogd -> naar Nederland met enorm leger om orde op zaken te stellen -> Willem van Oranje vlucht naar buitenland. Alva Raad van Beroerten, die de schuldigen moest straffen -> 1100 mensen geexecuteerd, waaronder graven Egmont en Hoorne.

Vanuit ballingschap in DU riep Oranje op tot verzet -> huurlingenleger valt in 1568 de Nederlanden binnen -> mislukte en Oranje alleen steun van watergeuzen, ongeregelde, plunderende en aanvallende bendes -> Oranje gaf hier toestemming voor -> hoop controle over geuzen.

Onrust in NL neemt toe doordat Alva wreed blijft optreden + nieuwe belastingen aankondigde -> Geuzen nemen per ongeluk Den Briel in op 1 april 1972 -> steeds meer Hollandse en Zeeuwse overlopen naar Opstand -> juli 1572: Willem van Oranje weer leider en stadhouder

Het ontstaan van de Republiek (1572-1588)

Na Holland en Zeeland kwamen ook andere gewesten in opstand. 1579: unie van utrecht. 1588: Republiek der Verenigde Nederlanden

Burgeroorlog

Alva in 1572 Holland binnen -> dwingen tot overgave. Spaanse leger veel sterker dan leger van Oranje, maar ook te maken met geuzen en schutterijen opstandige steden. Lukte niet om opstand snel neer te slaan -> burgeroorlog -> opstandelingen tegen Spaanse leger + bestuurders die trouw bleven aan Filips + katholieke geestelijken + andere katholieken. Oranje: gelijke rechten voor protestanten en katholieken -> kwam niks van terecht: geuzen bezetten kerken + priesters lastig vallen -> 1572: 19 geestelijken uit Gorinchem vermoord -> 1573: hollandse staten verbieden katholieke kerk -> steunden volgens hen de vijand -> toch zoveel mogelijk steun krijgen, dus Oranje kiest voor nationale propaganda: Vaderland beschermen tegen Spaanse troepen. Officieel trouw blijven aan koning van Hispanje -> volgens propaganda alleen verzet tegen Alva en andere adviseurs van Filips -> slim: velen vinden opstand tegen wettige heer te ver gaan -> effectieve propaganda oorlog.

Het ontzet van Leiden

Oktober 1573: Alva’s leger omsingelt Leiden -> stad uithongeren en zo tot overgave dwingen -> grote voedselvoorraden in stad dus Leiden houdt stand -> voorjaar 1574 eind belegering + naar oosten want Oranje’s broer Lodewijk valt binnen -> Lodewijk verslagen dus opnieuw naar Leiden -> nu wel  honger -> veel doden maar calvinistische regering geen overgave -> Leiden ontzetten -> geuzen steken dijken door -> begin oktober storm -> water door de dijken heen -> 2/3 oktober spanjaarden slaan op de vlucht -> leiden ontzet + laatste grote poging om hollandse stad in te nemen.

Pacificatie van Gent

Spanjaarden steeds grotere financiële problemen -> ook oorlog tegen Turks-Ottomaans rijk-> leger in NL nauwelijks betalen -> muiterijen door geen soldij -> plunderend, moordend en brandstichtend door Vlaanderen en Brabant -> zuidelijke gewesten soldaten filips oorlog verklaren + vredesbesprekingen in Gent met Oranje -> 1576: pacificatie van Gent:

• Afspraak om samen Spaanse troepen uit Nederlanden verdrijven

-  Gewetensvrijheid: nergens om geloof vervolgd

• Godsdienstige situatie blijft hetzelde

Andere gewesten dus bij opstand, maar willen katholieke kerk gehandhaafd -> lukt niet -> radicale calvinisten nemen macht over in Gent -> veroveren onderandere Antwerpen en Brugge

Alteratie van Amsterdam

Pas na pacificatie van Gent Oranje alle hollandse en Zeeuwse steden naar zijn kant brengen -> 1578 Amsterdam als laatste -> katholieke regenten lang tegen Oranje verzet, maar hoge prijs betaald -> opstandelingen waterwegen geblokkeerd  -> overlopen naar opstand -> handel en scheepvaart terug -> verdrag met Oranje:

• Katholieke kerk bevoorrecht
• Calvinisten geen enkel gebouw

Afspraak niet lang stand -> gevluchte calvinisten terug + met steun schutterij en geuzen regenten afzetten -> alteratie van Amsterdam -> regenten uit huis gehaald + op schip de stad uitgevaren. Geestelijken ook weggejaagd. Vooraanstaande calvinistische ballingen nieuwe regering + kerkgebouwen voor calvinisten

De Unie van Utrecht

Acties calvinisten schrikken katholieken af-> angst voor calvinistische overheersing -> katholieke bestuurders sluiten vrede met de koning -> laatste Spaanse troepen verlaten NL in 1577 -> snel nieuwe troepen olv neef Parma -> 1579 verbond met zuidelijke gewesten + stichting Unie van Utrecht: noordelijke gewesten + Antwerpen, Gent en Brugge:

• Zelfstandig blijven, maar militair samenwerken

- Gewetensvrijheid

• Elk gewest eigen geloofzaken regelen

Unie al snel calvinistisch -> calvinisten maken zich overal meester van kerken, veroveren macht en verbieden katholieke kerk.

Breuk tussen Filips en opstandige gewesten definitief toen 1580 Oranje vogelvrij verklaard werd -> 1581 Filips afgezworen.

Het Plakkaat van Verlatinge (1581)

22 juli 1581: Staten-Generaal zet Filips II officieel af door tekst goed te keuren -> plakkaat van verlatinge -> gezien als nederlandse onafhankelijkheidsverklaring. In het stuk:

• Vorst aangesteld door God, maar mag worden afgezet als hij zijn onderdanen onderdrukt
• Vorst moet zijn onderdanen beschermen,
• Mag niet eisen dat ze ‘hem in alles onderdanig te zijn en als slaven te dienen’
• Als vorst privileges afneemt, dan mogen hun vertegenwoordigers de vorst afzetten +vervangen. Met hem contract sluiten waarin de rechten zijn vastgesteld
• Portret van filips niet langer op munten
• Wapenschild van Filips van overheidsgebouwen verwijderen
• Bestuurders en schutters nieuwe eed afleggen en zweren de koning van Spanje niet langer als vorst te respecteren en gehoorzamen. Ook zo goed mogelijk bestrijden.

De Republiek

Na afzetting van filips gewesten problemen: Oorlog tegen Turken voorbij dus genoeg geld voor oorlog in NL -> leger rukt op in Brabant en Vlaanderen -> herovering Noord- en Oost-Nederland -> 1585: Verovering van Antwerpen -> situatie lijkt hopeloos -> nieuw staatshoofd zoeken:

• Franse koning neemt soevereiniteit niet aan > angst voor oorlog met spanje
• Engelse koningin Elisabeth weigert ook > na val van Antwerpen to ch troepen sturen + geld leveren -> opstandige gewesten houden stand

1588: Filips probeert engeland te veroveren -> mislukt + opstandige gewesten besluiten geen vorst meer nodig te hebben -> Republiek de Verenigde Nederlanden: Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland

In volgende tien jaar tot dood filips (1598) ook:

• Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland

Republiek kon aanvallen want filips weer op teveel fronten oorlog -> 1589: Parma moet mengen in burgeroorlog in Frankrijk.

1596: opnieuw Engeland binnenvallen -> bondgenootschap Engeland, Frankrijk en Nederland tegen Spanje . Nederland pas bij vrede van Munster internationaal erkent.

De Spaanse Armada verslagen

Na val van Antwerpen denkt filips makkelijk rest van Nederlanden veroveren -> eerst Engeland aanvallen. Doel: met invasieleger londen bezetten en ketterse koningin Elisabeth van troon stoten -> grote vloot: Onoverwinnelijke Armada. Parma opdracht met 30000 man klaar staan bij Vlaamse kust -> met Armada naar Engeland -> 30 mei 1588 vloot vertrekt vanuit Lissabon -> 29 juli bereikt kust van Engeland -> van daar eerst naar Vlaamse kust om leger op te halen -> mislukte -> aanvallen van Engelse en Nederlandse opstandelingen -> geen contact maken met Parma -> 8 augustus aan de kust van Grevelingen zeeslag met Engelse vloot -> engelsen verjagen armada uit het kanaal -> door stormen naar het noorden geblazen -> om Schotland heen op Atlantische oceaan bij Ierland  -> schepen vergaan op ruige zee .

Paragraaf 3 – De Gouden Eeuw (1588-1648)

Na de stichting van de Republiek begon een lange periode van economische groei en welvaart: de Gouden Eeuw. Na een onderbreking van 12 jaar zette de Republiek in 1621 de oorlog tegen Spanje voort. In 1648 Vrede van Münster.

Een unie van staatjes

De republiek een unie van zelfstandige gewesten. In elk gewest het hoogste gezag in handen van de staten die de soevereiniteit van de vroegere landsheer hadden overgenomen. Gingen over wetgeving, belasting en rechtspraak. In meeste Statenvergaderingen adel en belangrijkste steden van gewest vertegenwoordigd. Bestuurders in de Republiek werden regenten genoemd -> uit invloedrijke burgerfamilies die onderling de macht verdeelden.

De Staten-Generaal

De Republiek had ook centrale instellingen, waarvan de Staten-Generaal het belangrijkst was-> in republiek vergaderen ze het hele jaar door in Den Haag.

• Verantwoordelijk voor buitenlandse en militaire politiek van de Republiek.
• Beslissen over oorlog en vreden
• Onderhielden contact met buitenland
• Gingen over oorlogsvloot en Staatse leger
• Kosten opgebracht door de gewesten
• Rijke Holland nam grootste deel van gemeenschappelijke uitgaven voor zijn rekening > meeste invloed
• Beslissingen alleen genomen worden als alle gewesten ermee eens waren. De Staten geven hun vertegenwoordigers instructies mee. Als ze moesten onderhandelen in StatenGeneraal moesten ze telkens terug om ruggenspraak te houden-> onderhandelingen duren lang en besluiten vaak uitgesteld

Lang hielden de Staten-Generaal zich bezig met de oorlog tegen Spanje en met overleg over het militair en buitenlands beleid. Later meer taken:

• Bemoeien met de VOC
• Veroveringen in Brabant, Limburg en Vlaanderen besturen > generaliteitslanden.

De stadhouder en de landsadvocaat

De macht was verdeeld over een groot aantal regenten, maar twee machthebbers staken erbovenuit -> na dood van Willem van Oranje zoon Maurits benoemd tot stadhouder . Ook na Maurits telkens een Oranje als stadhouder. De stadhouder:

• Was in dienst van de staten en dus een soort ambtenaar
• Had het recht om in sommige steden regenten te benoemen
• Was opperbevelhebber van het Staatse leger

Andere machtige figuur was de landsadvocaat/raadspensionaris -> eerste 30 jaar Johan van Oldenbarnevelt

• Adviseur in dienst van de Hollandse Staten
• Voorzitter van de Staten
• Vertegenwoordigde Holland in de StatenGeneraal -> politiek leider van de Republiek.

In oorlog tussen Republiek en Spanje goede samenwerking tussen Oldenbarnevelt en Maurits, maar in 1609 eind aan oorlog door Twaalfjarig Bestand -> heftige religieuze en politieke tegenstellingen in de Republiek. Ging ondermeer over vraag strengheid toepassing gereformeerde (calvinistische) leer en of oorlog naar Bestand moest worden hervat.

• Maurits: steunde strege calvinisten en voor hervatting oorlog.
• Oldenbarnevelt: tegen strengheid en oorlog

Maurits won machtstrijd en in 1621 oorlog hervat. In 1625: Spanjaarden veroveren Breda, maar na 12 jaar stad weer opgeven. Republiek veroverde gebieden in Brabant, limburg en Vlaanderen. Oorlog eindigde in 1648 met vrede van Münster.

De onthoofding van Oldenbarnevelt

Tijdens Bestand strijd tussen Maurits en Oldenbarnevelt zo hoog opgelopen -> dreiging burgeroorlog. Oldenbarnevelt steun bij Hollandse Staten en  op zijn voorstel vormen de Staten in 1617 leger. Ook toestemming troepenwerving ->  mochten niet gehoorzamen aan Maurits -> Maurits laat Oldenbarnevelt arresteren -> zelf door steden trekken + regenten vervangen die Oldenbarnevelt steunden voor eigen regenten. Oldenbarnevelt beschuldigd van:

• Hoogverraad > had rust verstoord
• Landverraad > zou hebben samengezworen met Spanje

Landverraad niet bewezen -> 13 mei 1619 Oldenbarnevelt onthoofd.

Economische groei

Vanaf 1576 speelde de Tachtigjarige Oorlog zich af buiten Holland en Zeeland. In noordelijke Nederlanden lange periode van economische groei en welvaart: Gouden Eeuw -> voor een deel voortzetting van eerdere ontwikkelingen: In 16e eeuw veel handel tussen Holland en Oostzeegebied-> Hollandse kooplieden kochten graan in Oostzeehavens, sloegen het op in pakhuizen en verkochten het met winst tot in Spanje en Italië -> moedernegotie -> bedoelen dat vanuit Oostzee  alle andere handel en nijverheid was ontstaan.

Vanaf 1576 speelde de Tachtigjarige Oorlog zich af buiten Holland en Zeeland. In noordelijke Nederlanden lange periode van economische groei en welvaart: Gouden Eeuw -> voor een deel voortzetting van eerdere ontwikkelingen: In 16e eeuw veel handel tussen Holland en Oostzeegebied-> Hollandse kooplieden kochten graan in Oostzeehavens, sloegen het op in pakhuizen en verkochten het met winst tot in Spanje en Italië -> moedernegotie -> bedoelen dat vanuit Oostzee  alle andere handel en nijverheid was ontstaan.

Oostzeehandel ook gunstig voor landbouw: meeste boeren in Europa vooral voor eigen gebruik of voor hun heer -> feodale traditie -> ontbrak in Nederlandse zeegewesten-> boeren niet zo afhankelijk van de adel + producten verkopen in de vele steden -> door aanvoer goedkoop graan ook specialiseren in bijv. tuinbouw, vlees, zuivel of gewassen voor nijverheid zoals hennep en koolzaad. De bloei van de commerciële en gespecialiseerde landbouw stimuleerde ook  handel en nijverheid, zoals de scheepbouw in de Zaanstreek.

Na de val van Antwerpen

Vanaf jaren 1580 profiteren Holland en Zeeland van Spaanse veroveringen in Vlaanderen en Brabant: gewesten behoorden tot rijkste en meest ontwikkelde gebieden van Europa -> na val van Antwerpen veel kooplieden naar Amsterdam . Antwerpen kon niet herstellen: Hollanders en Zeeuwen hielden de Schelde afgesloten. Tienduizenden Vlaamse en Brabantse handwerklieden vluchten naar noorden vanwege oorlogsgeweld en geloofdsvervolging -> hollandse steden profiteren hiervan: vluchtelingen namen hun handel mee en zetten eigen bedrijf voort in Amsterdam. Leiden dankzij immigranten blangrijkste textielstad.

Een Portugese synagoge in Amsterdam

Tot faciliteiten voor migranten ook religieuze vrijheden. Joden in Amsterdam meer vrijheden dan waar dan ook in Europa. Onder katholieke heerschappij werden joden vanaf 1492 in Spanje vervolgd-> velen naar Portugal -> ook daar niet veilig -> bekeren tot katholicisme , later vervolgd door inquisitie als ‘valse bekeerlingen’ -> Portugees-joodse kooplieden terecht in Antwerpen vanuit ze vluchten in 1585 naar Amsterdam -> ongemoeid zolang ze geen christenen proberen te bekeren en niet met christelijke vrouwen trouwden -> eerste alleen toestemming voor onopvallende gebedshuizen, later werd deze eis laten vallen -> 1639 bouw van de eerste zichtbare synagoge door Portugese Joden.

Economisch beleid

Spanje en andere landen geregeerd door vorsten en edelen die weinig oog hadden voor handelsbelangen -> zoveel mogelijk geld uit de handel persen voor oorlogen-> ook in Republiek woog noodzaak om oorlogsinspanningen te betalen zwaar, maar handelsbelangen voorop. Regenten hadden nauwe contacten met kooplieden en waren vaak door familiebanden met hen verbonden-> slagvaardig optreden, zoals bij oprichting VOC (1602). Rond 1600 was onderlinge concurrentie zo heving dat de winsten daalden -> scheepvaart opgaan in één bedrijf dat het monopolie kreeg op de Nederlandse handel in Azië.

Ook voor stadsbesturen wogen economische belangen zwaar: in de groeiende economie veel arbeidskrachten nodig -> migranten lokken -> Leiden: kloosters en andere vroegere katholieke gebouwen beschikbaar voor textielarbeiders en ondernemers uit Vlaanderen.

De stichting van Batavia

VOC grootste bedrijf ter wereld -> 1619: Jan Pieterszoon Coen verplaatst het bestuurscentrum van Azië naar Java -> al een tijdje handelspost in Jakatra -> Coen bouwt er een fort -> oorlog met Javanen + Britse concurrenten met handelspost in Jakatra -> Britten overmacht, maar Coen verovert Jakatra -> vernietigt de stad  -> rond fort stad met naam Batavia -> hoofdkwartier van de VOC + Batavia aankomst- en vertrekpunt voor alle schepen die tussen Europa en Azië voeren.

Centrum van de Wereldhandel

Mede dankzij de kooplieden uit de Zuidelijke Nederlanden werden Holland en Zeeland het centrum van de wereldhandel. Handel met Oostzeegebied blijft groeien + meer handel met Azië, Afrika en Amerika. Ook landbouw en nijverheid bloeiden in Gouden Eeuw. Republiek rijkste en welvarendste land van Europa. Dankzij welvaart markt voor luxegoederen -> veel vraag naar boeken en ander drukwerk. Veel vraag naar schilderkunst -> buitenlanders verbaasd dat ‘gewone’ mensen kunst hadden hangen.

Het einde van de Gouden Eeuw

Na de Tachtigjarige Oorlog kwamen Engeland en Frankrijk als grote mogendheden op -> bedreigden positie van Republiek -> in jaren 1652-1672 3x oorlog met Engeland en in de jaren 1672-1713 3x oorlog met Frankrijk -> kosten maakten einde aan Gouden Eeuw.