Van de koele meren des doods door Frederik van Eeden

A. Beschrijving

Inhoud

De hoofdpersoon heet Hedwig Marga de Fontayne, geboren in 1856 in een Hollands stadje in een gegoed milieu.
Al op negenjarige leeftijd heeft ze momenten dat ze met moeilijke perioden te maken krijgt. Niet op het moment zelf voelt ze die saaiheid, maar later, bij het denken aan die ogenblikken. Toch is ze geen droefgeestig kind, maar meestal blij en opgewekt. Al vroeg kent ze momenten van diep geluk: bijv. als ze in de gang geknield ligt, kijkend naar “het marmerhart” of wanneer ze in de zomer op Merwestee, het buiten van de familie, verblijft.
Al heel jong is Hedwig met de dood bezig. Na het sterven van haar moeder gaan deze doodgevoelens zich verbinden met haar periodieke aanvallen van triestheid en neerslachtigheid. Wanneer dan ook nog een huishoudster, die in het gezin de rol van moeder moet overnemen, ontdekt dat Hedwig erg eigenwijs is, krijgt ze de eerste grote ineenstorting. Met een touw probeert ze zich van het leven te beroven. Dit mislukt.
Een jaar later ziet ze, op het graf van haar moeder biddend, Johan. Voor Johan is Hedwig de echte liefde, voor haar is hij alleen een zielsvriendje, waar ze de lichamelijke liefde buiten wil houden. Dan, als ze 18 wordt, ontmoet ze op een studentenfeestje in Leiden Gerard Wijbrands. Na twee dagen begrijpen ze dat ze voor elkaar bestemd zijn: “En deze twee mensen grepen elkander vast, elk den ander ziend als een witte rots van reinheid in de zwarte zee van wereldsbederf”.
Het huwelijk brengt echter niet de openbaring van “het mysterie”: Gerard is impotent.
Als blijkt dat Johan om Hedwig zelfmoord heeft gepleegd, raakt Hedwig langzamerhand in een diepe depressie.
Op aanraden van de man (die arts is) van haar vriendin Leonora, vertrekt ze voor genezing naar een Hollandse badplaats. Daar ontmoet ze de musicus Ritsaart. “Nu volgde een dag van hevig en lijnrecht verlieven van weerzijden”.
Via Ritsaart komt Hedwig in contact met Joob, een zieke, bedlegerige man, die met haar gesprekken voert over het huwelijk en sociale gerechtigheid.
Op een avond vertelt Hedwig, gekweld door schuldgevoelens, Gerard, dat ze zich aan Ritsaart gegeven heeft. Omdat Gerard dreigt Ritsaart en misschien ook Hedwig dood te schieten, probeert zij voor de tweede maal een einde aan haar leven te maken. Dit mislukt weer en met Ritsaart vertrekt ze naar Engeland, nadat Gerard haar heeft bevolen het huis te verlaten. In een huisje aan de Engelse kust bevalt Hedwig een jaar later van een te vroeg geboren kindje. Het dochtertje overlijdt na drie weken. Dan verlaat Hedwig in totale verbijstering het huis, terwijl ze het lijkje, in dekentjes gewikkeld, in een koffertje met zich meeneemt. Een vagebond berooft haar van haar geld en kostbaarheden en totaal psychotisch wordt ze, na enkele dagen ronddolen in Parijs, in de Salpétrière opgenomen.
Ze herstelt. Hedwig begint in deze periode weer een dagboek bij te houden als steun voor haar wil. Tenslotte wordt ze, aan het eind van haar krachten, opgenomen in een ziekenhuis. Daar ontmoet ze zuster Paula. Haar reddende engel!
Als Hedwig beter is besluit ze naar Merwestee terug te keren. Ze gaat bij het gezin Harmsen wonen en vindt geluk in de regelmaat en eenvoud van hun leven.
Op 33-jarige leeftijd sterft Hedwig aan een longontsteking en wordt begraven door boeren uit de omtrek:”... op ’t kale kerkhofje, waar ook ’t lijk van haar moeder lag en van haar vrindje Johan”.

Keuze

Ik heb dit boek gekozen omdat de titel mij aansprak. Iemand vertelde mij dat het boek hem kracht had gegeven. Ik werd nieuwsgierig naar het boek en heb het daarom gelezen.

B. Verdieping

Thematische aspecten

Het hoofdthema van het boek is toch wel de dood. De eerste zin van het 1e hoofdstuk geeft het thema eigenlijk al aan: De geschiedenis van een vrouw. Hoe zij zocht de koele meren des Doods, waar verlossing is, en hoe zij die vond. De verhouding tot de dood is een van de belangrijkste thema’s in het leven van Hedwig, en aangezien het boek een levensbeschrijving van Hedwig is, is dat het hoofdthema.
Hedwig is een vrouw die van de vroege jeugd af aan de dood als bestanddeel in haar leven heeft opgenomen. Wij vinden haar verlangen naar de dood in verschillende vormen, waarin een stijgende lijn aanwezig is.
- Eerst zien we dat verlangen in zijn eenvoudigste vorm. Wanneer Hedwig iets overkomt dat haar tegenstaat of een verlangen niet vervuld wordt, wil zij dood. Bijv. blz. 20: Het was niet het gevoel van het witte marmerhart. Zij liep door den gang over het witte hart, bleef even staan en glimlachte. Dat was maar kinderachtig geweest Daar had dit niets van. Dat oude was maar denken, een heel raar soort duizelig denken. Het nieuwe dat was proeven, dat was werkelijk en levendig en zoet. En dit kwam als zij wilde, als zij maar aan dat wijsje dacht. Maar zij kon net zo lang geknield liggen voor het witte marmerhart als zij wou, zonder iets van dat oude gevoel terug te krijgen. Het was maar verbeelding, maar niets, het behoefde niet en zij verlangde er niet naar. Maar het nieuwe was alles, en dat moest zij hebben of zij zou doodgaan.
- Een andere vorm is het bezig zijn met het begrip dood na het sterven van haar moeder: de dood wordt voor haar een bekoring. Bijv. blz. 29: Van nu af begon al wat den dood en het sterven betreft voor Hedwig een zo grote belangrijkheid te krijgen dat deze aantrekking en bekoring nabij kwamen. Ze moest eerst weten waar moeder lag, en zat dan lang op het kleine, kale kerkhofje in zichzelve te praten. Zij sprak tegen moeder en tegen God, den toestand onbewust dramatiserend, kleine pauzen latend voor het antwoord, en levendig en gans verdiept haar eigen vragen stellend. Zij sprak met moeder en God sprak er van tijd tot tijd tussen door.
- Een heel andere betekenis krijgt de dood in een droom, waarin een jongen haar wil doden, hetgeen zij als iets heerlijks ervaart. Hier wordt het doodgemaakt worden een duidelijk erotisch motief. Bijv. blz. 23: ... Hij nam haar zwijgend bij de hand en leidde haar door den moestuin, waar reusachtige vruchten lagen in een vreemden, gouden zonneschijn, toen zei hij: ”hier moet ik je nu doodmaken, vin je het goed?” en zij vond het niet enkel goed maar heerlijk en sloot de ogen en boog het hoofd achterover en liet haar armpjes wijd hangen. Toen begon hij op haar borst te drukken, zwaarder en zwaarder, ze hoorde nog even vogeltjes zingen, en zij onderging het meest verrukkende wat zij ooit gekend had, schoon zij wakker werd eer het tot sterven kwam.
- De destructieve kant van de dood vinden we tenslotte in de zelfmoordpogingen terug. Bijv. blz. 44: En zij dacht aan wat zij gehoord had, dat met dieven en moordenaars werd gedaan. Toen overlegde zij snel en koel, even, en was op eens gereed.
Zij klom op het tafeltje dat tegen den muur stond en bond zich het touw om den hals, hard en streng, zonder gedachten, als hoe zij ’t best de knoop zou maken. Toen schopte zij het tafeltje om.
Maar het raampje brak en zij viel neer met een groot geraas van brekend glas.

Een ander heel belangrijk thema is water. Water, meren en rivieren spelen bij alle belangrijke gebeurtenissen in Hedwigs leven een grote rol. Aan zee ontmoet ze Ritsaart en de gesprekken met Johan vinden vaak plaats op het meer of aan de oever bij de Merwestee. Dit motief wordt ook wel verbonden met de dood (verwijzing naar de titel). Hedwig vindt Johan dood aan de kant van een dijk bij een rivier.

Verhaaltechnische aspecten

Personen:
Hedwig: een meisje dat al vroeg met de dood te maken krijgt, hoe ze dood wil en hoe ze de dood vindt. Je leert haar gevoelens heel goed kennen. Uiterlijk is ze mooi en broos. Ze oefent een enorme aantrekkingskracht uit op mannen en jongens (femme fatale). Innerlijk is ze zeer naïef en kwetsbaar, overgevoelig, melancholiek en zwaarmoedig, maar ook opgewekt en uitgelaten. Ze zit vol tegenstreden. Ze streeft altijd naar het hoogste en als ze dat niet kan bereiken, wil ze liever dood. Het is bij haar altijd “alles of niets”.
Wat haar gevoelsleven betreft, wordt ze voortdurend heen en weer geslingerd tussen hoge geluksmomenten en diepe momenten van saaiheid en verveling. Haar hogere gevoelens ontstaan als ze komt tot zelfbesef in combinatie met het hartsgevoel:”Dan prevelde zij haar eigen naam “Hedwig, - Hedwig Marga de Fontayne – ik, ik, ik, - ikzelf, ik ben Hedwig de Fontayne.” Blz. 10. Ook in gebedsmomenten. Ondanks dat Hedwig veel tegenslagen kreeg, bleef ze bidden en geloven. Ook als ze muziek hoort. Denk maar aan het geluk dat ze voelt als ze Ritsaart hoort pianospelen. In de liefde, natuur, de zee, de weilanden en de ondergaande zon heeft ze ook diepgaande geluksgevoelens.
De lagere gevoelens ontstaan wanneer ze de saaiheid van het dagelijkse leven ervaart. Ze heeft walging tot zelfs lichamelijke walging toe, voor bepaalde geuren, geluiden en kleuren, die haar herinneren aan minder fijne tijden.
Johan: Hedwigs beste vriendje op Merwestee. Hij hield veel van haar, maar gaat toch steeds meer wrok tegen haar koesteren, omdat ze hem alleen maar als zielsvriendje ziet, en hij helemaal stapelgek op haar is. Als hij later dan ook hoort dat ze getrouwd is, pleegt hij zelfmoord.
Gerard: De eerste echte liefde van Hedwig, met hem trouwt ze.
Ritsaart: is pianist. Ze wordt verliefd op hem als ze hem ontmoet terwijl ze in een badplaats in Nederland is om beter te worden. Ze vluchten voor Gerard en later krijgen ze een kind.
Moeder van Hedwig: Zij is het belangrijkste persoon in het gezin van Hedwig. Ze was een zeer goed persoon. Ze begrijpt Hedwigs gevoelige aard en geeft richting aan haar geloofsleven. Ze overlijdt al in het begin van het boek.
Vader van Hedwig: is in het begin erg aardig, maar gaat Hedwig steeds meer pijn doen. Hij heeft een afhankelijke natuur, hij raakt uit zijn balans als de moeder afwezig is. Na de dood van zijn vrouw wordt hij alcoholist.
Zuster Paula: is een hele grote steun voor Hedwig als ze in het ziekenhuis ligt. De ontmoeting met zuster Paula zorgt voor een ommekeer in het leven van Hedwig. Hedwig houdt diepe gesprekken met zuster Paula. Die zijn een soort van therapie voor Hedwig.

Ruimte

Plaats: * De geboorteplaats van Hedwig: een Hollandse provinciestad,
* de Merwestee, waar de familie ’s zomers verbleef,
* Leiden, waar Hedwig Gerard ontmoet
* De badplaats, waar Hedwig Ritsaart ontmoet
* Engeland
* Frankrijk (Parijs)

Tijd: Vertelde tijd: Het leven van Hedwig Marga de Fontayne (= 33 jaar). Het verhaal speelt zich af omstreeks de 2e helft van de 19e eeuw. Vanaf 1856 tot 1888.
Flashbacks: Zijn er vaak op de momenten dat Hedwig mijmert en denkt aan vroeger, aan de Merwestee, aan Johan etc.
Flash-forwards: Zijn er niet.

Spanning: Er is een hoop spanning rond de zelfmoordpogingen van Hedwig. Alleen wordt die spanning snel weer afgekapt, omdat er dan gelijk wordt verteld dat die zelfmoordpogingen mislukt zijn.
Ook op het laatst is er veel spanning, als Hedwig haar dode kindje in een koffertje met zich meeneemt en in totale verbijstering gaat ronddolen en dan beroofd wordt door een vagebond. Dit roept ook veel spanning op, maar ook hier wordt het al weer snel afgekapt doordat er weer al snel wordt verteld dat ze dan bij zuster Paula terecht komt. Dat vind ik jammer.

C. Evaluatie

Mening

Over het algemeen vond ik het boek zeer saai. De grootste oorzaak is het taalgebruik. In het begin vond ik dat nog wel leuk, maar later naarmate ik verder in het boek kwam, verslechterde de concentratie. Het taalgebruik is namelijk oud-Nederlands. Door dit taalgebruik kon ik me niet goed concentreren en is het moeilijk om de verhaallijn te volgen.
Er waren soms ook passages waarin heel diep op in werd gegaan, terwijl het helemaal niet echt belangrijk was en over belangrijke passages, bijvoorbeeld van de zelfmoordpogingen, werd snel geschreven, alsof dat helemaal niet belangrijk was. Deze passages hadden voor mij juist een aangrijpende werking, omdat ik interessant vind wat de redenen van zelfmoord zijn. Ik vond het dus erg jammer dat die passages zo gauw beschreven werden. Ook aan het eind vond ik het erg interessant waarom zij haar kind meenam in een koffer en naar Frankrijk trok. Dat heeft me aan het denken gezet:”Waarom neemt zij haar kind mee in een koffertje?”.

D. Bibliografie

Primaire werk:
Frederik van Eeden
Van de Koele meren des Doods
1900

Secundaire werk:
* Jan Fontijn over F. v. Eeden “Van de Koele meren des Doods”, in:
Lexicon van literaire werken
Augustus 1991
* Janneke van der Lugt-Clarisse over F. v. Eeden “Van de Koele meren des Doods”, in:
C.P.B.