Schaamte door Hugo Claus

Als Servaes zijn verfilming van het passiespel klaar heeft, vertoont hij het aan de belangrijkste mensen van het Radio en Televisie Instituut. De film heeft de naam “Heer, Heer!” gekregen. De directeur-generaal is enthousiast over de film.     

Beoordeling van het boek

Claus was behalve schrijver van romans en toneelstukken ook dichter, kunstschilder en filmmaker. Een artistieke duizendpoot dus. Claus was een van de meest bekroonde schrijvers uit het Nederlandse taalgebied. Zijn bekendste roman is “Het verdriet van België” uit 1983. Zijn bekendste toneelstuk is “Een bruid in de morgen” uit 1953 (zie ook mijn recensie van dit stuk op deze website). Claus leed aan de ziekte van Alzheimer en koos om die reden zelf het tijdstip van zijn overlijden. Hij stierf als gevolg van euthanasie. Uiteraard laaide hierdoor ook de discussie rondom euthanasie weer op. Vanuit katholieke kringen werd afwijzend gereageerd.

De roman begint nogal chaotisch. Je hebt als lezer niet direct door waar het nu eigenlijk om gaat. De titels van de korte hoofdstukken helpen in dat opzicht ook niet veel. Ik vind ze niet altijd logisch en adequaat, maar Claus zal daar vast wel een bedoeling mee hebben gehad. Een voorbeeld hiervan is het hoofdstuk “De twee mannen van de WABE”. Wat die twee homo’s nu opeens met het verhaal te maken hebben, wordt op dat moment volstrekt niet duidelijk. Ze worden zo maar als een deus ex machina ten tonele gevoerd. Ook wordt overigens niet direct duidelijk wat “WABE” nu precies is of waar het voor staat. Er wordt wel gesuggereerd, dat het een schip is, maar dat wordt pas in een van de volgende hoofdstukken expliciet gezegd.

Een ander voorbeeld is het in het eerste hoofdstuk al genoemde element van verklikken. Er wordt opeens een taxichauffeur ten tonele gevoerd - hij heet Misere - die de “hoofdverklikker” van het eiland genoemd wordt. Hij staat in nauw contact met politiecommissaris Leon de Leon. Wat je hier als lezer verder mee moet, blijft onduidelijk. Er wordt geen verdere uitleg gegeven. Kortom, het is een boek dat best wel lastig leest.

Een ander opvallend aspect is seks. Het boek staat er vol van, zowel expliciet als impliciet. Ik geef een paar voorbeelden. Als Roland in België het Radio en Televisie Instituut bezoekt, treft hij er een redacteur van lichte muziek aan die, op het moment dat Roland diens kamer binnenstapt, bezig is een vrouw te neuken. Als Roland op het eiland is, kijkt hij tijdens het verkleden een keer naar de omvang van zijn geslacht en is dan “gerustgesteld”. Roland wordt ook een keer uitgenodigd door een homoseksueel stel om aan boord van hun schip te komen. Hij hoeft hen echter niet te “neuken”. Jacques schrijft pornografisch getinte lectuur, want in een van zijn - overigens in het Engels geschreven - verhalen gaat het over twee bekende Engelse dichters die bezig zijn elkaar anaal te neuken. In de jaren zeventig van de vorige eeuw was de aanwezigheid in een boek van dit soort expliciete seksualiteit heel gewoon. Denk bijvoorbeeld maar aan de boeken van Jan Wolkers (1925 – 2007). Ook daarin wordt aardig wat afgeneukt. Tegenwoordig is dat al weer veel minder het geval. Ik zeg niet, dat seks geen functie kan hebben in een boek, maar ik vind het hier wel wat te veel van het goede en eigenlijk ook nogal grof in het gebruik.

Intrigerend is de vraag op welk eiland het verhaal nu eigenlijk speelt. De naam van het eiland wordt nergens expliciet verteld. Wel is duidelijk, dat het om een warm eiland gaat - er groeien immers palmen en er wordt palmwijn gedronken -, dat ergens in het Zuiden moet liggen. Er wordt namelijk gesproken over “blanken” die vanuit het “Noorden” naar het eiland kwamen (en het kennelijk veroverden). Verder wordt er gesproken over “inboorlingen”. Dat is nou niet direct een positief woord, vind ik. Het lijkt erop, dat hiermee negers bedoeld worden (en dat wordt ook een paar keer van inwoners gezegd). Dat zou er dan voor pleiten, dat het eiland verder zuidwaarts ligt dan de Middellandse Zee. Er wordt ook gerefereerd aan de “Bevrijder” van het eiland. Dan kom je al gauw in Zuid-Amerikaanse sferen terecht. Gelet op de aanwezigheid van een bisschop en de katholiek getinte processies die er ook plaatsvinden, is het eiland in ieder geval katholiek. Er wordt in het boek ook gezegd, dat het eiland vroeger rijk was aan koper en zilver en dat het handelsbetrekkingen had met Zuid-Engeland. Ik vraag me af of het dan Malta zou kunnen zijn. Dat lijkt echter weersproken te worden door de vermelding ergens aan het einde van het boek, dat het politiecommissariaat op het eiland vroeger de kazerne was van het Duitse koloniale leger. Dat is een interessante opmerking, want de Duitsers hadden rond 1900 een stuk van Oost-Afrika als kolonie in bezit. Zou het eiland dan niet Zanzibar (voor de kust van het huidige Tanzania) kunnen zijn? Ik weet het, het blijft allemaal een beetje gissen, maar dat is hier wel leuk!

Mijn eindoordeel over dit boek is niet zo positief. Ik vind het nogal chaotisch en weinig samenhangend. Het verhaal wordt in flarden verteld en de onderlinge samenhang van de hoofdstukjes ontgaat me vaak. Dat geldt trouwens ook voor de titels van de meeste hoofdstukjes; van sommige is het mij een raadsel waar ze op slaan. De figuur van Sonja wordt niet uitgediept. Wie ze in werkelijkheid was en wat ze wilde in het leven wordt niet verteld of toegelicht. Ook de overige karakters worden eigenlijk niet of nauwelijks uitgediept. Verder gaat men nogal grof met elkaar om. Er wordt geruzied en behoorlijk vreemdgegaan. Ook overmatig alcohol- en drugsgebruik zijn een integraal onderdeel van dit boek.

Tot slot blijft de titel van het boek me intrigeren. Ik vind het een raadselachtige titel. Zeker, de meeste hoofdpersonen hebben een heleboel om zich voor te schamen, maar ik ben er niet helemaal van overtuigd, dat ze dat in werkelijkheid ook doen. Ik dacht, dat in een van de hoofdstukjes in het boek - dat als titel “Schaamte” draagt - wel uitgelegd zou worden waar de titel op sloeg, maar dat was helaas niet zo. Ik vond het juist een nogal warrig stuk tekst (maar dat kan natuurlijk ook aan mij liggen). Samenvattend: dit is zeker een apart boek - waarin ook, en dat is best zeldzaam, aan klassieke auteurs gerefereerd wordt -, maar eerlijk gezegd niet direct mijn smaak. Het past wel in de experimentele sfeer van de jaren zeventig, maar die is inmiddels wel weer achterhaald.

Tot slot blijft de titel van het boek me intrigeren. Ik vind het een raadselachtige titel. Zeker, de meeste hoofdpersonen hebben een heleboel om zich voor te schamen, maar ik ben er niet helemaal van overtuigd, dat ze dat in werkelijkheid ook doen. Ik dacht, dat in een van de hoofdstukjes in het boek - dat als titel “Schaamte” draagt - wel uitgelegd zou worden waar de titel op sloeg, maar dat was helaas niet zo. Ik vond het juist een nogal warrig stuk tekst (maar dat kan natuurlijk ook aan mij liggen). Samenvattend: dit is zeker een apart boek - waarin ook, en dat is best zeldzaam, aan klassieke auteurs gerefereerd wordt -, maar eerlijk gezegd niet direct mijn smaak. Het past wel in de experimentele sfeer van de jaren zeventig, maar die is inmiddels wel weer achterhaald.