Domein 1

ANW Samenvatting domein 1 voor examen - Deductie: afleiden van natuurverschijnselen uit vastgestelde regels. (door Descartes) - Inductie: afleiden van algemeen geldende regels vanuit waarnemingen en experimenten. (door Pascal) - Kenmerken van leven: o Handhaven van een constant inwendig milieu. o Uitwisseling van stoffen met de omgeving. o Mogelijkheid tot voortplanting. o Gevoeligheid voor prikkels en in staat daarop te reageren. o Sterfelijkheid - virussen: hoeveelheid erfelijk materiaal, die zich koppelt aan een gezond eiwit en de opdracht geeft meer viruscellen te maken, ontdekt eind 19e eeuw (bezitten niet alle levenskenmerken) - prionen: deeltjes van eiwitten die niet meer kunnen worden afgebroken en andere eiwitten aantast, ontdekt eind 20e eeuw (bezitten niet alle levenskenmerken) - DNA > RNA>eiwitten (structuur ontdekt door Watson en Crick in 1953) - Gezondheidsproblemen kunnen worden veroorzaakt door: o Honger
o Ongelukken

o Geweld
o Ouderdom
o Ziekte - Lister en Semmelweis tonen belang van hygiëne bij operaties - Koch en Pasteur tonen aan dat micro-organismen ziekte kunnen veroorzaken - Jenner ontdekt dat pokken kunnen worden voorkomen door vaccinatie - 1895: Röntgen ontdekt straling met groot doordringend vermogen. - 1930: eerste orgaantransplantatie - 1956: Chromosoombeeld van de mens beschreven - 2000: complete menselijke DNA in kaart (HUGO-project) - 3,5 miljard jaar geleden: leven ontstaan - 0,6 miljard jaar geleden: 1e meercelligen - 7 miljoen jaar geleden: mensachtige voorouders - 1758: Carolus Linnaeus > systeem voor indeling van soorten (bineare nomenclatuur) - bineare nomenclatuur: dubbele naamgeving - fixisme: onveranderlijkheid van soorten + continenten liggen vast - evolutietheorie van Lamarck : Aanpassingen van organismen bij omstandigheden die doorgegeven worden aan nageslacht (begin 19e eeuw) - 1859: Darwinisme = evolutietheorie van Darwin. o Variatie binnen het soort
o Niet alle jongen overleven > strijd om bestaan
o Variatie is deels erfelijk > invloed kans op overleven
o Dus natuurlijke selectie - Neodarwinisme: 20e eeuw darwinisme + kennis van genetica - Sociaal darwinisme: darwinisme gebruikt om maatschappelijke misstanden te rechtvaardigen. ANW Samenvatting domein 2 voor examen - 1915: Wegener publiceert theorie over het mobilisme (continenten zaten ooit aan elkaar vast en zijn uit elkaar gedreven. - 1968: Fixisme definitief vervangen door mobilisme - schollentektoniek: beweging van de schollen > vaste aardkorst drijft mee op de bewegende aardmantel - 4,6 miljard jaar geleden ontstond de aarde (geen dampkring) - dampkring ontstond door: uitstoot van o.a stikstof, waterdamp, en koolstofdioxide van vulkanen. - Functie dampkring: warmte van de zon vasthouden en bescherming tegen schadelijke uv-straling en inslagen van meteorieten - 1900: opstelling van relatieve tijdsschaal door geologen met als uitgangspunten: o wet van superpositie (jongste lagen bovenop) o fossielen die het diepst liggen zijn de oudste levensvormen daarbovenop komen de jongere
o het actualisme (processen die vroeger op aarde werkten werken nu nog) o kost veel tijd om dikke sedimentlagen af te zetten. - 2,5 miljoen jaar geleden > eerste ijstijd - mammoet,wolharige neushoorn en holenbeer in Nederland tijdens ijstijd. - Tijdens de interglacialen komen er apen, leeuwen en hyena’s voor Nederland - Neanderthalers leefde in Europa in het laatste deel van het Pleistoceen - Venus: heet door dichte dampkring met veel koolstofdioxide > sterk broeikaseffect. (lijkt op de aarde) - Mars: heel koud. Dampkring is erg ijl, koolstofdioxide houdt warmte van zon niet vast. (lijkt op aarde) - Aarde: enige planeet waar leven voorkomt. Voorwaarden voor leven op een planeet: o Geschikte temperatuur

o Beschermende dampkring - Nu leven we in het Holoceen (begon 10.000 jaar geleden) - Gaia –hypothese: Eind jaren 60 door James Lovelock > aarde is een groot zelfregulerend geheel - 40 000 jaar geleden leefde mens als jager en verzamelaar. - 1776 industriële revolutie in Engeland - 1831: Faraday ontdekt elektriciteit - René Descartes grondlegger van de moderne filosofie - 18e eeuw begin van de Verlichting > uitgangspunt: kennis leidt tot vooruitgang - Rousseau zorgde ervoor dat men meer geïnteresseerd raakte in de natuur - Broeikaseffect veroorzaakt door broeikasgassen (toegenomen door industriële revolutie> warmer klimaat) - Broeikasgassen = o.a koolstofdioxide en waterdamp - 1997: Kyoto Protocol > handelingsplan om de koolstofdioxide-uitstoot te verminderen. - 1950: Groene revolutie in Westerse landen > bestrijdingsmiddelen - Genetische modificatie= organismen verbeteren door verandering DNA - Kunstmatige inseminatie en kloneringstechnieken > meer + betere nakomelingen - Gevolg ontbossing: meer bodemerosie, minder biodiversiteit, versterkt broeikaseffect. - Duurzame energiebronnen: zon,wind en water ANW Samenvatting domein 3 voor examen - Empedocles: Griekse filosoof introduceerde vierelementenleer > oerstoffen: vuur, water, lucht en aarde (element kan niet opsplitsen) - Transmutatie = overgang van het één in het andere - Homeostase= zelfregulatie van organismen (norm > negatieve terugkoppeling) - Translatie= vormen van eiwitten - Enzymen= eiwitten - Transcriptie= vertalen van DNA naar RNA - Regulatie= wanneer afwijking van norm, norm weer bereiken. - Organische stoffen= stoffen die gemeenschappelijk hebben in een levend wezen voor te komen en door een levend wezen gevormd worden. - Autotroof= zorgen zelf voor organische stoffen d.m.v zonlicht > planten en sommige bacteriën - Hetrotroof= halen hun organische stoffen uit andere levende wezens,producten van andere levende wezens of dode resten daarvan > schimmels, dieren en bacteriën - Fotosynthese (koolstofassimilatie)= vorming van glucose uit water en koolstofdioxide onder invloed van zonlicht > afvalstof: zuurstof - Fases van verwerking bij ongeneeslijke ziekte: o Ontkenning
o Protest
o Onderhandelen
o Valse hoop
o Diepe neerslachtigheid
o Berusting - Gezondheid= toestand van totaal geestelijk en sociaal welbevinden - Xenotransplantatie= transplanteren van organen of weefsel van dieren naar mensen - Vanaf 13e eeuw > sectie verricht op lijken - Biodiversiteit= aantal variaties in de natuur - Taxonomie=ordening en naamgeving van soorten - Mutatie= cellen met een foutje - Passieve euthanasie= afbreken van behandeling - Actieve euthanasie= toedienen van levensbeëindigende stoffen - Binaire nomenclatuur: dubbele naamgeving > naam van geslacht + soort - Paracelsus: Alchemie > iochemie, hierdoor scheikunde belangrijk in geneeskunde. - Boyle verwierp vuur als één van de basiselementen. - Flogistontheorie: Stahl ontdekte dat lucht voor een deel bestaat uit een lichte onzichtbare stof, flogiston, die bij verbranding ontwijkt en door een andere stof wordt opgenomen. Later werd er geconcludeerd dat lucht zonder flogiston, zuurstof is omdat verbranding in zuivere zuurstof vlotter verloopt dan in gewone lucht - Lavoisier legde basis van moderne chemie en verwierp flogistontheorie definitief. - Democritus: gebruikte term atoom voor ondeelbare eenheden. - Dalton werkte in 18e eeuw atoomtheorie uit (eerst krentenbolmodel van Thomson > model met positieve kern met daaromheen in banen bewegende elektronen van Rutherford en Bohr) - Aluminium belangrijk metaal omdat het licht en sterk is. - Vroeger indigo en alizarine voor textielkleuring > 19e eeuw synthetische kleurstoffen - Opkomst synthetische kleurstoffen had maatschappelijke gevolgen > Duitsland opbloei chemische industrie. India veel banen verloren (indigo) - Biotechnologie: stoffen geproduceerd m.b.v micro-organismen (schimmels en bacteriën) en enzymen. - Klassieke biotechnologie > microbiologie, biochemie en proceskunde belangrijk - Moderne biotechnologie > genetica speelt een grote rol - Recombinat-DNA-technologie: genen van de ene soort ingebouwd bij de andere soort - Brandstofcellen zijn een soort batterijen alleen kunnen ze geen energie opslaan en gebruiken geen brandstof. Gebruikt voor productie van elektriciteit en warmte (kunnen ingebouwd worden in voertuigen) - Veel gebruikte brandstofcellen > waterstof en methanol - Fossiele brandstoffen: niet-hernieuwbaar,raken dus ooit op > belangrijkste brandstoffen > aardolie, aardgas, steenkool (hebben chemische energie die vrijkomt bij verbranding) - 1859: In Amerika wordt voor het eerst olie geboord. - Begin 20e eeuw > olie belangrijkste energiebron - Oliecrisis > zeventiger jaren - Natuurvezels: wol en katoen - Kunststofvezels: nylon en polyester - 1e en 2e WO hebben bijgedragen aan de opkomst van de productie van kunststofvezels - Planten > kunstmest + gewasbeschermingsmiddelen - Aanpak van afvalprobleem > recycling + hergebruik ANW Samenvatting domein 4 voor examen - waarnemingen aan de hemellichamen: hoogte van de zon m.b.v zonnewijzer, m.b.v zon ontdekte men dat aarde rond was. - Ptolemaeus heeft wereldbeeld uitgewerkt waarbij de aarde centraal middelpunt is. > geocentrisch wereldbeeld - 1543 : begin Copernicaanse revolutie > zon in het centrum van het heelal > aarde en planeten draaien om de zon > het heliocentrisch wereldbeeld > verder uitgewerkt door Tycho Brahe en Johannes Kepler - Galilei deed veel nieuwe waarnemingen met verrekijker aan de hemel > zijn ideeën werden als onzin gezien, voornamelijk doordat hij zijn tegenstanders bespotte. - Middeleeuwen > deductie - Renaissance > inductie - 1684 > wet van de gravitatie van Newton (gravitatie = zwaartekracht) - 1905 > Einstein publiceert relativiteitstheorie (betere werelijkheid dan theorieën van Newton) - Zon: straalt energie uit die uit kernfusie is ontstaan. Schijnt al 4,6 miljard jaar en heeft voldoende brandstof om nog 5 miljard jaar door te gaan - Zonnstelsel: 9 planeten > Mercurius, Venus, Aarde en Mars (binnenplaneten > relatief dicht bij de zon) Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunes, en Pluto (buitenplaneten> worden gescheiden van de binnenplaneten door een planetoïdengordel) - Planeten draaien rond de zon - Planeten hebben 1 of meerdere manen - Manen zijn hemellichamen die om de planeet draaien - Zonnestelsel bevat planeten,kometen, planetoïden en meteoroïden - Bekendste theorie over het ontstaan van de aarde: De oerknal (Big Bang) uitgangspunten van de oerknal: o Heelal is 10 à 20 miljard jaar geleden ontstaan en was toen oneindig klein en heet

o Heelal zette uit en koelde af - de zon is ook een ster - satellieten: voorwerpen die rond de aarde draaien. Soorten satellieten: o communicatiesatellieten (radio, tv en telefoonverkeer > meestal geostationair) o satellieten voor plaatsbepaling op aarde
o satellieten voor remote sensing (vangen gegevens over aardoppervlak en atmosfeer op) - geostationaire satellieten: zijn stil ten opzichten van aardoppervlak (verder van de aarde) - circumpolaire satellieten: omlooptijd van 1,5 uur (dichter bij de aarde) - raket moet satelliet versnellen van 0 naar 8 km/s om deze in de baan om de aarde te brengen.Raket gaat omhoog door mengsel van brandstof en zuurstof - GPS: Global Positioning System bestaat uit 24 satellieten. - Met weersatellieten kun je: o Wolken waarnemen
o De temperatuur van het aardoppervlak waarnemen
o De hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer waarnemen