Feitelijke gegevens over het boek
Gebruikte druk: 2e
Verschijningsdatum 1e druk: oktober 2009
Aantal bladzijden: 182
Uitgegeven door: De Geus te Breda
Beschrijving van de cover
Op de voorkant staat een ouderwetse badkuip op pootjes. Monique de hoofdfiguur uit de roman gaat regelmatig in bad.
Genreaanduiding van het boek
Er is sprake van een psychologische roman die vooral over verwerking van verlies gaat.
De flaptekst
In een ultieme poging haar liefdesverdriet te verdringen, stort Monique zich op het redden van de planeet door het op te nemen voor de vis.
Schrijfster Monique Champagne heeft gebroken met de literatuur. Sinds haar geliefde haar heeft verlaten, stort ze zich op de strijd tegen overbevissing. Vanuit de visie dat alle leven in zee is ontstaan en de mens bezig is de oorsprong van zijn herkomst te vernietigen, vreest Monique dat de eindfase van het leven ophanden is. Haar gloedvolle krantenartikel tegen overbevissing blijft niet onopgemerkt. Ze wordt uitgenodigd op internationale viscongressen om wetenschappelijke verhandelingen te verluchtigen met een meer op de emotie gerichte inbreng.
Daarmee begeeft Monique zich vol overgave in de wondere wereld van visactivisten en maritiem onderzoekers. Het goede doel legitimeert haar vlucht voor de liefdespijn. Hoewel het niet eenvoudig blijkt zich aan te sluiten bij de onderzoekers, ontmoet ze twee medecongresgangers die haar bevestigen in de rol die ze zich heeft aangemeten. Maar hoe lang kan iemand zich achter kabeljauw en tonijn verschuilen? Kun je de wereld redden als je jezelf niet kunt redden?
Structuur en/of verhaalopbouw
De roman is opgebouwd uit 9 hoofdstukken die alle behalve hoofdstuk 5 de naam dragen van een zee of een oceaan: bijvoorbeeld De Noordzee, De Atlantische oceaan, de Japanse zee etc.
Gebruikt perspectief
Er is sprake van een zij-perspectief. Omdat je veel vanuit Monique Champagne ziet (een 33-jarige ex-schrijfster) denk je als lezer snel dat het een personaal perspectief is. Gaandeweg het verhaal krijg je echter steeds meer de indruk dat er sprake is van een auctoriale verteller (alwetende verteller) die vooral veel informatie over Monique verstrekt. Er lijkt namelijk een behoorlijke vertelafstand te zitten tussen de verteller en het hoofdpersonage.
De tijd van het verhaal
Het is een actueel verteld verhaal, waarin data en jaartallen overigens geen rol spelen. Aangezien er in het verhaal een bron wordt genoemd met een jaartal waarin het boek verschenen is (2005) speelt het verhaal in ieder geval na 2005.
De plaats van handeling
Monique is zelf afkomstig uit België, woont niet te ver van de kust af, want in hoofdstuk 1 gaat ze nog naar zee om tot zichzelf te komen. Daarna spelen de hoofdstukken zich af in Tallinn (Estland) Lissabon, Istanboel, Athene, Vladiwostok en een stadje aan de kust van de Kaspische zee.
Samenvatting van de inhoud
1. De Noordzee
De 33-jarige Monique Champagne is schrijfster en ze heeft een artikel over de visvangst en overbevissing geschreven. Dat heeft nogal indruk gemaakt en wetenschopper Nootjes nodigt haar uit om een aantal viscongressen te openen met haar literaire bijdrage. Dat gebeurt er iets met de emoties. Dat wil ze vieren en ze geeft een afscheidsfeest met als thema: Vissen.
Iemand vraagt hoe het met haar ex is. Ze wil daar liever niet over praten. Na het feest rijdt ze van haar woonplaats naar de Noordzeekust, waar ze nadenkt over de positie van de vis.
Monique gaat naar Tallinn (Estland) om haar eerste lezing te houden. Het wordt dan voor de lezer ook duidelijk dat ze een relatie met ene Thomas achter de rug heeft. Ze ontmoet er een Oostenrijkse bioloog Oskar Wanker, die opvallend in haar nabijheid wil verblijven. Hij heeft zelf ook een roman geschreven. De toespraak van Monique maakt niet al te veel indruk op de wetenschappers.
Ook in Tallinn ontmoet ze een vrouw die in haar ene Stefanie meent te herkennen. Monique speelt het spelletje mee. Deze Michaela heeft ooit met Stefanie gestudeerd. Monique verzint een man en een kind. Daarna vertrekken ze uit Tallinn,
3. Atlantische Oceaan
Het volgende congres wordt in Lissabon gehouden. De mensen die het organiseren (o.a. mevrouw Solar) zijn nog minder vriendelijk dan in Tallinn. Dat komt waarschijnlijk omdat ze zelf de hand lichten met de visquota. Ze houdt haar lezing die nog minder indruk maakt dan in Tallinn. En ze begint met het lezen van het manuscript van Oskar. Het gaat over een kleine jongen die verliefd wordt op een strenge skilerares. Dan komt de knappe koffiejongen op de kamerdeur kloppen. Ze vindt hem wel aantrekkelijk en hij komt ook om de seks, maar het komt er toch niet van. De volgende halte is Athene.
4. Middellandse Zee
In Athene ontmoet Monique Michaela en Oskar weer. Michaela tobt ook al met het verlies van een relatie, net als Monique. Die troost haar. Ze leest een tweede hoofdstuk uit het boek van Oskar. De kleine hoofdpersoon biedt zich aan in een grote kartonnen doos aan de lerares.
Via de e-mail krijgt Monique te horen dat ze bij de volgende twee congressen niet hoeft te openen. Het was toch blijkbaar minder goed bevallen. In twee steden (ook in Istanboel) zijn de optredens geannuleerd. Ze blijft daarom zelf langer in Griekenland. Als ze een oud Grieks stel ontmoet leert ze dat in het Grieks Jezus met de Vis (Ichthus) wordt verbonden.
5. Parenthesis- Verre zeeën
In korte alinea’s wordt nu over de relatie tussen Monique en Thomas verteld. Maar de naam van Monique zelf valt geen enkele keer, terwijl die wel in de andere hoofdstukken steeds wordt genoemd. Er zijn diverse stadia in de relatie te onderkennen (het kennismaken, Thomas verlaat zijn oude geliefde, het vrijen, het bij elkaar gaan wonen, de vervreemding, het vreemd gaan en het afscheid)
6. Zwarte Zee
7. Barentszee
Monique Champagne die ziet dat haar lezingen niet het gewenste effect krijgen, wil meer actie. Ze wil meedoen aan de Greenpeace actie van Michaela. Ze wil eventueel de lezing in Vladiwostok laten vervallen als ze mee mag. In Istanboel weet Michaela het voor elkaar te krijgen. Ze dansen er met elkaar en ze lijken verliefd op elkaar geworden. Dan ineens gaat de mobiele telefoon van Michaela. Het is de echte Stefanie en ze voelt zich flink bedrogen. Ze wil niets meet met Monique te maken hebben die nu erg alleen is.
8. Japanse Zee
Monique gaat naar Vladiwostok. In het vliegtuig leest ze over de pijnbeleving bij vissen. Wetenschappelijk is niet bewezen dat vissen geen pijn voelen. Ze verbindt het met de pijn van haar verbroken relatie, die absoluut nog niet verwerkt is. Ze wordt in deze stad aangekondigd als een dichteres. Ze moet daarom een gedicht van 5 minuten maken om d e lezing te beginnen. Ze wordt daarmee het lachertje van het congres. Ze gaat naar buiten en ontmoet in een bar een Russische schipper. Deze Gavril gaat met haar mee naar haar kamer en de seks is goddelijk. Hij heeft een bobbel in zijn nek omdat een kieuwspleet niet gesloten is., Hij heeft dus een verwantschap met een vis. Daarna wil hij haar zijn schip laten zien. Ze komt te weten dat hij vissen vervoert en zelfs illegaal vis overneemt. Dat wordt dus fataal, want ze wil de vissen redden. Ze laat hem in de steek. Ze is weer alleen en belt Thomas, maar die weet niets te zeggen en ze hoort een andere vrouw op de achtergrond. Op het vliegveld doet ze raar. In de taxfree winkel opent ze een pot met tonijn en ze steekt haar hand erin om de tonijn op te eten.
9. Kaspische Zee
Monique zit bij een oude vrouw in een kamer. De vrouw spreekt Russisch en geeft haar te eten. Op een moment komt de broer van de vrouw binnen en die spreekt Engels. Op die manier komt de lezer te weten wat haar overkomen is. Ze is op het politiebureau terecht gekomen omdat ze de tonijn niet wilde betalen. Haar paspoort was haar afgenomen en ze is op een moment naar buiten gelopen. Ze heeft de trein en daarna d e boot genomen en ze was door de vrouw op een eilandje aangetroffen. Ze zitten bij de Kaspische Zee. Als de twee slapen, sluipt Monique weg. Ze gaat naar het strand en loopt het water in. Ze drijft alsof ze een vis is. Het lijkt alsof ze door het water wordt opgenomen. Als een vis …… ze leeft.
Titelverklaring
Monique Champagne heeft besloten na haar relatie met Thomas de brui te geven aan haar schrijverschap. Ze heeft een doel voor ogen gekregen: vissen redden. De overbevissing dreigt er namelijk voor te zorgen dat de zeeën over enige tijd zonder leven zullen zitten. Monique heeft zich voorgenomen om dat te voorkomen. Ze krijgt van een wetenschapper een uitnodiging om een literaire opening van congressen te verzorgen en dat ziet ze op dat moment helemaal zitten. “ Het was precies wat ze nodig had: vissen redden. Ze zou nieuw zijn . En nuttig. Het vooruitzicht vervulde haar zo met moed en hoop dat ze besloot er een grootschalige viering aan te wijden. (blz. 12) Maar varianten op dit citaat zijn bijvoorbeeld ook te lezen op blz. 55,62 en 64, waarin ook steeds de titel van de roman een rol speelt.
Annelies Verbeke schrijft in haar derde roman “Vissen redden” een verhaal over een vrouw die na een verbroken liefdesrelatie met ene Thomas de werkelijkheid ontvlucht om zich volledig in te zetten voor de redding van de vissen. Een toevallig telefoontje van een wetenschapper ( Professor Nootjes) geeft haar de mogelijkheid een door haar geschreven artikel voor te lezen op wetenschappelijke congressen. Het is voor Monique Champagne (m.i. een hopeloze naam voor een personage, omdat je daarbij teveel aan een parodie moet denken) de gelegenheid om weg te vluchten van de omgeving waarin haar vroegere geliefde Thomas (getuige de parenthesis van hoofdstuk 5) een grote rol heeft gespeeld. Uit interviews met de schrijfster in de media komt naar voren dat Annelies Verbeke zelf een belangrijke relatie in 2008 heeft verbroken. Is het om de pijn niet te voelen van de verbroken relatie dat Verbeke (en met haar het personage van Monique) vlucht in de wereld van de wetenschap? Maar degene die de eigen pijn verdringt, kan waarschijnlijk niet de pijn van anderen voelen. Niet voor niets gaat een van de hoofdstukken over de pijnbeleving bij vissen. Het is wetenschappelijk onduidelijk of vissen pijn kunnen voelen.
Het succes van de lezingen die Monique moet geven is overigens niet al te groot. Na twee keer hoeft ze niet meer op te draven en ze gaat dan liever over op een beter actiemiddel ( lijfelijk protesteren via Greenpeace) Maar ook daar komt niets van terecht, omdat de enige vriendin die Monique op dat moment heeft de leugens van haar doorzien heeft. Michaela ziet haar aan voor een vroegere vriendin Stephanie, maar die leugens komen natuurlijk altijd één keer uit (nl. wanneer de echte Stephanie opbelt) Michaela voelt zich zo verraden dat ze het contact verbreekt en Monique weer alleen is en niet mee kan op de expeditie van Greenpeace. Een zelfde gevoel zal haar zelf bekruipen wanneer ze een stad verder nl. in Vladiwostok eerst uitgelachen wordt door de congresbezoekers en daarna een Russische “one-night-stand” ontmoet. De vrij expliciet beschreven seks met deze Gavril is goddelijk, maar ze voelt zich toch wel verraden als later blijkt dat hij een schipper is op een boot die nota bene illegale vistransporten verzorgt. Ze heeft zich in de armen van de duivel gestort. Op dat moment wil zij niets meer van hem weten en is Monique weer helemaal alleen. Misschien wordt dan ook de symboliek duidelijk die Monique in Griekenland ervaart wanneer ze van het bejaarde echtpaar hoort dat de Griekse aanduiding voor Jezus (Ichthus) een tip is voor de relatie met de vissen. De overbevissing en de dood van de vissen valt te vergelijken met de moord op de zoon van God. Ook verraden door de mensen uit zijn eigen omgeving. Was Jezus immers niet de man van de visser op mensen? [ Mattheüs 4 vs. 18-22] .
Een wanhoopsdaad op het Russische vliegveld waar ze een pot tonijn opent en niet wil betalen, brengt haar uiteindelijk naar een hutje aan de Kaspische zee. Ze loopt de zee in en voelt zich als een vis in het water. Monique kan zich na de verbroken relaties ( met Thomas, Michaela en vooruit Gavril) niets anders dan existentieel eenzaam en zich onmogelijk gelukkig voelen. Ook haar missie heeft immers niets uitgehaald. Mensen die zich zelf niet kunnen redden, zijn die in staat bom vissen te redden? , staat op de voorpagina van het boek. Ik denk het niet, wanneer ik de boodschap van Verbeke mag geloven.
Mening scholieren.com
Annelies Verbeke is een bijzondere schrijfster. Vergeleken met de eerste twee romans (Reus en Slaap) en de verhalenbundel Groener Gras , is ‘Vissen redden” een stuk helderder van inhoud. Niettemin blijft Verbeke schrijven over bizarre personages, die vreemde dingen uithalen of rare ideeën nastreven. De gedachte van Monique Champagne om ineens de wereldverbeteraar uit te hangen is er één van. Het levert wel een vlot geschreven verhaal op, dat de lezer aan de hand van het personage langs diverse locaties in de wereld en in die van de vissenwetenschap voert. In die zin is “Vissen redden “eigenlijk ook een queesteroman, waarin de hoofdpersoon op zoek is naar zichzelf. In het symbolische einde (het zich één voelen met het water) lijkt ze de catharsis te hebben bereikt. Daarvòòr was ze al diverse keren bezig geweest de zonden van het verleden af te spoelen in de badkuipen van de hotels, waarin niet voor niets aandacht wordt besteed aan het afvoerputje in het bad.
Hoewel af en toe misschien iets te opzichtig in de symboliek, (waardoor je je als lezer soms afvraagt of er sprake is van een satire of parodie, vgl. ook de bizarre namen) is “Vissen redden” prima te lezen voor scholieren. Misschien ligt het kiezen van de roman meer voor de hand voor een leerling op het vwo dan voor een leerling van de havo, maar ook de laatste groep kan de inhoud waarschijnlijk goed volgen. Bovendien is ook de structuur helder van opzet. Er zijn 9 hoofdstukken, (genoemd naar zeeën) waarin precies op het midden ervan een “parenthesis” is geplaatst. Daarna gaat de reis van Monique naar zichzelf weer verder. Behalve in dat vijfde hoofdstuk zijn er geen flashbacks meer. Voor mij is “Vissen redden”tot nu toe de meest geslaagde roman van Annelies Verbeke. Van haar zullen we in de toekomst zeker meer horen. Misschien is ze nu al de beste Vlaamse vrouwelijke auteur.
De literaire waarde van het boek is op onze lijst twee punten.
Relevante recensies
In het NRC van 9 oktober 2009 bespreekt Ewout Kieft de roman.
Vissen redden is een roman waarin op een gegeven moment alles mogelijk lijkt te zijn, waarin het liefdesverdriet van één persoon volstrekt vanzelfsprekend samenvalt met de halsstarrige weigering van de mensheid om de evolutie zijn beloop te laten, om de vispopulatie uit te laten sterven, of te accepteren dat mensen louter toevallig tegen elkaar op botsen, tegen elkaar aan leunen, tot iemand een stap opzijzet en de ander valt. Dat gaat zo, Monique weet dat, maar ze wil niet weg.
Hoe meer Verbeke in Vissen redden de remmen losgooit, hoe meer de kwetsbaarheid van haar hoofdpersoon in het oog springt. Zelfs het op het eerste gezicht teleurstellende einde blijkt meer te bieden dan je dacht: ook de mens die niet tegen de evolutie is opgewassen, overleeft. Ondanks zichzelf.
Een liefdesverhaal van duizelingwekkende proporties Dat is zij niet die zeurt en meningen heeft over het pellen van champignons. Dat is hij niet die het eten werktuiglijk lekker noemt, zonder zijn blik van een herhaalde sitcom te halen. Dat zijn zij niet. Ze doen maar alsof. Zij zijn helden. Uit: Annelies Verbeke: Vissen redden
Op
Wat ook niet helpt, is dat (voormalig) schrijfster Champagne zich er van bewust is dat ze haar eigen leven tot een verhaal wil maken. Ze wil de gebeurtenissen een bedoeling meegeven in een deterministische en/of zinvolle keten. Maar haar leven is een verhaal. Personage Champagne wijst de lezer er nadrukkelijk op dat Vissen redden een constructie is, bedacht is. Als het spreekwoordelijke bordkarton was ze overtuigender geweest.
En, om nog maar iets te noemen, Verbekes overdadig gebruik van waterige metaforen. In Vissen redden gebeurt alles in golven en wordt Champagne voortdurend overspoeld door emoties. '[Ze] storten zich in elkaars armen als kolossale golven.' Of dat niet erg genoeg is, wordt op het einde ook nog eens de vroegchristelijke Ichthus-symboliek erbij gehaald, alsof de overeenkomst tussen Jezus als redder van de mens en Monique als redder van de vis een betekenisvolle literaire vondst is.
Is dit alles opzet? Absurdistische opzet? Natuurlijk, dat kan niet anders. Annelies Verbeke weet echt wel wat ze doet. Je vermoedt al iets bij de eerste zinnen. Daarna frons je geregeld je wenkbrauwen. Dan verbaast het verhaal je steeds meer. Om tot slot de rationele gevolgtrekking te maken dat alles past binnen het grote plan van de schrijver. Maar als je zover bent, is de roman al niet meer te redden.
Op www.recensieweb.nl schrijft Daan Stoffelsen op 29 oktober 2009 Maar volgt er herstel? Je zou het denken, zo’n normaal personage stond nog niet eerder centraal in Verbekes romans, zo nuchter en helder de toon, zo afwezig aanvankelijk de bizarre uitspattingen. Haar wakkere relaas betreft dan ook niet de roes van slapeloosheid, haar doodleuke beschrijvingen zijn niet van de gekte van freakshows – ze duikt hier in de stilte in en na de storm van verdriet na verlies. Dat lijkt normaal, en lange tijd hoop je als lezer dat Moniques geluk terugkeert – pas laat wordt je duidelijk hoe groot en definitief de verwoesting was. Dat spel met verwachtingen speelt Verbeke knap, net zoals ze een prachtig evenwicht vindt tussen helderheid en lyriek, nuchterheid en roes. Vissen redden is een nieuwe stap in Verbekes oeuvre, dichterbij de realiteit én dieper in de binnenwereld. Monique ten slotte. Heeft Verbeke Monique Champagne dan niet kunnen redden? Ach, herstel is misschien te veel gevraagd, misschien volstaat vrede. Monique Champagne is dan niet gelukkig, ze leeft in ieder geval.”
Op de website van de schrijfster heeft ze een overzicht van citaten uit recensies opgenomen.
(www.anneliesverbeke.nl)
Keihard janken zonder een traan te laten, en dat in een boek waarin veel te lachen valt. Zoiets is onweerstaanbaar.’ – de Volkskrant ****
‘Toch schreef Verbeke een hoogst schrandere roman over de kunst van het zelfbedrog, waarin ze een laconieke ondertoon weet te handhaven en ook stilistisch een forse stap vooruitzet (...)Vissen redden is een mer à boire, een zee die nog lang niet leeggevist is.’ [….]Verbeke schreef een hoogst schrandere roman over de kunst van het zelfbedrog, waarin ze een ‘laconieke ondertoon weet te handhaven en ook stilistisch een forse stap vooruitzet.’ – De Morgen
‘De beste roman uit het oeuvre van Annelies Verbeke. Evenwichtig opgebouwd en in een puntgave stijl verteld. Het verhaal doet een beetje absurd aan door de vele vissenweetjes, maar de auteur bereikt méér dan dat. De roman intrigeert door de filosofische passages over de zin van het leven en ontroert door het grote verdriet van Monique.’
– Het Belang van Limburg
‘Annelies Verbeke heeft een voorliefde voor eigenaardige personages en absurde gebeurtenissen, maar toch schrijft ze steeds over herkenbare gevoelens. Dat is niet anders in haar nieuwste roman Vissen redden.’ – Gazet van Antwerpen (****)
Over de schrijfster en eerder gepubliceerde werk
Bron: website schrijfster
Ruim twintig jaar later stuurde ze haar manuscript Slaap! op naar uitgeverij De Geus. In haar begeleidende brief schreef ze dat ze van plan was geweest zichzelf in een grote taart te laten verzenden om dan, eenmaal binnengedrongen in de vesting van de uitgeverij, uit de lekkernij te breken en haar roman aan te bieden. Ze had er toch maar van afgezien. De roman moest het op eigen kracht redden.
Op weg naar haar eersteling Slaap! studeerde ze Germaanse Taal- en Letterkunde (Engels en Nederlands) aan de universiteit van Gent en volgde ze een cursus scenarioschrijven aan het Rits in Brussel. Ze gaf een jaar lang les aan een middelbare school, waar ze vooral leerde dat ze haar geluk niet in het onderwijs moest zoeken en werkte kortstondig als verkoopster van waterbehandelingsinstallaties. Vooral die tweede baan bleek bijzonder bevorderlijk voor de ontwikkeling van de donkere ironie en relativerende wanhoop die typerend zijn voor Slaap!
Haar talent werd opgemerkt toen haar scenario 'Dogdreaming' werd geselecteerd voor European Pitch Point 2003 tijdens het filmfestival van Berlijn. De Belgische Stichting Roeping rekende haar in 2003 tot de vijftien meest belovende Belgen onder de dertig jaar. De jury van de Libris Literatuurprijs noemde Slaap! bij de bekendmaking van de nominaties 'een aanrader'. De roman werd ook geselecteerd voor de longlist van de AKO Literatuurprijs 2004. In februari 2004 ontving Annelies Verbeke de Vrouw & Kultuur DebuutPrijs. Van de roman Slaap! werden in het eerste halfjaar na verschijnen 15.595 exemplaren verkocht. Inmiddels zijn dat er meer dan 70.000 en zijn de rechten van het boek aan veertien landen verkocht. Na de Vrouw & Kultuur Debuutprijs 2004 en de Debuutprijs 2004 van boek.be heeft Annelies Verbeke voor het veelgeprezen Slaap! nu ook het Gouden Ezelsoor gewonnen. Het Nederlandse productiehuis IdtV kocht de rechten op Slaap!, regisseur Theu Boermans werkt momenteel aan het scenario. In 2004 ging de kortfilm Romance van Douglas Boswell met een scenario van Verbeke in première. De film won verschillende prijzen, onder andere in Spanje en Polen.
Na Slaap! werkte Annelies Verbeke aan de scenario's voor Dogdreaming. In 2005 schreef ze voor de toneelgroep Victoria 'Troosteloos', een theaterstuk van 10 minuten. In 2006 verscheen Reus. Verder had ze een wekelijkse column in het Vlaamse tijdschrift Deng, schreef ze regelmatig voor De Standaard en De Morgen, en verschijnt er om de twee weken op woensdag een column van haar in het NRC Handelsblad.
Elke zondagavond op Radio 1 in het programma 'Gulliver' las Annelies eigen stukjes voor in de rubriek 'mensjes'.
Annelies Verbeke was een van de auteurs die meewerkte aan de Radioboeken van deBuren.
In oktober 2007 verscheen Groener Gras, een verhalenbundel over winnen en verliezen. De pers reageerde positief.
Groener Gras werd gekocht door Aksel Tercume, Turkije. Groener Gras kwam terecht op de longlist van de Gouden Uil. Het geluidhuis bewerkt momenteel enkele verhalen uit de bundel tot hoorspelen.
Annelies Verbeke was een van de auteurs die teksten leverden voor STUKKEN van tg Stan.
SWOONI, een lange speelfilm van regisseur Kaat Beels, productiehuis MMG en scenarist Annelies Verbeke, kreeg in januari 2008 een productiepremie van het Vlaams Audiovisueel Fonds. Als alles goed gaat, speelt hij in 2010 in de bioscoop.
Heden werkt Annelies aan een nieuwe roman.
Bron: Standaard der Letteren.
Het is normaal om af en toe te crashen’
Overbevissing, liefdesverdriet en het wonder van de evolutie: de nieuwe Annelies Verbeke combineert beschouwing met humor en engagement met autobiografie. Vissen redden, haar beste boek.
Ik ben in Gent en aan de andere kant van mijn koffie zit een schrijfster die me onderhoudt over de Tiktaalik. ‘De Tiktaalik is de evolutionaire schakel tussen vis en landdier,’ doceert Annelies Verbeke. ‘Hij heeft zich “opgedrukt” en is uit de zee gaan lopen. Wat we hier zien, is een belangrijk moment in de evolutie – en de reden ervoor is vluchtgedrag. De Tiktaalik is de strijd in het water ontvlucht. Andere vissen ontwikkelden scherpere tanden, werden groter of pantserden zich, maar de Tiktaalik een beweegbaar polsgewricht om andere oorden mee op te zoeken.’
Evolutie en vluchtgedrag zijn belangrijk in Vissen redden, de zopas verschenen roman van Annelies Verbeke. Het is haar derde, na Slaap! en Reus, en naar mijn mening haar beste.
In Vissen redden maken we kennis met Monique Champagne. Wat een naam. ‘Met die naam ben ik vertrokken, twee jaar geleden. Ik zat in bad en hoorde op de radio een interview. Twee monotone stemmen die doorboomden over een zeer ernstige economische kwestie. En één van die sprekers heette Champagne. Dat wou ik: een feestelijke naam voor iemand die door een moeilijke fase in haar leven gaat. Waar haar voornaam, Monique, vandaan komt, weet ik zelf niet. Het is gewoon een leuke tegenstelling in toon tussen voor- en achternaam. In Groener gras [haar derde boek, een verhalenbundel, mc] loopt er ook een Laetitia Blommaert rond.’
Monique Champagne is schrijfster. Correctie: ex-schrijfster, want Monique heeft zich van fictie afgekeerd en werpt zich in de strijd tegen de overbevissing. Ze krijgt een uitnodiging om op een reeks viscongressen een bijdrage te leveren, een “emotionele noot” tussen de academische lezingen door. Monique aarzelt geen moment en stapt op het vliegtuig. Dat ze wegvlucht voor haar liefdesverdriet, snapt de lezer meteen. ‘...[ze] laadde de vaatwasmachine uit. De meeste serviesonderdelen waren oorspronkelijk niet alleen van haar, maar nu wel, nu wel.’
Wrede komedie
In de eerste hoofdstukken stelt Vissen redden zich aan de lezer voor als een komedie. Over het afscheidsfeestje dat Monique organiseert schrijft Verbeke: ‘De rest van de nacht sloop ze langs de muren van haar volle huis en liet ze zich knuffelen door wie daar behoefte toe voelde.’
Op de congressen is Monique een vis op het droge. ‘Het was geen geweldig plan van die instantie om haar op die congressen te droppen’, lacht Verbeke. ‘Het is haar wereld niet en dat valt op. Omdat ze het schrijven heeft opgegeven, wil ze dolgraag bij de wetenschappelijke wereld horen, maar ze heeft daar geen band mee. Zij is fundamentalistisch, terwijl wetenschappers met details bezig zijn, zoals de loodophoping in de testis van de doornhaai.’
Verbeke schudt het voorbeeldje zonder moeite uit haar mouw. Twee jaar lang knipte ze elk bericht over bedreigde vissoorten en overbevissing uit de krant. Ze praatte met wetenschappers en documenteerde zich grondig voor dit boek. ‘Nu ga ik niet meer op zoek naar boeken, maar als ik iets lees in een krant, knip ik het wel nog uit. (lacht) Redelijk obsessief, ja.’
Waarom vissen? ‘Ik was twaalf jaar lang vegetariër – intussen eet ik alles – maar ik ben altijd vis blijven eten. Dat is toch vreemd? We hebben zo weinig empathie met vissen dat we ze zelfs niet als levende wezens zien. We gaan er gemakshalve van uit dat vissen geen gevoel hebben. Het klopt dat er in de wetenschappelijke wereld consensus bestaat over dat vissen geen gevoel hebben, maar er bestaat eveneens een complexe twijfel. Je kan enerzijds niet spreken over pijn als een wezen geen centrale neocortex heeft, dan is er geen pijnbeleving. Anderzijds gaat een regenboogforel die een inspuiting met gif in zijn lippen krijgt, over de bodem schuren met zijn mond. Wreed, hé? (lacht) Ik heb er met wetenschappers over gepraat en die hielden bij hoog en bij laag vol dat je dat niet als pijn mag interpreteren, want er is geen pijnbesef. Maar een vis die uit het water wordt gehaald, spartelt toch? Die vecht om toch om te blijven leven? Dat veronderstelt pijn.’
En waarom een boek over liefdesverdriet? Omdat Verbeke in 2008 zelf een relatiebreuk te verwerken kreeg. Voyeurs gelieve zich te onthouden, want: ‘Mijn boek is niet haatdragend of wraakzuchtig. Het stelt vast dat zulke zaken gebeuren, dat relaties eindigen zonder dat iemand er schuld aan heeft. Het boek is evenmin therapeutisch bedoeld. Sowieso bestond het basisidee – iemand vlucht weg voor haar onderdrukte verdriet – al voordat mijn relatie eindigde.’
In het vijfde hoofdstuk, in het hart van het boek, onderbreekt Verbeke het verhaal voor een samenvatting van Moniques voorbije relatie, verteld in een reeks korte alinea’s van vier, vijf regels. ‘In dat middelste hoofdstuk zitten zeker enkele elementen uit mijn eigen leven, maar zelfs daar zijn ze “gebruikt” en literair herkauwd. Ik zou nooit een dagboekfragment invoegen of zo. En bovendien is dat hoofdstuk er gekomen door een opdracht van Venus in Flames. Zij vroegen teksten voor hun cd-boekje, liefst over intimiteit. Toen heb ik al elf van die snapshots gemaakt. Dat was speciaal om te doen, omdat ik me strikt hield aan de lengte van zo’n snapshot: drie A4-regels, geen woord méér. Dat dwingt je naar de essentie, naar het poëtische. Op dat pad ben ik verdergegaan.’
Soms kan zelfs een afgezaagde vraag nog zijn werk doen. ‘Was het een moeilijk boek om te schrijven?’ vraag ik haar en onmiddellijk beaamt Verbeke: ‘Ja, verschrikkelijk. Er waren wel stroomversnellingen, waarin bepaalde delen vlotjes ontstonden, maar ik worstelde ook met writer’s blocks. In het begin wou ik Monique één van drie hoofdpersonen laten zijn, wier verhalen door elkaar verteld zouden worden. Het thema, empathie, stond wel al vast, maar ik wist nog niet hoe ik het moest aanpakken. Na dertig bladzijden heb ik alles weggegooid. Het waren drie kortverhalen die door elkaar groeiden. En ik wou geen kortverhalen, ik wou de ervaring van het schrijven van een roman. Daarbij heb ik altijd een epiphany-moment, waarop ik opeens besef wàt ik aan het schrijven ben en waarom. Uit het schrijven van een roman leer ik zelf iets.’
Exit emoties
Terwijl zij van congres naar congres vliegt, leert Monique enkele mensen kennen die haar leven een nieuwe wending geven. Oskar, een wetenschapper die schrijver wil zijn en die Monique een (ietwat verontrustend) manuscript toevertrouwd. Michaela, die in Monique, ten onrechte, een oude schoolvriendin ontdekt; Monique besluit zich effectief voor te doen als die vriendin. En een man wiens vierde kieuwspleet niet helemaal is dichtgegroeid. Elk op hun manier zullen ze Monique terugvoeren naar haar weggedrukte emoties.
Met excuses voor die duffe formulering, want Vissen redden is juist een bijzonder opwindende roman, waarin de schrijfster verbluft met onverwachte wendingen, snelle toonwissels en spitse formuleringen. Verbeke heeft sinds Slaap! een indrukwekkende stilistische evolutie doorgemaakt. ‘Slaap! werd geprezen omdat het heel economisch geschreven was, maar ik heb mezelf intussen toegestaan om uitvoeriger te worden. Ik ben best tevreden met de stijl van Vissen redden – momenteel vind ik dit beter dan die gebalde stijl – én het is in elk geval mijn meest beschouwende boek.’
Ten slotte is Vissen redden ook Verbekes donkerste roman, over ‘het ergste dat er bestaat’. ‘Waarom al die schoonheid op de wereld, als alles toch weer verdwijnt? Het is de basis van melancholie: dat alles kortstondig en zinloos is.’
Verbeke legt dwarsverbanden tussen evolutie en emotie: ‘Darwin benadrukte dat de evolutie nergens heen gaat. Er is geen doel, geen einde, geen perfecte toestand die we vroeg of laat bereiken. Met die doelloosheid kan Monique niet leven. Zij interpreteert alles als een teken of een noodzakelijke plotwending om bij het happy-end uit te komen. Ze moet leren inzien dat dingen gewoon gebeuren, zonder richting. Psychologen raden ons aan om onaangename gebeurtenissen “een plaats te geven”, maar dan gaan mensen heftig op zoek naar een zin, een betekenis die ze in de gebeurtenis kunnen projecteren. “Het heeft zo moeten zijn”, zegt men dan. Dat is niet zo. Het had ook totaal anders kunnen zijn; alleen gebeurde het nu toevallig zo. Neem het maar zoals het is.’
‘Ik ben er tegen om iemand die last heeft van emoties, een patiënt te noemen of zo te behandelen. Ik ben tegen die medicalisering. Antidepressiva zijn een uitloper van een neoliberale maatschappij waarin onder de vlag van zorg en bewustmaking, mensen verplicht worden om gelukkig te zijn en mee te draaien. En natuurlijk betwist niemand dat er psychische aandoeningen bestaan die uitstekend behandeld kunnen worden met antidepressiva – daar gaat het niet om. Het punt is dat sommige mensen Prozac slikken omdat ze niet meer meekunnen op hun werk, niet omdat ze zo depri zijn dat opstaan niet meer lukt. Je moet mee, je moet je conformeren. Tegenwoordig lijkt het alsof het abnormaal is te lijden. Wij schijnen allemaal te denken dat het leven per definitie gelukkig zal zijn en zorgeloos. Ik vrees dat het heel normaal is om af en toe te crashen.’
Misschien zal het in de toekomst allemaal beter gaan; misschien zal de mens zijn emoties verliezen, speculeert Verbeke. ‘Evolutionair bekeken zijn emoties “bedoeld” om ons dichter bij elkaar te brengen, om mensen te organiseren, om de maatschappij in juiste banen te leiden. Emoties hebben de evolutie van de mens voorgegeven, maar ik vraag me af of emoties niet teruggeschroefd zullen worden door de evolutie, omdat ze vandaag hét probleem van het Westen zijn. Waarom plegen in een land als België elke dag mensen zelfmoord? Zouden onze gevoelens op termijn niet afgebouwd worden, zodat ze ons niet tot zelfmoord drijven? Misschien verdwijnen ze weer, omdat ze ons nu in de weg zitten. Maar eigenlijk is dat een heel neoliberale gedachte van me: emoties remmen onze productie en leiden uitsluitend tot werkverzuim.’
Heeft ze ooit zelf pillen genomen om pijnlijke emoties te onderdrukken? ‘Ik heb vorig jaar overwogen om naar een dokter te stappen en iets te vragen dat het lijden zou verminderen. Op een gegeven moment was ik ontzettend mijn best aan het doen om me beter te voelen en het lukte maar niet. Dat werd na een paar maanden enorm storend. Maar ik heb mezelf streng toegesproken en gezegd: eerst ga je alle natuurlijke methoden uitputten. Vier keer per week sporten en niet drinken en niet roken, enzovoort. Gebruik die endorfines eerst maar eens!’
‘Jazeker, er is nog steeds veel vergankelijkheid. In mijn rotjaar 2008 zijn er drie zestigers uit mijn familie gestorven én mijn grote liefde liep op de klippen, maar uiteindelijk heb ik toch het gevoel gekregen dat er nog iets gewichtigers is. Inderdaad gaat alle individuele schoonheid dood, zoals Monique vaststelt, maar het begrip schoonheid overleeft, als concept. (lacht) Je kan over zulke zaken niet praten zonder religieus te klinken. Of waanzinnig.’
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden